قازىرگى قازاق ءسوز ونەرىندە تىنىستى، كەسەك تە كەمەل دۇنيەلەر كوپ كوزگە تۇسە بەرمەيتىن بولدى. «نەگە جوققا» ايتىلار سىلتاۋلار قوعامدىق فورماتسيالاردى العا تارتىپ، اقتالعانىنا دا ءبىراز بولعان... قاۋزاماۋعا تاعى بولمايدى...

ءالىمجان اشىمۇلى:
- جاقىندا «Abai.kz» سايتى قا­زاقتىڭ ەڭ ۇزدىك روماندارىنىڭ رەي­تينگىن جاريالاپ، ول تىزىمگە ون رومان كىرىپتى. ولاردىڭ كوش باسىندا اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانى تۇر. ودان كەيىن، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «ۇلپانى»، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «الاساپىرانى»، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەرى»، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەگى»، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبى»، قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس» رومانى ەكى جارىم مىڭداي ادامنىڭ داۋىس بەرۋىمەن ۇزدىكتەر وندىعىنا ەنىپتى. ءبىر قىزىعى، بۇل ون ۇزدىك دەپ تانىلعان شىعارمانىڭ ىشىندە سوڭعى كەزدەردە جازىلعان روماندار جوق. بارلىعى حح عاسىردىڭ كەسەك تۋىندىسى.

قازىرگى قازاق ءسوز ونەرىندە تىنىستى، كەسەك تە كەمەل دۇنيەلەر كوپ كوزگە تۇسە بەرمەيتىن بولدى. «نەگە جوققا» ايتىلار سىلتاۋلار قوعامدىق فورماتسيالاردى العا تارتىپ، اقتالعانىنا دا ءبىراز بولعان... قاۋزاماۋعا تاعى بولمايدى...

ءالىمجان اشىمۇلى:
- جاقىندا «Abai.kz» سايتى قا­زاقتىڭ ەڭ ۇزدىك روماندارىنىڭ رەي­تينگىن جاريالاپ، ول تىزىمگە ون رومان كىرىپتى. ولاردىڭ كوش باسىندا اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانى تۇر. ودان كەيىن، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «ۇلپانى»، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەر» تريلوگياسى، مۇحتار ماعاۋيننىڭ «الاساپىرانى»، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەرى»، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەگى»، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبى»، قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس» رومانى ەكى جارىم مىڭداي ادامنىڭ داۋىس بەرۋىمەن ۇزدىكتەر وندىعىنا ەنىپتى. ءبىر قىزىعى، بۇل ون ۇزدىك دەپ تانىلعان شىعارمانىڭ ىشىندە سوڭعى كەزدەردە جازىلعان روماندار جوق. بارلىعى حح عاسىردىڭ كەسەك تۋىندىسى.
حح عاسىردىڭ باسى مەن ورتا مەزگىلىندەگى كەڭەس ادەبيەتى، اسىرەسە، ورىس ادەبيەتى قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. سوندىقتان ونى جوققا شىعارۋعا ءبىزدىڭ حاقىمىز جوق. كەڭەستىك يدەولوگيا مەن سوتسياليستىك رەاليزم ادەبيەتى قازاقتىڭ م.اۋەزوۆ سەكىلدى تالاپتى جازۋشىلارىنىڭ قالامىنا تۇساۋ، ويىنا شىرماۋ بولسا دا، ولار قيادان، قيىننان جول تاۋىپ، سۇبەلى دە كەسەك تۋىندىلاردى دۇنيەگە الىپ كەلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق ادەبيەتىندە اۋىز تولتىرىپ، الەمگە ماقتانا ايتا الاتىنداي جوعارىدا اتى اتالعان كلاسسيكالىق شىعارمالار دۇنيەگە كەلدى. بۇعان دا تاۋبە!

ال، تاۋەلسىز ەل بولعانىنا 20 جىل بولعان بۇگىنگى قازاقستاننىڭ قازاق ادە­بيەتىندە ەلدى ەلەڭ ەتكىزەردەي تۋىن­دى­نىڭ بولماۋى كەز كەلگەن قازاق بالاسىن وي­لاندىرارى حاق. وتكەندە ءبىر سىنشىمىز «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە بەرگەن پىكىرىنىڭ بىرىندە رەسەي ءسوز ونەرىنىڭ قۇندىلىقتارى مەن بۇگىنگى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ بيلىكتىڭ تاستاعان سۇيەگىنە ءماز بولىپ، تابانىن جا­لاۋعا دەيىن بارعانىن اشىنا ايتا كەلىپ: «جازۋشىلىق - سەنىڭ ازاماتتىق پوزيتسياڭ. ازاماتتىق ۇنىنەن ايىرىلعان ادەبيەت - ءولى ادەبيەت. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ بۇگىنگى ادە­بيەتىمىزدىڭ ازاماتتىق ءۇنى جىلدان-جىل­عا باسەڭدەپ بارادى. ونداي ءسوز ونەرىندە ۇلى بەدەل قايدان بولسىن. «ادەبيەت - اردىڭ ءىسى» بولۋدان قالىپ، قوعام رۋحسىزدىق دەرتىنە شالىقتى، كورسە قىزارلىق، جاعىمپازدىق، الاياقتىق، ارسىزدىق، ەكىجۇزدىلىك قوعامنىڭ بويىنا كەسەل بولىپ جابىستى. حالىقتى بيىك ماقساتتارعا قۇلشىندىراتىن ۇلى يدەيالاردىڭ ءبارى ءولىپ، ادەبيەتىمىز ۇمتىلىسى جوق يدەالسىز الەمگە اينالدى»،- دەپ اشىنا ايتىپتى. شىنى كەرەك، قازىرگى جازۋشىلارىمىزدىڭ كوبى حالىقتى بيىك ماقساتتارعا قۇلشىندىرعاننىڭ ورنىنا ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ، بيلىككە جاقسى اتتانۋدىڭ قامىنا الدە قاشان كىرىسىپ كەتكەنىن قالاي جوققا شىعارا الامىز. ونداي جازۋشىلاردان ۇلت ساناسىنا كۇشتى رۋح بەرە الاتىن سۇبەلى دە، كەسەك تۋىندى كۇتۋدىڭ ءوزى قيىن... ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىزدى وسىنداي حالگە تۇسىرگەن سەبەپ نە؟ ارينە، ولار كيەلى ونەر ادەبيەتتى اردان تومەن ساناۋدان تۋىنداپ وتىرعان جوق پا؟! ونداي جازۋشىلاردان نە ءۇمىت، نە قايىر؟!
ەندى ورىستىڭ كۇللى الەمگە ماشھۇر ادەبيەت ۇستازى، «ءتىرىلۋ»، «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك»، «اننا كارەنينا» سەكىلدى سۇبەلى شىعارمالارىن دۇنيەگە الىپ كەلگەن تولستوي تۋرالى از-كەم توقتالىپ وتەپەسكە بولماس.
لەنين ونى: «ۇلى ادام»،- دەسە، تۋرگەنوۆ: «عاجاپ ادام»، - دەيدى. ال ول ءوزىن: «مەن ءبىر القام-سالقام جامان شالمىن»، - دەسە، وزىمەن تەتەلەس جاساعان جۋرناليست، ايگىلى باسپاگەر سۋۆورين ونىڭ سول كەزدەگى رەسەيدەگى ىقپالىن: «بىزدە نيكولاي ءىى، تولستوي دەيتىن ەكى پاتشا بار، ولاردىڭ قايسىسى قۇدىرەتتى؟ نيكولاي ءىى تولستويدىڭ الدىندا قۋىس قۋراي. ول تولستويدىڭ ءتاجىن دە قيسايتا المايدى. ال تولستوي نيكولاي ءىى-ءنىڭ ءتاجى تۇگىلى تاعىن دا شايقالتادى»، - دەيدى. بۇدان تولستويدىڭ قالام قۋاتىنىڭ قاي دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىلگەنىن سەزىنۋ قيىن ەمەس. راس، ونىڭ شىعارمالارى بۇكىل جەر شارىندا ءوتىمدى بولدى. ونىڭ شىعارما­لارىنىڭ تارالىمىنىڭ كوپتىگىنە قاراعاندا، ول شەتەل باسپا ساۋدەگەرلەرى مەن وقىر­ماندارى ەڭ ۇناتاتىن ورىس جازۋشىسى. دوستوەۆسكي دە، چەحوۆ تا ودان كەيىن تۇرادى. ونىڭ «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك»، «اننا كارەنينا» سەكىلدى روماندارى تالاي رەت كوگىلدىر ەكرانعا تۇسىرىلگەن تۋىندىلار. ال «ءتىرىلۋ» رومانى اۆتوردىڭ كوزى تىرىسىندە-اق، ياعني 1909 جىلى ۇلى بريتانيادا دىبىسسىز كينوفيلم بولىپ تۇسىرىلەدى. دەيتۇرعانمەن، ول ەجەلدەن اقتار مەن قىزىلدار بيلىگىنە جاقپاي كەلگەن ادام سياقتى.
پاتشا ۇكىمەتى ودان ۇرەيلەندى جانە وعان كەكتەندى. ول دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن، ماسكەۋدەن تۋلاعا باراتىن پويىزدىڭ قاتىناۋىنا رۇقسات ەتپەيدى. جازۋشى
ۆ.بريۋسوۆ پەن سۋرەتشى پاستەرناك جانە ازداعان مادەنيەت قايراتكەرلەرىنەن باسقانىڭ بارلىعى تولستويدى جەرلەۋ سالتىنا قاتىسۋعا دا لاج تاپپايدى.
لەنين ونى «روسسيا توڭكەرىسىنىڭ ايناسى» دەپ قۇرمەتتەگەنىمەن، ول ءىس جۇزىندە قاسيەتتى گاندي اتا سياقتى اق تەررورلىققا قارسى شاپقاندىقتان، ءستاليننىڭ قۇرمەتىنە بولەنە المادى. كەڭەس ۇكىمەتى ونىڭ ادەبيەتتەگى ەڭبەگىن مويىنداسا دا، ونى جەڭىلىسكە ۇشىراعان يدەاليست جانە پەداگوگ دەپ قاراپ كەلدى دە، ونىڭ تولىق جيناعىنداعى ءدىن ءبولىمىن باسپاعا بەرگىزبەدى. كەڭەس اقىنى ماياكوۆسكي تولستويدى «كەلەسى ءداۋىردى پاراۆوزىنا ايداپ سالۋ كەرەك» دەپ لاڭ سالدى. تولستويدىڭ سۇيكىمدى قىزى الەكساندرا دا تالاي رەت بەيمالىم سەبەپتەردەن تۇرمەگە جابىلىپ، امالسىز امەريكاعا بوسقىن بولادى.
بىراق تولستوي ءتىرى كەزىندە دە، جالعان اتاق-ابىرويدان مەزى بولعان سياقتى. ءويت­كەنى ونىڭ دوسى گۋسەۆ «تولستويمەن وتكەن ەكى جىل» دەيتىن ەڭبەگىنە بىلاي دەپ جا­زادى: «ول قاز-قاتار ارىپتەرمەن ءادىپ­تەلىپ، ءسوزدىڭ تىگىسىن جاتقىزاتىن شەن-شەك­پەندىلەر مەن ايگىلى مادەنيەت قايرات­كەر­لەرىنىڭ حاتىنان گورى قارا شيماي، ءسوزدىڭ ءجونىن دە كەلتىرە المايتىن شارۋالار مەن جۇمىسشىلاردىڭ حاتىن ەرەكشە ۇناتاتىن. ات-اتاقسىز قاراپايىم ادامدارمەن جانە جۋرناليستەرمەن بارىس-كەلىس جاساۋدى بارىنەن جاقسى كورەتىن...».
قاراپ وتىرساڭىز تولستوي تەك ءوزىنىڭ مىندەتىن عانا اتقارا بىلگەن ۇلى سۋرەتكەر بولعان. سول ارقىلى ورىس ادەبيەتى بىلاي تۇرسىن، الەم ادەبيەتىنىڭ تورىنەن ويىپ تۇرىپ ورىن الا ءبىلدى.
الگى ايتىپ وتىرعان سىنشىمىز تاعى: «قازىر دە ەستەتيكالىق تالعامىنا ساي، ماڭگىلىك تاقىرىپتارعا تەرەڭ ۇڭىلگەن ءدۇ­نيەلەر جازىلىپ جاتقان بولۋى مۇمكىن، قازىر دە بۇگىنگىنىڭ ايتۋىنا كونىپ، كەيىن ۋاقىتتىڭ شاڭىنا كومىلىپ قالاتىن شىعار­مالار جازىلىپ جاتۋى مۇمكىن. استانا تۋ­رالى روماندار، ءارتۇرلى با­تىر­لار جايلى داستاندار، شىندىققا ساي كەلمەيتىن بۇرمالانعان دۇنيەلەر تۋىپ ج­اتىر. سونىڭ ءبارى جارق ەتىپ كورىنۋ ءۇشىن، ەلدىڭ نازارىن وزىنە اۋدارۋ ءۇشىن جازىلعان ۋاقىتشا دۇنيەلەر. ال ونەردىڭ ەستەتيكالىق ولشەمدەرىنە ساي كەلەتىن شىعارما جازىلسا، ول ەرتەلى-كەش باعالانباي قويمايدى»، - دەيدى. بۇل پىكىر­مەن كەلىسپەۋگە حاقىمىز جوق .
قازىر ۋاقىتتىڭ شاڭىنا كومىلىپ قالاتىن شىعارمالار دۇنيەگە كەلىپ جاتىر دا، وكى­نىشكە وراي، تالعامىنا ساي، ماڭگىلىك تاقىرىپقا ۇڭىلگەن كەسەك تۋىندىلاردى كورە الماي وتىرمىز. جۇرت ۇلكەن ءۇمىت كۇتىپ جۇرگەن قالامگەر قابدەش ءجۇمادىلوۆ قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى جاعىمپازدىقتى ءوزى باس بولىپ مويىنداپتى. ول جاقىندا رەسپۋب­ليكالىق «دات» گازەتىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «دارابوز» رومانىنا شىنىمدى ايتسام شاپىراشتى ناۋرىزبايدى ساياسات ءۇشىن ويدان قوستىم. ويتكەنى رومان باسپادان شىعۋ كەرەك. ايايمىن با، كىتاپقا ناۋرىزبايدى سولاي قوستىم»، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ارينە جازۋشى ءۇشىن ءبىر باتىر ەمەس، ون باتىردى ويدان قوسۋ تۇك ەمەس. بىراق ادەبيەت ءۇشىن ەمەس، ساياسات ءۇشىن قۇلدىق ۇرعان جازۋشىدان نە كۇتەسىز؟ ونىڭ ۇستىنە بولارى بولىپ، بوياۋى ءسىڭىپ كەتكەن دۇنيەگە باسقا ەمەس، جازۋشىنىڭ ءوزى كۇيە جاققانى سۇمدىق ەكەن.
قازىرگى قالامگەرلەرىمىزدىڭ حال-جاع­دا­يى وسىلاي. سوندىقتان تاۋەلسىز قازاقستان­نىڭ قازاق ادەبيەتىنە اناۋ-مىناۋ ەمەس، تولستوي سەكىلدى بيلىككە جالتاق­تا­مايتىن، ادەبيەت ءۇشىن جانىن سالاتىن ۇلى سۋرەتكەر بولسا جەتىپ جاتىر ەدى. بىراق سونىڭ اۋلى الىس بولىپ تۇر عوي. ارينە، وكىنىشتى-اق!

ەرمەك قانىكەي:
- ەسىمىزگە ە.حەمينگۋەيدىڭ «شال مەن تەڭىزىن» تۇسىرەيىكشى. ۇلكەن ايدىنعا شىعىپ، ۇلكەن ولجاعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن سانتياگو بولۋىڭ كەرەك. ول، مەيلى قۇر قاڭقا بولسا دا. جۇرت وسى ولجانى سىرتىنان قىزىقتايتىن تۋريستەر عانا. ال، نەگىزگى جەتىستىك، ءسوز جوق ءنان بالىقتى ۇستاعانىڭ، اكۋلانىڭ ءوزىن شاباق قۇرلى كورمەي، اشىق تەڭىزدە جاپا-جالعىز ءار ءساتىڭ قاتەرگە تولى وتكەندە دە قىڭق دەمە­گەنىڭ... ايتسە دە شالدىڭ قانشاما قاۋىپتى وتكەلەكتەن ءوتىپ، ۇلى ولجاعا يە بولعانىن تۇسىنگەن بالا بار ەمەس پە، مىنە وسى باستى ماسەلە بولۋى دا عاجاپ قوي. بالانىڭ ءبارى بولاشاقتى، قاريانىڭ كوبى وتكەن شاقتى تۇسپالدايدى. تاريحتىڭ كەلەر كۇننەن قۇرمەت كۇتەتىنى تابيعي نارسە. سوندىقتان، سانتياگو­نىڭ باسقا باسقا ەمەس، بالا تۋرالى كوپ ويلايتىنى نەلىكتەن؟
ەگەر ەپيكالىق قارىمداعى شىعارمالار جازۋعا تاۋەكەل ەتەتىن جازۋشىلار بار بولسا، ولاردىڭ ارماندارى الگىندەي مەحناتى كوپ ساپارلاردا سانتياگو قۇساپ، جاعاعا جاعالاسىپ جەتۋىمەن بىردەي، ال ماقسات ورىندالدى ما ول باسقا ماسەلە. ال ورىندالعان ارماننىڭ بارىسى مىناداي: ونىسى بىرەۋگە تۇسىنىكسىز، الدەكىمگە كۇلكى، كەلەسى بىرەۋلەرگە تۇك تە ماڭى­زىدى بولماۋى مۇمكىن. البەتتە، «شال مەن تەڭىز» ادەبيەتتە ءبىز ويلاعانداي سارالانبايدى. بىزدىكى، رومان سياقتى ۇلى جانردىڭ جالىنا جارماسۋدىڭ قيىندىعى مەن ونى جاز­عان جازۋشىلار، سوسىن ول شىعارمالاردىڭ قازىرگى ۋاقىتتاعى «ايانىشتى تاعدىرلارى» تۋرالى بەينەلەپ ويلاۋ عانا. ءبىزدىڭ ادەبيەت ايدىنىندا قانشاما سۇيەكتى (رومانداردى ايتىپ وتىرمىن) شىعارمالار ە.حەمينگۋەيدىڭ الىپ قاڭقاسى سياقتى قادىرسىز بوپ، نازارعا ىلىنبەي جاعادا جاتىر...
ءيا، الەم ادەبيەتىنە بارماي-اق، ءبىزدىڭ ۇلتتىق پروزامىزدا تەك اڭگىمە جانرىمەن عانا عانا ادەبيەتتەگى ورنىن بەلگىلەپ كەتكەن جازۋشىلار بار ما؟ ءبىز قازاقتىڭ چەحوۆىن - بەيىمبەتتى م.اۋەزوۆپەن سالىستىرىپ كورۋگە تاۋەكەل ەتكەن ەمەسپىز. ال، م.اۋەزوۆ «اباي جولىنا» دەيىن قانشاما اڭگىمەلەردى جازىپ تاستادى. «ەتنوگرافيالىق اڭگىمەمەن» عانا ع.مۇسىرەپوۆ الىپتار توبىنا قوسىلدى دەسەك، وندا «ويانعان ولكە»، «ۇلپان»، «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» سياقتى ەپيكالىق شىعارمالارىن سىزىپ تاستاعان بولامىز. سول سياقتى «قارا­عاندى» مەن «داۋىلدان كەيىن» روماندارى ع.ءمۇستافيندى، «ءمولدىر ماحاببات»، «بوتاگوز»، «اققان جۇلدىزدار» جولى كەڭ جازۋشى (م.اۋەزوۆ) س.مۇقانوۆتىڭ ەسىمدەرىن بارشا حا­لىققا پاش ەتتى. مىنە، وسىنداي قازاقتى باس­قالارعا تانىتقان، ادەبيەت دەپ اتالاتىن، ءتۇپ ماقساتى ۇلكەن ءومىردىڭ كوركەم كوشىرمەسى بولىپ تانىلاتىن ونەر سالاسىنىڭ ەرەنقا­بىر­عاداي ەپيكالىق جانرى روماندار ەكەنى مويىندالعان شىندىق. مىسالى، قازاق پروزاشىلارىنىڭ ىشىندە بىردەن ۇلى جانردان باستاعان جازۋشىلار، ءا.نۇرپەيىسوۆتى ايتپا­عاندا، كوپ كەزدەسپەيدى. ءاربىر قازاق شەبەر اڭگىمەشى. سونى كەيبىر ادەبي كريتە­ري­لەردى ەسكەرە وتىرىپ وڭدەپ، قاعازعا كوشىرسە بەيىم­بەتتىڭ اڭگىمەلەرىندەگىدەي «ءومىردىڭ كوركەم شەجىرەسى» ايقىن كورىنەتىنىنە كۇمانىم جوق. الايدا، «كوكسەرەكتەگىدەي» قالىڭ قاباتتاردى قامتۋ ءۇشىن ءرومانيستىڭ كوركەمدىك دۇنيە­تانىمى كەرەك بولادى. ويتكەنى، جازۋشىنىڭ رۋحاني كەڭىستىگىنە (دارىنى، ءبىلىمى، اقىلى، دۇنيەتانىمى، تاجىريبەسى) ساي روماندارىنىڭ كوركەمدىك دارەجەسى دە انىق كورىنەدى. ايتا­لىق، ەپوپەيالاردى دۇنيەگە اكەلگەن جازۋشىلاردى شاعىن اڭگىمەلەردىڭ شەبەرلەرىمەن قاتار قويۋعا بولمايتىن سياقتى. راس، ءبىر اڭگىم­ەمەن روماننىڭ ايتاتىنىن ايتىپ بەرۋگە بولادى دەيتىن قاعيدا بار، بىراق بۇل تىم وزگەرمەلى تۇجىرىم. ال، سونداي اڭگىمەلەردى روماننىڭ ىشىنە شەبەر ەنگىزىپ جىبەرەتىن كلاسسيك جازۋشىلار وزدەرىنىڭ كوركەمدىك كەڭىس­تىكتەرى اسا باي ادامدار ەكەنىن دالەل­دەيدى. مىسالى، بالزاك «ادام كومەديالارى» اتتى روماندار سەرياسىندا ولاردى كولەمى جاعىنان ءار ءتۇرلى جازعان. «ۇزىلگەن ۇمىتتەرى» كىرپىشتەي دەسەك تە بولار، «گوريو اتايى» جۇقا. ماسەلە مۇندا دا ەمەس، ولاردىڭ (رومان­دارىنداعى) قاتىپ قالعان سيۋجەتتىك جەلىلەرگە كوبىنەسە باعىنىپ قالمايتىن بالزاكتىڭ بايانداۋلارىندا تالاي-تالاي شاعىن اڭگىمەلەر ءجۇر. ولار ءوز الدىنا جەكە-جەكە اڭگىمەلەر بوپ كەتۋگە تولىق مۇمكىندىگى بار. سول سياقتى م.اۋەزوۆ «ەسكىلىك كولەڭكەسىندە»، «تەكشەنىڭ باۋىرىندا»، ءتىپتى «قورعانسىزدىڭ كۇنى» اڭگىمەلەرىن «اباي جولىنا» كىرگىزىپ جىبەرسە ەشبىر ولقىلىق كورىنبەس ەدى، تاپ سونداي ەپو­پەيا­داعى بوراندا قوي سوڭىندا ىعىپ، قاسقىر­مەن الىسىپ، اقىرى ءۇسىپ ولەتىن يسانىڭ تاعدى­رىن جەكە اڭگىمە قىپ ايتساڭ «جەتىمدەي» بولىپ تۇرار ەدى.
سوندىقتان رومان جانرى ۇلكەن شەبەرلىكتى تالاپ ەتەدى. بازبىرەۋلەر وزدەرىنىڭ رومان جازباي جۇرگەندەرىن بۇگىنگى قوعامدىق ءۇردىس­تەن كورىپ، وقىرمانداردىڭ ولاردى وقۋعا ۋاقى­تى دا، مۇمكىندىگى جوق دەگەن دالباسا ويلا­رىن الدىعا تارتىپ جاتسا، وعان تەك ايانىشپەن قاراۋعا ءتيىسپىز. رومان شەبەرلىكتى، ءبىلىمدى، ەپيكالىق دۇنيەتانىمدى تالاپ ەتەدى دەيمىز. ونىڭ كوركەمدىك دارەجەسى دە جازۋ­شىنىڭ دارىنى مەن تالانتىن انىقتايدى. سول سەكىلدى وقىرماندى دا وسى جانر قاتتى سىنايدى. ويتكەنى، روماندى وقۋ، ونىڭ ءمانى مەن ماز­مۇنىنا بويلاۋ تاياز وقىرماننىڭ ءوزىن تىعىرىققا تىرەيدى دەپ ويلايمىن. اۋىزەكى تىلمەن وسى مىنەزىمىزدى «مىلجىڭ ەكەن» نەمەسە «ۇيقىنى كەلتىرەدى» دەپ اقتاپ جاتامىز. شىندىقتى مويىنداۋعا كوبىنەسە، ءوزىمىزدىڭ تاكاپپارلىعىمىز جول بەرمەيدى. مىسالى، اگۋتاگاۆانىڭ نوۆەللالارى مەن «قىلمىس پەن جازانى» وقيتىن وقىرمانعا «اباي جولىنان» گورى «سوڭعى پارىز» تۇسىنىكتىرەك بولسا، ول ونىڭ قابىلداۋ كەڭىستىگى مەن پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن كورسەتسە كەرەك، بىراق ونىمەن كەلىسە بەرمەيمىز. ال اعىلشىن، فرانتسۋز، ورىس جانە قازاق كلاسسيكتەرىن بىردەي تۇسىنسە، ول دا ونىڭ بەلگىلى ءبىر قاسيەتتەرىن ايقىندايدى دەپ ويلايمىن جانە بۇعان قۋانۋعا ءتيىسپىز. سەبەبى، كوركەم شىعارما ءومىر تۋرالى ادامعا جان-جاقتى مالىمەت بەرەدى. ونى قابىلداۋ يا قابىلداماۋ اركىمنىڭ ءوز ەركىندەگى ءىس. ولاردىڭ ىقپالىنا ءتۇسۋ، جەكەلەگەن ءبىر جازۋشىلارعا تابىنۋ ت.ت. جايتتار وقىرماننىڭ ءوز دەڭگەيىن بىلدىرەدى. ول وقىرمان دا جاقسى يا ناشار روماندار سياقتى تەز جالىقتىرۋى مۇمكىن. جانە كوركەم شىعارمالاردى تەك اقىن-جازۋشى بولعىسى كەلەتىندەر عانا وقيدى نەمەسە وقۋعا ءتيىس دەگەن تۇسىنىك تە دۇرىسقا جاتپايدى. جال­پى، جازۋشىلارعا بۇلار ماڭىزدى ەمەس. جازۋشى تەك وقىرمان ءۇشىن دە جازبايدى دەپ سانايمىن. ول ءوزىنىڭ رۋحاني دۇنيەسى ۇنەمى ءتىل قاتقاندا قاعازعا وتىرادى. ولاردى ەشكىم ماجبۇرلەمەيدى، ءبىز بىلەمىز: مىنا دۇنيەدە ەش تاقاۋىرسىز جۇمىس ىستەيتىن، جۇمىس بولعاندا دا «اردىڭ ءىسىن» جاسايتىن جالعىز ازاپقور جاندار بار. ال «ار جازاسى بار جازادان اۋىر جازا» دەپ زاڭعار جازۋشى م.اۋەزوۆ ايتىپ كەتكەن ەكەن. بۇگىنگە، بولاشاققا ايتىپ كەتسەم ەكەن دەيتىن ىزگى تىلەكپەن ءومىر سۇرەتىن قازاق جازۋشىلارى سوڭعى جيىرما جىلدىڭ كولەمىن­دە كوپتەگەن روماندار جازىپ تاستادى. ولار تۋرالى پروفەسسور ش.ەلەۋكەنوۆ بىرنەشە عى­لىمي كىتاپتارعا كولەمدى تاراۋلار جازعان. نەنىڭ بار نەنىڭ جوق ەكەنىن سول ماقالالاردى وقىساق كوزىمىز انىق جەتەدى. ءبىر بايقاعانىمىز وسى جانردا قالام تارتاتىندار: ءا.نۇرپەيىسوۆ، م.ماعاۋين، ق.ءجۇمادىلوۆ، د.دوسجان، ۇ.دوسپامبەتوۆ، س.ەلۋباي، ج.شاشتايۇلى، ق.جيەنباي، ت.ساۋكەتاەۆ، ت.اسەمقۇلوۆ، ا.كەمەلباەۆا، ا.التاي، د.امانتاي ت.ت. ەكەن. ال بۇلاردىڭ ەڭ جاستارى ەلۋگە تاياپ قاپتى. دەمەك، جاستاردىڭ رومان جازۋعا مۇمكىندىگى جوقتىعىن قويا تۇر­عان­دا، قابىلەتى جەتپەيتىنىن دە ايتۋىمىز كە­رەك، ال الدىڭعى لەككە قاراپ، ۇلى جانردىڭ جال­پى سانى از ەمەس ەكەنىن مويىندايمىز، الاي­­­دا قارتايىپ بارا جاتقان جوق پا ەكەن؟..
قاراپ وتىرساق، قازاق حالقىنا ەپيكالىق جانر سونشاما قيىن بولماعان. ويتكەنى، قازاقتار تابيعاتىنان ەپيك بولعاندىقتان، «قوبىلاندى»، «ەر تارعىن»، «الپامىس» سياقتى ەپوستاردى تۋدىرعان عوي. ءتىپتى، سونىڭ ىشىندەگى تايبۋرىلدىڭ شابىسىنىڭ ءوزىن جىرشىلار قىسقا قايىرۋعا قۇلىقتى ەمەس. اقجۇنىستىڭ قارتقوجاققا ايتقانى جاتقان ءبىر ءومىر شەجىرەسى. قىز جىبەكتىڭ پورترەتى نەگە تۇرادى. ناتيجەسىندە، فولكلورىمىز ولشەۋسىز مۇرا عانا ەمەس، جازۋشى بولام، سو­نىڭ ىشىندە رومان جازام دەيتىن ادامدارعا وزدەرىنىڭ ءادىس-ءتاسىل، ءتالىم-تاجىريبەلەرىن دە قالدىرعان.
دەمەك، جاس جازۋشىلارعا ايتارىمىز ۇلكەن ايدىنعا شىعۋعا تاۋەكەل ەتكەنى ءجون بولار. ولجانىڭ قانداي بولماعى ە.حەمين­گۋەيدەگىدەي. جانە جازۋشىنىڭ قانداي بولماعى دا «شال مەن تەڭىزدەگىدەي».
وقىرمان وسى تاقىلەتتەس ءارى «كوشپەن­دىلەر»، «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى»، «اقبوز ات»، «شىراعىڭ سونبەسىن»، «قان مەن تەر»، «اقسۋ - جەر جانناتى»، «قىزىل جەبە»، «كەك»، «اق شاعىل» مەن «كىشكەنتاي»، «ءوز وتىڭدى وشىرمە»، «اقان سەرى»، «تاعدىر»، «اڭىزدىڭ اقىرى»، «الاساپىران»، «جابايى الما»، «قارعىن»، «جاڭعىرىق»، «ءتالتۇس»، «مۇنارا»، «التاي باللاداسى»، «گۇلدەر مەن كىتاپتار» سياقتى ت.ب. روماندار قازىر دە، ەرتەڭ دە دۇنيەگە كەلىپ جاتسا (جاس اۆتورلارعا ايتىپ وتىرمىز), ىزدەپ وقيتىنىنا كۇمانىم جوق. ال وقىمايتىن جۇرتتارعا قارايلاپ ءارى قوعامدىق جاعدايلاردىڭ اۋەنىنە ەرىپ، رومان جازبايتىن جازۋشىلارعا ەشكىمنىڭ دە باسى قاتپاۋعا ءتيىس. ءبىر كەزدە ءبارىمىز ارتىنا شىراق الىپ تۇسكەن «ونەر ونەر ءۇشىن» دەگەن قاعيدا ءبىر قاراعاندا، ءدال قازىرگى ۋاقىتتاردا راسقا اينالىپ وتىر­سا، ونىڭ دا ءبىر ءومىرى بار بولعانى عوي.

دايىنداعان ىرىسبەك دابەي

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى