قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
II
«ءبورى اۋزىنان قوي الار» دەپ ءۇمىت ارتقان مىقتىلارىم ۇرىمجىگە قىزمەتكە شاقىرىلىپ جاتتى. الدىمەن الىبەك مايور كوشە جونەلىپ، كوڭىلىم بەيجاي بولىپ وتىرعاندا، اليەۆ پەن ماحمۇت كەرىمگە شاقىرۋ قاعاز تاعى كەلىپ، تاناۋىمدى قۋسىردى. ەندى توتيدىم-اۋ!» دەدىم. «ماقپالدى تابۋىما كومەك ەتەرلىك كىم قالدى ەندى!».
ۇرىمجىدەن سالمىرەيگەن ءبىر قىتاي جىگىت كەلىپ ءجۇر ەدى، شاكەربايدىڭ ستولىنىڭ قاتارىنا وتىرا قالدى ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ.
- ءسىز ماحمۇت كەرىمنىڭ ورنىنا كەلگەن بولساڭىز كەرەك! -دەپ قىتايشا سوقالاي سويلەپ بارىپ، سونىڭ ورنىن نۇسقاپ ەدىم، اڭتارىلا قالدى دا، بىردەڭە دەپ بىلدىر-بىلدىر ەتە ءتۇستى. «سەنىڭ ءسوزىڭدى تۇسىنبەدىم» دەگەنى ەكەنىن، شايقاعان قولىنان عانا ۇقتىم. مەن ەستىپ كورمەگەن، باسقا قىتاي تىلىندە سويلەدى. اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ ورىنباسار باستىعى بولىپ، وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنەن تاعايىندالىپ كەلىپتى. بۇل جايىن شاكەرباي سويلەپ ءجۇرىپ، ءوز ستولىن ءبىر بۇرىشقا تارتىپ اپارىپ قويدى دا، ەلپەك قاعا ۇمتىلىپ كەلىپ، ورىنباسارىنىڭ ستولىن ءدال تورگە ورنالاستىردى. ورىندىعىن دا اكەلىپ قويىپ بەرىپ، «وتىرىڭىز!» دەگەندەي قولىن جايا شۇلعىپ ەدى، قۇرمەتكە قۇرمەت رەتىندە ءۇش رەت شۇلعىپ بارىپ وتىرا كەتتى ورىنباسار.
II
«ءبورى اۋزىنان قوي الار» دەپ ءۇمىت ارتقان مىقتىلارىم ۇرىمجىگە قىزمەتكە شاقىرىلىپ جاتتى. الدىمەن الىبەك مايور كوشە جونەلىپ، كوڭىلىم بەيجاي بولىپ وتىرعاندا، اليەۆ پەن ماحمۇت كەرىمگە شاقىرۋ قاعاز تاعى كەلىپ، تاناۋىمدى قۋسىردى. ەندى توتيدىم-اۋ!» دەدىم. «ماقپالدى تابۋىما كومەك ەتەرلىك كىم قالدى ەندى!».
ۇرىمجىدەن سالمىرەيگەن ءبىر قىتاي جىگىت كەلىپ ءجۇر ەدى، شاكەربايدىڭ ستولىنىڭ قاتارىنا وتىرا قالدى ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ.
- ءسىز ماحمۇت كەرىمنىڭ ورنىنا كەلگەن بولساڭىز كەرەك! -دەپ قىتايشا سوقالاي سويلەپ بارىپ، سونىڭ ورنىن نۇسقاپ ەدىم، اڭتارىلا قالدى دا، بىردەڭە دەپ بىلدىر-بىلدىر ەتە ءتۇستى. «سەنىڭ ءسوزىڭدى تۇسىنبەدىم» دەگەنى ەكەنىن، شايقاعان قولىنان عانا ۇقتىم. مەن ەستىپ كورمەگەن، باسقا قىتاي تىلىندە سويلەدى. اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ ورىنباسار باستىعى بولىپ، وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنەن تاعايىندالىپ كەلىپتى. بۇل جايىن شاكەرباي سويلەپ ءجۇرىپ، ءوز ستولىن ءبىر بۇرىشقا تارتىپ اپارىپ قويدى دا، ەلپەك قاعا ۇمتىلىپ كەلىپ، ورىنباسارىنىڭ ستولىن ءدال تورگە ورنالاستىردى. ورىندىعىن دا اكەلىپ قويىپ بەرىپ، «وتىرىڭىز!» دەگەندەي قولىن جايا شۇلعىپ ەدى، قۇرمەتكە قۇرمەت رەتىندە ءۇش رەت شۇلعىپ بارىپ وتىرا كەتتى ورىنباسار.
شاكەربايمەن ىستەس بولعالى وزىنەن تومەنىرەك قىزمەتكەرگە كورسەتكەن كىشپەيىلدىگىن كورگەنىم وسى. تاڭدانا قاراپ تۇرىپ قالىپپىن. قيت ەتسە، «مەن باستىعىڭمىن، بۇيرىق وسى» دەپ قورازداناتىن وسى مانساپقور باستىعىمنىڭ بۇگىن مەكيەنگە وزدىگىنەن اينالعىسى كەلگەندەي مىنا كورىنىسىنە كۇلكىم كەلىپ ەدى. ونىمدى ءوزى دە سەزگەندەي:
- قوناق قوي، جاڭا كەلدى عوي! -دەي سالىپ بۇرىلدى ماعان. - بيعاش، نەعىپ تۇرسىڭ شىراعىم، قىزمەتىڭە بار! ماحمۇتتىڭ ورنىنا بىرەۋ كەلگەنشە بار جۇمىس ەكەۋىمىزگە قالدى ەندى! وسى اپتادا قالالىق مەكتەپتەردىڭ ءبارىن ءبىر رەت كورىپ، ساباق يگەرىسىن تەكسەرىپ شىق! قىتايشا ءبىر كلاس قانا عوي، ونى مىنا كىسىنىڭ ءوزى باسقارار!
مەن ءوز بولمەمە كىرىپ، قاعازدارىمدى جيىستىرىپ جاتقانىمدا بىرەۋ شاكەربايدىڭ ەسىگىنەن قاراپ مەنى سۇرادى:
- بيعابىل بار ما، اليەۆ شاقىرادى!
- شىراعىم، داڭعىرلاماساڭشى، جاڭا كەلگەن كىسى وتىر!... بيعابىل مەكتەپ ارالاپ كەتكەن! -دەپ شاقىرۋشىنى قايتارا سالا كەلىپ، مەنى اسىقتىردى. - مەكتەپتەرىڭە تەزىرەك كەتە عوي، بيعاش! پو، قىزمەتتەن تۇسۋگە ءۇش-اق ساعات قالدى!
قىزمەتكە بۇل اسىقتىرۋى، اليەۆتەن مەنى بۇل جاسىرۋىندا سىر بارىن تۇسپالداي شىعىپ بارىپ، اليەۆتىڭ كابينەتىنە كىردىم. قىزمەتىن وتكىزىپ بولىپ، ۇيىنە قايتۋعا كيىنىپ تۇر ەكەن.
- مىنە، بيعابىل دەيتىن ازامات وسى، -دەدى، ورنىنا كەلگەن قىرما ساقالدى قاراعا قاراپ. - اراسىنداعى احۋال الگىندەي. سولاي بولا تۇرىپ، تاعى دا جىبەرگىسى كەلمەي، جابىسىپ الىپتى. تىم بولماسا، قىزمەتكە شاقىرىلعان قاعازىن وزىنە كورسەتىپ، پىكىرىن تىڭداماق تا ەمەس! جاڭا كىرىپ ايتىپ ەم، ء"بارىن اكەتپەكپىسىڭ" دەپ، ءبارىن مەن اكەتىپ بارا جاتقانداي ءتۇيىلدى. ولكەلىك ۇكىمەت الدىنداعى جاۋاپكەرلىك ءۇشىن قاعازىن وزىنە بەرىڭىزدەر، ءوز ىقتيارىمەن بولسىن!
- اكىمنىڭ ىسىنە قول سۇعا المايمىن عوي! - دەپ جىميدى جاڭا ورىنباسار. - مەن بىلمەيمىن دەدىم عوي!
- ولاي بولسا مەن-اق ۇقتىرىپ كەتەيىن! بيعابىل، سەنى ۇرىمجىگە وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنە قىزمەتكە شاقىرعان ەكەن. كەشە كەشتە عانا ەستىدىم. شاقىرۋ حات دوسان اكىمدە. بارعىڭ كەلسە، دايىندال، ەشكىم توسا المايدى. بارعىڭ كەلمەسە، ءوزىڭ بىلەسىڭ. مەنىڭشە، وشتىك-قاستىقتان امان ءوسۋىڭ ءۇشىن ساعان ءۇرىمجى جاقسى. ال، مەن ەكى كۇننەن سوڭ جۇرەمىن. وعانعا دەيىن كورىسەرمىز!
وسىنى ايتىپ شىعا بەرگەن اليەۆتىڭ سوڭىنان ەرە شىقتىم.
- تەز ءوسۋىڭ ءۇشىن بارعانىڭ جاقسى! -دەپ قايتالادى قاقپادان شىعا بەرە.
- اعاي، مەنىڭ قازىرشە بارا المايتىن سەبەبىم بار عوي، ماقپالدى ىزدەۋسىز تاستاپ كەتكىم كەلمەيدى!
- وندا ءوزىڭ بىلەسىڭ. بىراق، مىنا مۇرت سەنىڭ ءوسۋ جولىڭا بوگەت بولا بەرەدى، قاتتى وشىككەن. سول ءۇشىن ورىنباسارىنا بار احۋالىڭدى ايتىپ ەسكەرتتىم. بىراق بۇل ءبىر ىنجىق نەمە سياقتى. مۇندايدىڭ ساعان ەشقانداي پايداسى تيە قويمايدى. اناۋ ساعان ءوز قولىنان كەلگەنىن ىستەي بەرە الادى، ويلانىپ كور! ءوز قولىنان جىبەرمەسە، مەنىمەن بىرگە جۇرە بەرۋىڭە بولادى!
- بۇرىنعىداي ەمەس، پارتيا كوميتەتى قۇرىلادى عوي ءالى!... بۇرىن مەنىڭ بۇل مۇرتتان زىتا قاشقىم كەلىپ تۇراتىن. قازىر قارسىسىنا تۇرا قالعىم كەلە بەرەدى. مۇنىڭ بار ماسەلەسى ماعان ايان ەمەس پە. ءساتى كەلگەندە ءوزىن دومالاتۋعا سەنىمىم بار!
- ولاي بولسا، دۇرىس! -دەپ كۇلدى اليەۆ. - بىراق، وتە ساق بولعايسىڭ، ءبىر ىسكە تاۋەكەلشىل بولما!... الگى قىز تۋرالى تالابىڭدى ايىرجاپقا ايتىپ قويعانمىن. بىراق ول دا اۋىسۋى مۇمكىن. ءوز بەتىڭمەن ىزدەۋگە تۋرا كەلسە، وتە بايقاپ ىزدە، مۇرتتىنىڭ سودان ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ كەتۋى مۇمكىن، اسقان ايار نەمە!...
اليەۆ وسى سوزبەن ايرىلىستى. مەن مەكتەپ شارلاي بەردىم، قيالىم قيىردا، سوناۋ جەمەنەيدە، ساۋىر قيالارىندا وعان وتكەن كۇز سوڭىندا ءبىر رەت بارىپ قايتقان دۇيسەن اعاي ماقپالدىڭ ءتىرى ەكەنىن ءبىر ايەلدەن عانا ەستىپ، ءوزىن كورە الماي قايتقان. بەسىك كۇيەۋدىڭ ناعاشىسى باسقا ءبىر بەيمالىم جەردەگى تۋىستارىنا ەكى كۇن عانا بۇرىن جونەلتىپ جىبەرگەن ەكەن. دۇيسەن ونىڭ ايدالعان باعىت-باعدارىن دا بىلە الماي قايتىپتى. «جاز شىعا تاعى ءبىر بارىپ ىزدەپ قايتامىن» دەپ جۇباتادى. ءتىرى ەكەنىن ايتقان سول ايەلگە ماقپالدىڭ بار جايىن ءبىلىپ تۇرۋدى مىقتاپ جالىنىپ تاپسىرىپتى.
سونىمدى تاپپاي وسى جەردەن تاپجىلعىم كەلمەدى. ارمان-تىلەگىن ازات ەتە الماعان ازاماتقا ازاتتىق قايدا. ەگەر ونىڭ ءوزى بەسىك كۇيەۋدىڭ بەسىگىنە بالا سالىپ، سونىسىن قيماي مەنى قيسا، سوندا دا جارتىلاي ازاتپىن دەيتىن سياقتىمىن.
مەكتەپتەگى جۇمىسىم ەرتەرەك اياقتاعان ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن ۇيگە قايتىپ كەلە جاتقانىمدا ءبىر قارىمدى قول ارقامنان قاعىپ كەپ قالدى. جالت قارادىم دا قۇشاقتاسا ءتۇستىم. الاسالاۋ عانا يىقتى كەلگەن قۇباقان جىگىت، مەنى بەلىمنەن قاۋسىرا كوتەرىپ اكەتىپ، شىر كوبەلەك ايلاندىردى. تارباعاتاي حالقىنىڭ بۇلبۇلى اتالعان ءانشى شاكەن ەلۋبايۇلى ەدى ول. جۇرتشىلىق قانشا ارداقتاعانىمەن ءوزىن ايامايتىن «تەسىك وكپە» ەڭبەكشى ازامات شاۋەشەك قازاق ورتا مەكتەبىنە عىلمي مەڭگەرۋشى بولعان سوڭ دا دەمالىس كۇندەرىن قارا جۇمىسپەن وتكىزىپ كەلە جاتىر ەدى. قارتايعان جالشىنىڭ جالعىز ۇلى، سەميا تۇرمىسى ءۇشىن جاسىنان داعدىلانعان وسىنداي كاسىبىنەن ءالى ايرىلا قويماعان. وزىنەن نە ءداۋىر تۇرىقتى مەنى قومسىندىرعان قۋات، قۇرىشتاي شىنقتىرعان سول ەڭبەكتىڭ قۋاتى ءۇيىرىپ-ءۇيىرىپ تىكەمنەن تىك قويا سالدى. تالتىرەكتەپ القىنا تۇرىپ امانداستىق. مەملەكەت بويىنشا تۇڭعىش رەت ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر جيىنىنا شاقىرىلعان ەكەن. تۇسكەن جۇك ءاپتاموبيلى ارتقى اياعىنان "اقساپ", ەمدەۋ كەرەك بولعان سوڭ قونالقىعا دەڭگە توقتاپتى. شاكەندى قونالقىعا كەتىپ بارا جاتقان جولىنان بۇرىپ، ۇيگە قاراي قولتىقتاپ الا جونەلدىم.
- ءۇي-ءۇي، قيالزات تۇستە كەزدەسىپ، ۇيىنە شاقىرىپ قويىپ ەدى، سوندا بارالىق!
- قيالزاتتىڭ دا، ونىڭ قىديار زاتى دا قازىر كەلەدى ءبىزدىڭ ۇيگە!
- بۇرىن شاقىردى عوي، ۋاعدا بەرىپ قويىپ ەدىم!
- مىڭبەكتىڭ ۇيىنە سول ۋاعداڭنىڭ ءوزى-اق قونسىن، شاكەندەر مەن سياقتى «ءبىر بەكتىڭ ۇيىنە قونادى!».
- اكەسى مىڭبەك پە ەدى، وندا ... بولسا-بولسىن! -دەپ وزدىگىنەن قۇلشىنا كەتتى شاكەن. - قيالزاتقا جاۋاپ تا وزىڭنەن بولسىن!
جولدا كەزىككەن وقۋشىلاردان قاعاز جازىپ، باقاي، ماۋلەن، ومىربەك، قيالزاتتاردى قوسارلارىمەن شاقىردىم دا، لايىقتى ىشىمدىكتەرىن جول جونەكەي تۇگەندەي كەلدىم. «اراقتى قويعانمىن، مەنى قيناۋشى بولما!» دەپ شاكەن وتىنە كىردى ۇيگە.
القىن-جۇلقىن بولىپ قيالزات پەن ءماريا جەتتى الدىمەن.
- مۇنىڭ نە ەي، باستىق، شاقىرىپ قويعان قوناعىمىزدى جولدان جەتەكتەپ اكەتىپ، قاي باسىنعانىڭ بۇل! -دەپ قيالزات تەپسىنگەندە، شاكەن ماعان قاراپ جىميدى.
- ە، باستىق دەگەننىڭ باسقانى باسىنۋ ءۇشىن باستىق بولاتىنىن كورمەپ پە ەدىڭ، ونىڭ ءجونىن مىڭبەك اكەڭنەن سۇرا! -دەگەنىمدە شاكەن قارقىلداي كۇلىپ، نە دەر ەكەن دەگەندەي قيالزاتقا قارادى.
- سەنى اكەمنىڭ باسىنعانىن قاشان كوردىڭ! ايىبىنا ءجۇر، سەن ءوزىڭ دە جۇرەسىڭ ءبىزدىڭ ۇيگە!
- مەنى اكەڭ باسىنباسا، قاسىڭداعى ونىڭ كەلىنى بۇرىن كىمنىڭ قالىڭدىعى ەدى، بىلمەيمىسىڭ؟! جاساۋ-جابدىعىمىزدى ەكەۋلەپ دايىنداپ بولعانىمىزدا زورلاپ ساعان قۇشاقتاتىپ جۇرمەي مە!
- جەڭىلدىڭ! -دەدى ءماريا قيالزاتقا باياۋ عانا كۇبىرلەپ، تومەن قاراپ بارىپ وكىنشى بار ادامشا ادەيى كۇرسىنە وتىردى ورىندىققا. داڭىقتى ءانشىنىڭ ءانىن قايناتانىڭ ۇيىنە كىرىپ تىڭداي المايتىن بولعان سوڭ وسىندا قوندىرۋ جاعىنا شىققانى، ماعان وسى اكتەردىڭ كۇرسىنسىنەن بايقالدى. شاكەن وعان تاڭدانىستى شىرايمەن اڭتارىلا قاراپ قالىپتى. ماريانىڭ بۇل بەينەسىنەن بۇرىن راسىندا دا مەنىڭ قالىڭدىعىم ەكەندىگىنە سەنگەن سياقتى دا، نەتكەن شىنشىل جان دەپ تاڭدانعانداي.
- مىڭبەك ۇلى كىمنەن كىمدى تارتىپ الىپ مالدانىپ جۇرگەنىڭدى ەندى مويىنداعان شىعارسىڭ، ايىبىنا ءوزىڭ وتىر! -دەپ قيالزاتتى جەتەكتەپ، شاكەننىڭ قاتارىنداعى ورىندىققا وتىرعىزدىم. قيالزات داۋىن قايتا جاڭعىرتتى:
- ءوز قالىڭدىعىڭنان ايرىلىپ قالعان ىنجىق، سونىڭ كەگىن ەندى مەنەن الماقپىسىڭ!
- يە، ونى تارتىپ اكەتكەن دە مىڭبەك ەمەس پە! -دەپ كۇرسىندىم مەن - قالا قاسقىرى، قىر قاسقىرى - ءبارى ءبىر قاسقىر. مەن ەكەۋىمىزگە دە ورتاق قوناقتى قولىنىڭ عانا جەتەكتەپ كۇلدىرىپ اكەلدىم. ال، سەندەر، قالىڭدىقتارىمدى زورلاپ اتقا وڭگەرىپ، شىرىلداتىپ اكەتتىڭدەر عوي! راس پا ءمارياش؟
- راس! -دەپ ءماريا تاعى دا تومسارا كۇرسىندى. - ەكەۋى دە راس! -دەدى تومەن قاراي بەرىپ.
شاكەن وعان تاڭدانىسپەن بادىرايعان قوڭىرشا كوزىن ەندى ماعان اۋداردى:
- مىنا قالجىڭدارىڭا قاراعاندا تاعى دا تالاي وقيعا كەشىرگەن سياقتىسىڭ عوي؟
- بۇل تىنىش جۇرۋشىمە ەدى، -دەپ قيالزات جۇلىپ اكەتتى جاۋاپتى. - اكىمدەردىڭ قۇيرىعىنان تۇرتكىلەپ شامداندىرىپ الىپ، ءوز تاڭىنان تارتقىزادى دا جۇرەدى!
- اكەڭنىڭ كوزىمەن قاراعاندا مەنىڭ سولاي كورىنەتىنىم راس! -دەي سالدىم. - ساۋ كوزبەن قاراساڭ، وندايدىڭ قارسىسىنداعى وبرازبەن كورىنەر ەدىم.
شاكەن قيالزاتقا كوزىن سىعىرايتا جىميىپ، مىسقىلمەن قاراپ سويلەدى:
- اكىمدەردىڭ قۇيرىعىنان ءتۇرتىپ شامداندىرۋ ەمەس، تاڭنىڭ تاتتىلىگىمەن قىزىقتىرىپ تارتقىزادى دەسەڭ، نانىمدى بولار ما ەكەن؟! تاڭى ءتاتتى بولماسا اكىمدەر تارتا بەرمەسە كەرەك قوي!
- راس سولاي بولاتىن! - دەپ ءماريا مۇڭايعانسي قۇپتادى ونى.
- ءبارىمىزدىڭ ءدامىمىزدى وسى ءمارياش بىلەدى! - دەپ كۇلىپ جىبەرگەنىمدە، شاكەن قارقىلداپ الا جونەلدى.
- ۇشەۋىڭنىڭ ارالارىڭداعى قالجىڭعا سەنىپ، قيالزاتقا وشىگە قالىپپىن! -دەپ ەسەلەي كۇلدى. - جارايدى قارىنداس، مىقتى اكتەر ەكەن! سەندەردىڭ سوزدەرىڭدى شىرايمەن بەكىتىپ، ناندىرىپ وتىرعان وسى!...
«ماقپالدى وسى ونەرمەن دە قۇتقارا الماي قالدىق قوي، اتتەگەن!» دەگەن وكىنىشپەن مارياعا تىنا قاراپ الىپ، تىعىلىپ وتىرىپ قالىپپىن. بۇل جايىمدى تەرشي قالعان ماڭدايىمنان بايقادى ما، ءماريا دا سەزىپ، مۇڭايا قاراپ وتىر ەكەن. ماۋلەن مەن ومىربەك كەلىپتى. الدارىنا جۇگىرىپ بارعان شاكەنمەن ەسىك جاقتا قۇشاقتاسىپ، امانداسىپ تۇرعانىن ءبىر-اق ءبىلدىم. «قوي، بيعا، بۇل جايىڭدى ەندى اشكەرەلەي بەرمە!» دەپ كۇبىرلەپ تۇرەگەلدى ءماريا ورنىنان.
جاقىندا بوسانعان مەھىر، بالا جاعدايىمەن كەلە الماي قالىپتى دا، باقاي تابىلماپتى. داستارقان جاساتىپ، ءشاي قۇيعىزا بەردىم. جەڭگەلەرىمنىڭ الدىنا ءتۇسىپ، كۇتۋشى بولا قويعان ءماريا بوتەلكەلەرمەن ستاكانداردى سۋىرىپ شىعارىپ الا قويدى. «ءاندى ەرتەرەك باستاتۋ ءۇشىن» دەپ كۇبىرلەپ بارىپ، ءساي قۋىرداق اكەلىپ قويا سالا تۇرتكىلەدى مەنى. «اراق قۇي!» دەگەنى ەدى. ارتىما قايرىلىپ مەن سىبىرلادىم. «كورگەنسىز بولما، بايبىشە، الدىمەن ءشاي ءىشىپ السىن!» دەگەنىمدە، قۇلاعىمدى قوس قولىمەن دالدالاي سىبىرلادى ءماريا: سەن ءشاي ىشكىزىپ باپتاپ بولعانشا مەنىڭ كۇلكىشىم قوناعىڭدى جەتەكتەي جونەلەدى دە ەكەۋىمىزدى تاعى دا تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتەدى!»
- ەي، انا ەكەۋىن قاراشى ەي، الدەن ءسۇيىسىپ وتىر! -دەپ مىرسىلدادى ومىربەك، قيالزات ورنىنان ىرشىپ تۇردى:
- تاپ... قىسىڭدار ەندى!
- بۇل زىركىلگە قىسىلا قويماس، - دەدى شاكەن كۇلىپ، ماڭدايىنا جىعىلعان شاشىن سىلكىپ قايىردى. - نە دەپ سىبىرلاسقاندارىن سەزەمىن. مەن وزدەرىن قىسايىن!... قانە، قارىنداس، بيعابىل ەكەۋىڭ الدىمەن اۋىلدىڭ التى اۋىزىن ايتىڭدارشى، سونان سوڭ قوناقتان كۇتەتىندەرىڭ اراقسىز-اق ورىندالا بەرەدى!
ءماريا سىڭعىرلاپ كۇلىپ، ەسىكتەن شىعا جونەلدى دە، مەن جالما-جان اراق قۇيۋعا كىرىستىم.
- قىستىردىڭ-اق! -دەپ ومىربەك مىرسىلدادى دا،
- مىنا بىرەۋىنىڭ، ءتىپتى، پىشىلگەندەي، - دەپ قيالزات شيقىلدادى. - جىمقىرىلا قالعانىن قاراشى!
- جوق، قىستىرمايمىز دا پىشتىرمەيمىز! -دەپ كۇبىرلەپ ستاكانداردى تارتا بەردىم. - ەي، ءمارياش، بەرى كەل، «التى اۋىزىن» مەن-اق ايتىپ بەرەمىن! الدىمەن جادىراتىپ الايىق وزدەرىن!
- مەن وزىڭە ايتىپ ەدىم عوي! -دەپ شاكەن، الدىنا قويىلعان اراقتى ماعان كۇبىرلەي قايتاردى دا، جاريالاپ سويلەدى. - دوستار، مەن اراقتى بۇرىننان جاقتىرماسام دا، تەك، جادىراۋ ءۇشىن عانا ىشەتىنمىن. ەندى مىنە كوڭىلىم عانا ەمەس، بۇكىل اسپان جادىرايتىن نەگىز ورنادى. ماعان بۇدان ارتىق تەمپەراتۋرا كەرەك ەمەس. مۇنان سوڭ ىشپەيمىن دەپ، جاس كەمپىرىمە دە انت بەرىپ قويعانمىن. ال، سەندەر قۋانىش ءۇشىن دە، ماعان ارناپ جاساعان وسى وتىرىسقا شاتتىق قىزۋ شاقىرىپ تا ىشەتىن بولارسىڭدار... بۇل پەيىلدەرىڭە رازىلىعىمدى انىممەن كورسەتىپ، دوس كوڭىلدىڭ مەرەكەسىن انىممەن قىزدىرا بەرەيىن، اراقتان رۇقسات ەتىڭدەر، رۇقسات ەتپەسەڭدەر دە ءبارى-ءبىر، ىشپەيمىن. بۇل جايىمدى بيعانعا كەلە جاتىپ-اق ايتىپ بولعانمىن، كەشىرىڭدەر!
- مەنىڭ اۋەنىم بۇدان ادەمىلەۋ، -دەي تۇرەگەلدىم مەن - راس، بۇرىن ءبىز، «كۇنىمىز ءبىر سورلىمىز، كۇڭىرەنەيىك قوسىلا!» دەپ تە ءىشىپ قوياتىنبىز. «كوڭىلىمىز بىردە كۇرەستە، كۇلەيكىشى قوسىلا!» دەپ تە ءىشىپ قويعان جەرىمىز بار. بۇل اراق بۇگىن سول ەكەۋىنەن دە باسقاشا سەبەپپەن قۇيىلدى: بيجىننەن قاراعان كوزگە ەڭ تۇكپىر دەپ ەسەپتەلەتىن شاۋەشەكتەن جالشىنىڭ جالعىز ۇلى، ەڭبەكشىلەردىڭ كۇرەسكەر ءانشىسى، ۇستاز شاكەندى ءدال تاۋىپ كورىپ، سول استاناداعى كوركەمونەر جيىنىنا ءدال تاۋىپ شاقىرعان كومپارتياعا - ماۋزىدۇڭعا العىس ءۇشىن كوتەرەلىك وسى توستى!
- ءاي، الىپ كەتتىڭ-اۋ! -دەپ ىرشىپ تۇردى شاكەن. مەنىڭ الدىما قايتارىپ قويعان ستاكانىن ءوزى ۇمتىلىپ كەلىپ الا-سالا شاق-شۇق قاعىستىرىپ جىبەرىپ قاعىپ سالدى. سول تۇرعان بويى ءشاي كەسەسىن الىپ، ۇرتتاپ، ۇرتتاپ جىبەردى دە، «پارتيزاندار مارشىن» حانزۋشا ءوز تەكسىمەن سايراتىپ الا جونەلدى. شاكەننىڭ ءۇن جەلبەزەگىنەن ەڭ باقىتتى ءان عانا شىعاتىنىن ءپاش ەتكەندەي، ءوزى دە ەلپىلدەپ-ەسكەكتەپ قۇيقىلجىپ ايتىلاتىن ەلگەزەك ءان، ەرەن ناقىشقا بولەنىپ، الۋان ءتۇرلى زەر جىپتەرگە تىزىلگەن الۋان ءتۇرلى مەرۋەرتتەي قۇلپىردى.
ءان باستالىسىمەن ەلەۋسىز عانا كىرىپ، مەنى دالدالاي تىڭداپ تۇرعان ءماريانىڭ سول انمەن بىرگە قۇيقىلجىپ كەتكەنى، مەنىڭ يىعىما سۇيەنگەن قولىنان ءبىلىنىپ تۇر ەدى. اراق قۇيۋعا توسىننان ەڭكەيە قالعانىمدا جالپ ەتىپ قۇيرىعىما قونا تۇسە جازدادى. بۇل قىلمىسىن زەيىندەرى اندە عانا بولىپ، تىنىپ قالعان داۋكەستەر بايقاماي، ەكەۋىمىز عانا جىميىستىق ءبىر-بىرىمىزگە. ءماريا ءان اياقتاسىمەن لىپ ەتىپ، شىعا جونەلدى. مەن ستاكانداردى ەكىنشى رەت تارتتىم. شاكەننىڭ الدىنا دا قويعانىمدا بۇل جولى قارسىلىق كورسەتپەي، قۋىرداق اساي ءتۇستى. ونىسى، ءوزى ءبىر رەت توست كوتەرتۋگە دايىندالعانى ەكەن. ستاكانىن ۇستاي تۇرەگەلدى.
- دوستار، ماعان عوي، كوتەرمەسەم بولمايتىن ەرەكشە تىلەكپەن ءبىر رۋمكا الدىردىڭدار. وسى وتىرعان ءبارىمىز دە وقىتۋشى ەكەنبىز، وسىنداي ءمورتى كەلگەندە كوتەرمەسە بولمايتىن تاعى ءبىر توست بار. سونىمەن جۇپ بولسىن. تارباعاتاي گازەتى بيعابىلدى وسى وتكەن كۇزدە تاعى شاقىرىپ ەدى. مەكتەپتەن باسقا ورىندا قىزمەت ىستەگىسى كەلمەيتىندىگىن ايتىپتى. سونىسىنا مەن قاتتى رازى بولدىم. مۇعالىمدىك دەگەن ءمانساپ ەمەس. قازىر ەڭبەك اقىسى دا تومەن. ال، گازەت سياقتى اتىڭدى دا شىعارمايتىن، جولى جىڭىشكە، تابانى جالپاق، جاپالى قىزمەت. بيعابىل سول جاپالى قىزمەتىنە ەشقانداي مارتەبەنى تەڭگەرمەيدى. ءتىپتى ءوزى سول مارتەبەسىزدىگىنەن مەرت بولا جازداعاندا دا تەڭگەرمەدى. سونىسى ءۇشىن بيعابىلدى ەشقانداي اكىمگە مەن تەڭگەرمەيمىن. مەككتەپ انانى وسى بيعابىلشا ارداقتالىق! جاڭا وركەندەردىڭ مۇددەسى ءۇشىن بيعابىلداي جانقيار ۇستاز بولايىق!
وسى سوزبەن ەكىنشى رەت قاعىستىرا بەرگەنىمىزدە كەردەڭ باسىپ ءۇش-ءتورت جۋان كىرىپ كەلدى. «اسسالاۋ-اسسالاۋ» دەسكەندە «استاعىپىراللا!» دەپ قالعان شاكەن ستاكانداعىسىن قاعىپ سالىپ قارسى الدى. الدىنا سارسەن ساياسات پەن سارالا كاپيتان ۇسەن ەكەن. مۇنداي قاسيەتتى توستقا ولاردى ورتاقتاستىرمايىق دەگەندەي ءبارىمىز دە ءسىمىرىپ جىبەردىك. تابالدىرىقتان كەكىرەيە اتتاسا دا، بار كەسەلىن بوساعاما تاستاي سالعانداي ەڭكەيگەن سارسەن، قولىن ماعان دا جالباقتاي ۇسىنىپ ەدى، «تاقسىر» كاپيتانىم سەس كورسەتكىسى كەلگەندەي بەينەمەن قولىمدى سەرە ۇستاپ، سىلكىلەي امانداستى. توردەگى ورىندىقتاردىڭ بىرىنە نۇسقاعانىما قاراماي، ەسىك جاقتاعى ءبىر ورىندىقتى وڭاشا تەرەزە الدىنا اپارىپ شالقالاپ سۇلاي كەتتى.
- پاليتورىگىم رەسمي شاقىرعانىڭدا شىعارمىن تورىڭە. ءبىر مىقتى ءانشى كەلدى دەگەن سوڭ ءان تىڭداۋعا عانا كەلدىك. وتىرىڭىزدار، وتىرىڭىزدار!
- پاليتورگ تۇگىل جانىڭدا تات باسقان قانجارىڭ، سوڭىڭدا تاز كونۆويىڭ جوق، نەڭە كەكىرەيەسىڭ! -دەپ ومىربەك مىرسىلدادى ونىسىنا. - كەلەرىڭ كەلگەن سوڭ داستارقانعا شاقىرعاندا بۇلدانباس بولار!
توردەگى ءوز ورنىنا شاكەن دە شالقالاي كەتتى. شىرايىنا ءبىز كورمەگەن تاكاپپارلىق ورناي قالىپتى. قاتارىنا وتىرىپ، قايتالاي امانداسا تۇسكەن سارسەنگە ەرنىن جىبىرلاتىپ قويىپ قانا سويلەدى:
- وتىر، بيعاش، كاپيتان مىرزانى «رەسمي» شاقىرىپ كۇتىپ الارسىڭ، مەن دە سول كەزدە كەلىپ، زەتپەن تۇرىپ ءان سالىپ بەرەرمىن. قازىرشە قۇرمەت قابىلداۋعا زاۋقى جوق كورىنەدى، قايتەسىڭ زورلاپ!
ءوزى كەلىپ اپ مۇنشالىق كەسەلدەنۋىنە اڭ-تاڭ بولىپ تۇرىپ قالعان مەنى ەسىكتەن ءماريا شاقىرىپ سىبىرلادى:
- ءاليا بىرنەشە قىزبەن ءان تىڭدايمىز دەپ باعانا كەلگەن. قارسى ۇيدە وتىر. انەۋ كاپيتان سونى اڭدىپ كەلگەن سياقتى. توبەلەس شىعارماسىن، بايقا!... ايىرىلسۋلارىن سەنەن كورەتىنىن ەستىگەنمىن!
- قوناقتارعا ءشاي قۇيىڭدار! -دەي سالدىم دا ۇسەننىڭ قاتارىنا ورىندىق تارتىپ وتىرا كۇبىرلەدىم. - كاپيتان، راسىندا ءان تىڭداۋعا كەلدىڭ بە، مەنىمەن ايىرىم سويلەسكەلى كەلدىڭ بە؟
- مەنى ايىرىم ءسوزى بار ەكەن دەپ ەستىدىڭ بە؟ -دەپ تۇيىلە كۇبىرلەدى ۇسەن.
- ولاي ەستىمەسەم دە سولاي ءتۇسىندىم. ءاليانىڭ قارسى ۇيگە كەلىپ وتىرعانىن جاڭا ەستىپ، سەنىڭ تورگە شىقپاي قويۋىڭدى سولاي ءتۇسىندىم، سويلەسەسىڭ بە؟
- ماعان ول تۋرالى ايتاتىنىڭ بارما ەدى؟
- بار! -دەدىم دە قولىنان جەتەكتەي جونەلدىم. - ءاليانى سەن ەرتىپ شىق! -دەپ مارياعا سىبىرلاي شىقتىم. قاقپانىڭ سىرتقى بوساعادا الداسىنا ۇسەندى توقتاتىپ باستادىم ءسوزىمدى. - ءاليا ەكەۋىڭ ۋاعدالاسىپ پا ەدىڭدەر، جوق ۋاقىتشا ما ەدى؟
- وندا نە جۇمىسىڭ بار؟!
- جۇمىسىم تەك ەكەۋىڭنىڭ ار نامىستارىڭ ءۇشىن عانا!
ۇسەن باسىن تومەن سالىپ، ويلانىپ تۇرعانىندا ءاليا قاقپا الدىنان مەنى عانا كورىپ، كۇلىمسىرەي جەتتى دە ۇسەندى كورە تومسارىپ شەگىنە بەردى. شاپ بەرىپ قولىنان ۇستاي الدىم.
- ءسىز قاشان كەلدىڭىز مۇندا؟
- ءان تىڭدايىن دەپ باعانا كەلگەنمىن!
- مىنا باتىرىڭىزدى رەنجىتىپ كەلگەن سياقتىسىز، توڭىرايا كەلۋىنەن بايقادىم. ءان تىڭداعىڭىز كەلسە، كۇيەۋدى كۇلدىرىپ كىرگىزىڭىز، قوناق الدىندا ۇيات بولادى!
- بۇل كىسىنى مەن تانىمايمىن! -دەپ قىزاراقتاي تۇقىردى ءاليا. ۇسەن زىرك ەتە ءتۇستى:
- تانىماي قاتىن بولىپ پا ەدىڭ ماعان؟!
- مۇنىسى مەنى ماسقارالاۋ ءۇشىن جاپقان جالاسى! -دەپ بەتىن باسا شيقىلدادى ءاليا.
- جالا ەمەس، جانى بار ءسوز ەكەنى قاراڭعى كوشەدەگى جۇرىستەرىڭنەن دە بەلگىلى بولعان عوي، ءالياش!... ەكەۋىڭ راسىندا ءدال تابىسقان، ءبىر-بىرىڭە سايما-ساي جانسىڭدار! ءجۇز جىرتىسپاي، باقىتتى جۇباي بولۋلارىڭا تىلەۋلەسپىن. وسى جەردە سويلەسىپ، راقايلاسىپ كىرىڭدەر دە، قۇرمەتتى قوناعىم بولىڭدار! -دەپ تاستاپ، ۇيگە بەتتەگەنىمدە سىرت بۇرىلىپ، سارت-سۇرت باسا جونەلدى ۇسەن. تالاي وفيتسەردى وسىنداي «قاھارلى مارشقا» جۇرگىزگەن الياعا جىميا قاراپ ءوتىپ ەدىم، ۇسەننىڭ الگى راقىمسىز اشكەرەلەۋىن ەسىمە الىپ، مەنىڭ الدىمدا سونىسىمەن كەرەككە العىسىز ەتىپ ماسقارالاپ كەتۋ ءۇشىن عانا كەلگەنىن ءتۇسىندىم دە، شەگىنە جەتە ماسقارالانعان الياعا جانىم اشىدى. قايىرىلىپ تۇرا قالدىم.
- ءالياش، -دەپ شاقىرعانىما قاراماي بۇعىپ، وكسي بەردى ءوزى. - ءوز ۋىڭنان قۇتىرعان يت، ارينە، سولاي قابادى، -دەپ داعداي سويلەدىم. - ءوزىڭ تاپقان دەرت بولعان سوڭ وكىنبە دە اشىنبا وعان!... ءجۇر ۇيگە كىرە عوي، ءان تىڭداپ قايت!
ەسىك الدىنا شىعا كەلگەن مارياعا، «ەرتىپ كەل!» دەگەندى يشارالادىم دا ۇيگە كىردىم. اراق قۇيۋشى ومىربەك، مىسقىل، اراق ىشۋگە قۋزاۋشى سارسەن ساياسات بولىپ وتىر ەكەن. باسقالارىنا ماۋجۋشي ءۇشىن دە، شاكەن ءۇشىن دە ءبىر-ءبىر رەت كوتەرتىپ العان سياقتى ءوزى. شاكەندى كوندىرە الماعانىن ايتىپ سايراي جونەلدى:
- مىنە ءوزى كەلدى عوي، تورەلىگىن بيعاش ايتسىن ەندى. شاكەن جولداسپەن بۇرىننان تانىسى بولساق تا ءبىرىنشى رەت داستارقانداس بولىپ وتىرىپپىز. ۇلى ءانشىمىزدىڭ ءوز دەنساۋلىعى ءۇشىن كوتەرگەن توستىمىزعا مۇلدە باسپاي قويعانىن كىشپەيىلدىگىنە سىندىرىپ، ءوزىمىز ورىنداي سالىپ ەدىك. مىنە «ماۋجۋشيدىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن» ۇسىنعان توستىمىزعا دا قاراماي وتىر. ءبىز عوي الىپ قويدىق. داستارقان يەسى، ەندى ءوزىڭ ايتشى!
- سىزدەر كەلگەندە كوتەرىپ تۇرعان توستى سول كوسەمنىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن بولاتىن. ەندى بيجينگە بارىپ، سول كىسىگە ءان سالىپ بەرۋى ءۇشىن تاماعىن ساقتاۋى قاجەت قوي. سوندىقتان شاكەندى اراققا ەندى قۋزاۋىمىز، ساياسي قىلمىسقا سايادى. وعان ىشكىزبەلىك! -دەپ ساياسي داۋدى توقتاتتىم دا باسقاسىنىڭ ىستەگەندەرىنە تولتىرا قۇيعىزىپ، تىڭ توستقا شاقىردىم. - قانە دوستار مىنا توستى كومپارتيانىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن كوتەردىك!
بۇعان كەلگەندە سارسەن ستاكانىنىڭ ءوزىن جۇتىپ جىبەرە جازدادى، تاعى قۇيعىزىپ، تاعى كوتەرتتىم:
- ەندى ليۋشياۋچي ءپۋجۋشيدىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن! - بۇل توست تا جىلىماي وتە شىقتى. سارسەننىڭ ساياساتىنان ۇستەمىرەك ساياسات شىعارماي ساسقالاقتان قۇتىلمايتىندىعىمىزدى تاعى ەسكەردىم: «ەندى جۋنلاي، جۋدە تاعى باسقا اقساقالداردىڭ دەنساۋلىقتارى دا قام جەگىزەتىن دەنساۋلىق» ەكەندىگىن ايتقانىمدا ءوزى دە كۇلىپ جىبەردى.
- دەم الىپ اپ ىشەرمىز، ءان تىڭدالىق! -دەستى كوپشىلىك. شاكەن ورنىنان تۇرىپ بارىپ، ءىلۋلى تۇرعان دومبىرانى الىپ، شەرتىپ كوردى دە، وزىمە ۇسىندى.
- ولاي بولسا، ۋاعدا بويىنشا الدىمەن اۋىلدىڭ اۋەنىن ەستىلىك!... الگى ءمارياشىڭ قايدا؟
- قازىر كەلەدى. مەن ورىنداي بەرەيىن!
اقانسەرىنىڭ «سىرىمبەتىنە» قالقىتا جونەلىپ ەدىم، تومەن باستالىپ قالىپتى. ءماريا كەلىپ قوسىلا كەتتى دە، ەكى ەسەلەي كوتەرمەلەپ شىرقاتا جونەلدى.
- ءاب بالە، -دەپ قالدى شاكەن قيالزاتقا قاراپ. - عاشىق بولسا، وسىلاي بولسىن!... ەندى سەندىم!
.... «اۋىلىم كوشىپ بارادى قۇزباسىنا،
ەرىمەيتىن ماڭگىلىك مۇز قاسىنا.
قايدا، قايدا باراسىڭ مەنى تاستاپ،
قىزىل جاۋلىق جامىلىپ قىر باسىڭا؟!» -دەگەن شۋماققا كەلگەندە وسى مۇڭعا بار ىقىلاسىم اۋىپ، بار داۋىسىممەن ءوزىم دە كوتەرە جونەلىپپىن. قىزىل جاۋلىق جامىلعان نۇرياشىم ارتىنا جالت قايرىلعانداي ەلەستەدى دە، ايالى كوزىنەن تۇپ-تۇنىق جاسىن توگىپ-توگىپ جىبەرە جونەلگەندەي كورىندى، كوزىم بۋالدىرلانىپ، جاسقا تولىپ العانىن ءان اياقتاعاندا ءبىلدىم دە سىرت اينالا ىرشىتىپ، قول ورامالمەن سۇرتە سالدىم. قارسى ۇيدەگى قىز-كەلىنشەكتەر ورىندىق اكەلىپ، قاتار تىزىلە وتىرعان ەكەن. ماعان قاراسىپ قالىپتى. ورتا شەنىندە وتىرعان ءاليا عانا قىزارا قۋسىرىلىپ، تومەن قاراپ وتىر.
ءماريا ەكەۋىمىزگە الما كەزەك قاراي بەردى شاكەن. باعاناعى قالجىڭىمىزدى ەندى مۇلدە شىنعا بالاپ سەنگەندەي، قيالزاتقا دا كوز قىرىمەن قاراپ قويادى. ءماريانىڭ ەندى اقتالعىسى كەلگەندەي، كۇلە بەردى.
- ءوزىم ايتقان انگە وسىلاي ءوزىم جىلايتىن ىنجىقتىعىم بار! -دەپ جىميدىم مەن. باسقا تىڭداۋشىلار كۇلىپ جىبەردى دە، شاكەن باسقا ءپاتۋا ايتتى:
- ءان قۇدىرەتى داۋىستا ەمەس، جۇرەكتە. جۇرەككە سىڭىرە، جۇرەكپەن تەبىرەنتە ايتقان ءان عانا جاقسى شىعادى. ءان مانىنە سولاي بەرىلىپ ايتقان ءانشىنىڭ وزىنە دە قاتتى اسەر ەتەدى. بيعابىلدى دا سونداي اسەر بيلەدى. تاماشا ايتتى! ءان سالعانىن دا، ءانشى ەكەنىندە كورگەنىم وسى!
- ال ەندى ءوزىڭ ايتشى! -دەدى ماۋلەن. شاكەن ءماريا ەكەۋىمىزگە تاعى دا كەزەك قاراپ قويىپ، «ءلايلىم شىراقتى» باستادى. بار كىنانى لايلىمگە ارتىپ، ىشكى اۋىر كۇينىشى-وكىنىشىن ويناقى سازبەن جەڭىل عانا اقتاراتىن تىم نازىك كۇرسىنىستىك ءانى ەدى بۇل. شاكەن ءاننىڭ سول ءمانىن جەتىلدىرە ايقىنداپ شىعاردى. شەگىنە جەتە بۇرالعان سكرەپكا سىمىنداي، ەندى بۇرالسا ءۇزىلىپ كەتەردەي شقىنعان وتكىر كۇيىنىش ماتيۆىنەن ولەڭ سوزىنە اسا شەبەر قانات ءبىتىپ، تىڭداۋشىلاردىڭ جۇرەگىن ءىلىپ-ءىلىپ الا جونەلگەندەي سەزىلدى. قىز-كەلىنشەكتەردىڭ جاسىرا كۇرسىنىپ تىڭداعاندىقتارىن كوكىرەكتەرىنىڭ كوتەرىلىپ تۇسۋلەرىنەن بايقاپ وتىردىم.
سارسەن ساياساتتىڭ قۋزاۋىمەن جىگىتتەر تاعى دا ستاكان كوتەرىسكەن سوڭ، شاكەن «قورلان» عا شىرقادى. سۇلۋ قورلاننىڭ جەر بەتىنەن «تابىلمايتىنىنا» سيپاتى كوپ سياقتى، جوعارى قاراي وتىرىپ سامعاتقان شاكەننىڭ اسقاق داۋىسى اسپاندى شارلاي جونەلدى. قول جەتپەسى سول ارمانىنا ءورشىل سۇلۋ انىمەن جەتىپ، قورلاننىڭ ءوزىن دە مۇراتىنا ەركىن جەتكىزگەندەي. قارسى الدىنا جاۋدىراپ وتىرعان قىزداردىڭ قۋسىرىلىپ، تومەن قاراي بەرۋلەرىنە ومىربەك كۇلىپ وتىر ەكەن.
"سونشالىق بيىكتەگى ارمان قىزدا نەم بار، وسى جەردەگى قىزدارىمدى جارىلقايىنشى" دەگەندەي سارسەن، بۇگەجەكتەپ ءجۇر. پاتنوسپەن ۇسىنعان شاراپ ستاكاندارىن قىز تۇگىل كەلىنشەك تە الماي، باس شايقاي بەردى. ەسىل-دەرتتەرى اندە عانا بولىپ، ءتۇيىلىسىپ الىپتى. سارسەننىڭ سىيىن ءاليا عانا قابىلداپ، قاسىنداعى قىزدى دالدالاي بەرە قاعىپ سالدى.
- ىشپەگەندەرىنە ەندى سەن ۇسىن! -دەپ سىبىرلادىم مارياعا. ويىنا الدەنە كەلگەندەي جىمىڭ قاعا جەتكەن جىلپوس قىز سارسەننەن پاتنوستى الدى دا، قىزداردىڭ قارسى الدىنا تۇرا قالىپ كۇبىرلەپ دۋ كۇلدىردى.
- «بيعابىلدىڭ كوز جاسىن ءبىرىنشى رەت كورگەندىكتىرىڭ ءۇشىن الىڭدار!» دەگەن ەكەن. ستاكاندى سىڭعىرلى-سىرنايلى كۇلكىمەن ءبارى الىپ قاعىستىرعاندا، سارسەن دولىعىپ وتىرا كەتتى. مەن ادەيى تولقىپ تۇرەگەلىپ، جىگىتتەرگە اراق قۇيدىم.
- جىگىتتەر ءسۇيىنشى، كوز جاسىمدى قىز-كەلىنشەك تۇگەل كورەتىن بولدى دا، تىلەگىمدى بەرەتىن بولدى! وسى مول داۋلەتتەن سەندەرگە دە ەنشى بەرەيىن الىپ جىبەرىڭدەر! -دەگەنىمدە شاكەن دە قارقىلداي كۇلىپ قاعىستىردى.
قالجىڭدار قاعىسىپ، كۇلكىلەر توعىسىپ الا جونەلگەن دۋىلدى شاكەننىڭ تالابى توقتاتتى ءبىر شاقتا.
- ءجا، ەندى كەزەكتەسىپ ورىندالىق! مەن تالاپ ورىنداۋشى عانا بولماي، تالاپ ەتۋشى دە بولايىن. قالاي دەيسىزدەر؟
بۇل ءادىل تالاپ، ەرىكسىز قابىلدانسا دا ماۋلەننەن باسقا ەش قايسىسى ورىنداي المادى. شاكەننىڭ الدىندا ءبارى دە تارتىنىپ ايتا المايتىندىقتارىن ءبىلدىرىستى. ايەلدەر جاعىنا كوبىرەك ۇڭىلگەن شاكەن، ايتسا وسى ايتار-اۋ دەگەندەي ءاليانى تاۋىپ ەدى، «مەن بيلەپ بەرەيىن، بي كۇيى شەرتىلسىن!» دەپ كۇبىرلەدى ول. ستىقتاماسا دا كاستيۋمىن شەشىپ قويا سالدى ءوزى. دومبىرا قىدىرىپ بارىپ تاپقان ءبىر جىگىت، بي كۇيىنە قۇيقىلجىتىپ الا جونەلگەندە دارا بيگە قۇيقىلجىپ ءاليا شىعا كەلدى. مەن العاش كورىسكەندەگى زەڭگىر جىبەك كوفتا بۇرىنعىدان دا جاراسا تۇسكەندەي سىمباتتى ءمۇسىن، بىلتىرعى ۋ گۇلىنە تەڭەگەنىمنەن دە ارىراق جيرەنىشتى كورىندى كوزىمە، ءتىپتى جاسارىپ كەتكەندەي، جىڭىشكەرە تۇسكەن بەلى تالشىبىقتاي بۇرالعاندا ءوزى ۋلى جىلانداي كورىندى. ال، وزىنە تانىستىعى از، باسقا جىگىتتەردىڭ كوزىن سۋىرىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي تەلمىرتتى سول سيقىرلى ءمۇسىن. ماعان ءبىر قاراپ قويىپ ءوتتى دە بيگە شاكەندى تارتتى.
جالپىلىق تانسا باستالىسىمەن ءاليا شاكەندى تاعى دا ءىلىپ الا جونەلىپ ەدى، سول ىلگەننەن ىلە بەردى دە، قۇيقىلجىپ كۇلە بەردى. تانساعا دەمالىس جاريالاپ، ءان مەن اراققا قايتا وتىرعاندا ماۋلەندى ورنىنان ىعىستىرىپ، شاكەنگە تىعىلا كەلىپ وتىرىپ سىڭعىرلادى. ونىسىنا ءماريا ەكەۋىمىز كۇلە بەرىپپىز. «شاكەنگە اراق شكىزۋدىڭ بابىن وسى تابادى ءالى!» دەپ كۇلدى ءماريا. راسىندا دا سىبىرلاي-سيپالاي وتىرىپ سول تاپتى; نە دەگەنى بەلگىسىز، ءبىر سىبىرلاعاندا «جورعاڭىز وتە جايلى ەكەن، السام الايىن!» دەپ قاعىستىرعان شاكەن، ەكىنشى كەزەكتە ءبىر سىبىرلاعاندا «وسى تىلەگىڭىز قابىل بولۋ ءۇشىن كوتەرەيىن!» دەپ قاعىستىردى.
كوپشىلىك شاكەننىڭ «بوز جىگىت - جامال» تراگەدياسىندا ورىنداعان اندەرىن ايتىپ بەرۋىن ءوتىندى وسى كەزدە. ءبىر جاعىندا وتىرعان سارسەن بۇل تالاپقا قارسى شيرىعا تۇرەگەلدى:
- جولداستار، -دەدى تاماعىن قىرناپ جىبەرىپ، - ءبىز وسى قاشانعا شەيىن جىلاي بەرمەكپىز. باعانادان بەرى تىڭداعانىمىز مۇڭ مەن زاردىڭ ءانى، ەندى قويالىق سول جىلاۋدى. گۇڭچاندان زامانى مۇنداي انمەن سيىسپايدى. ويتەتىنى، گۇڭچاندان مۇڭ ەمەس، باقىت اكەلدى بىزگە. مۇڭ مەن زار كونە زامانمەن بىرگە كەتتى. ەندى قايتالاماق ەمەس! ... باقىت پەن ەڭبەكتىڭ ءانىن عانا شىرقاۋىمىز كەرەك! بۇل زاماندا كىم جىلاماق، قانە!...
- ءسىز جىلارسىز! -دەپ جىميدى شاكەن. - بىراق كوپشىلىك ءسىز ءۇشىن ەمەس، تاريقتى ۇمىتپاۋ ءۇشىن تىلەپ وتىر عوي دەيمىن. وتكەنىن ەسكەرۋ، ورشەلەنە ورلەۋ ءۇشىن قاجەت. باسىنان كەشكەنىن ۇمىتۋ باستان ماقۇرىم ادامنىڭ ەرەكشەلىگى. ال، ءسىزدى باستان ماقۇرىم دەمەك ەمەسپىن. كەشىرىڭىز، وزىڭىزدەن سۇراپ تۇسىنەيىنشى: قاشاننان بەرى گۇڭچانداڭشىل بولىپ ەدىڭىز، مۇنشالىق «جاڭارعاندىعىڭىزدان» حابارسىز ەكەنمىن. الدە 43-44-ءشى جىلدارداعى سارالا فىرقاڭىز قىزارتىپ كەتىپپە ەدى؟!
كوپشىلىك شاكەننىڭ ءار ءسوزى سايىن كۇلدى دە، ارتى دۋعا اينالدى.
سارعىش كوك كوزىن كۇلدىرۋگە قانشالىق تىرىسقانىمەن دە كۇلدىرە الماي شەكشيتىپ العان سارسەن شىعىپ جۇرە بەردى. تاعى كۇلدى كوپشىلىك.
شاكەن بوز جىگىتتى جوقتاعان دوسىنىڭ زارىن بوزداتا جونەلگەندە كۇلكى تىنا قالىپ ەدى. سول كۇلكىنىڭ جىميىسى بىرتە-بىرتە تومسارىسقا اينالىپ، كۇلىمدەگەن كوزدەر بادىرايا ءتۇستى، تومەن قاراپ جۇمىلا ءتۇستى سونسوڭ كۇڭىگىرت جۇزدەردە جارىق لاپمىنىڭ نۇرىمەن مولدىرەگەن جاسى تامشىلارى دومالاي-سىرعاناي جونەلدى. كەي باستار تۇقىرىپ، كەيى تەرىس قاراپ دومالاتتى. كەي ءبىر اپپاق تاماقتار بۇلكىلدەي، كەيبىر دوڭەس مۇرىندار پىس-پىس ەتە ءتۇستى. قازىرگى كوڭىل-كۇيىمىزدە بۇل ءساتتى ارينە مەن دە تىنىش وتكىزبەسەم كەرەك.
ءان توقتاعان سوڭ دا كوپشىلىك تىم-تىرىس وتىرىپ قالىپ ەدى. ءاليا «ەل نەگە جىلايدى» دەگەندەي كوزىن اق جىبەك ورامالمەن باسىپ الىپ، قاتار وتىرعان شاكەننىڭ قولتىعىنا كىرىپ بارا جاتقانىن بايقاعانىمدا كۇلىپ جىبەردىم. سارسەننىڭ جاڭاعى ءبىر ءسوزى ەسىمە تۇسە قالدى:
- «بۇل زاماندا مەنەن باسقا كىم جىلاماق!» دەپ زىرك ەتە ءتۇستىم. دۋ كۇلدى كوپشىلىك قايتادان....
شاكەننىڭ ءانى وسىلاي ءبىر كۇلدىرىپ، ءبىر جىلاتىپ وتىرعاندا داستارقان جاڭارىپ، تاباق تارتىلدى. تاماقتان سوڭ دا ءبىر از اندەتىپ، ۇيىرىلىسە بيلەسىپ، تاڭعا جاقىن تارادى جاستار. ءاليا شاكەندى كوپشىلىك يىرىمىندە قانشا ۇيىرسە دە ەكپىندى اعىنمەن بۇرىنىراق شىعارىپ اكەتە الماپ ەدى. قايتقان دوستارىمەن قاقپا الدىندا قوشتاسىپ بولا بەرگەندە عانا قولتىعىنان تارتقانداي بولدى. «مەنى شىعارىپ سالمايسىز با» دەپ كۇبىر ەتە ءتۇستى جەكەلەي بەرە.
- ەندى بۇل كىسىنى! -كۇلىپ جىبەرىپتى ءماريا. - سەنى ءبىز-اق اپارىپ سالامىز! -دەدى دە قولتىعىنان قىسىپ الا جونەلدى. «جاڭا عاشىققا» قايرلىپ، اشىق كۇرسىنە قوشتاستى ءاليا:
- حايىر ۋاقىتشا!... تاڭەرتەڭ ۇزاتا شىعارمىز!...
وڭاشا ءۇيدىڭ تورىنە قاتار جاتىپ اپ اڭگىمەلەستىك شاكەن ەكەۋىمىز. ارعى-بەرگى جاعىنان سۇراستىرا كەلە ۇرىمجىدەگى كۇلاننىڭ شاكەنگە جيەن (اكەسىنىڭ قارىنداسىنىڭ قىزى) ەكەندىگىن ءبىلدىم. گومينداڭ لايساڭىنان بەرى كورمەگەن ەكەن. وسى جولى ىزدەپ تاباتىندىعىن ايتقاندا ىرشىپ تۇرىپ شام جاقتىم دا حات جازدىم. اقىلباي ءولىمى تۋرالى 46-شى جىلى ۇزاعىنان حات جازىپ، كوڭىل ايتقانمىن. بۇل حاتتا نەگىزگى ءبۇيىمتاي، نۇرياشتىڭ سۇيەگىن ىزدەستىرۋ ءجونى بولدى. كومىلگەن ورنىنان دەرەك تابىلىسىمەن ماعان حات جازۋىن ءوتىنىپ، ءادرىسىمدى ەسكەرتتىم.
شاكەندى كۇن كوتەرىلە اتتاندىرىپ، مەكەمەگە بەتتەگەنىمدە ءاليا قارسى كەزدەستى:
- ۇيباي، كەتىپ قالدى ما؟! -دەي سالا، جاۋابىمدى كۇتپەي-اق قايرىلىپ، قاتارلاسا قايتتى مەنىمەن. باسىن تومەن سالىپ ءبىراز ءۇنسىز كەلە جاتتى دا اشىق كۇرسىنىپ الىپ سويلەدى. - بارلىق ماسەلە وزىمنەن ءوتتى عوي، سىزدەن قالاي كەشىرىم الۋدىڭ ءجونىن تابا الماي ءجۇرمىن. بۇتىندەي جاڭارعىم كەلەدى. ءسىز ءۇشىن ارقاندايىنا دا ءسوز بەرمەي اينىدىم، كەشەگى جالا سودان جابىلدى، قايتسەم ەكەن؟!
- ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزداعى ماسەلە ءۇشىن كەشىرىم سۇراسۋدىڭ ءجونى جوق، بىتكەن عوي!
- سولاي بولسا دا... قالاي بولسا دا، -دەپ مەكەمەسىنىڭ قاقپاسىنان مەنىمەن بىرگە وتە شىقتى. جىپىلىقتاتا جالعاستىردى ءسوزىن. - مەيلى جاي دوستىق جونىمەن بولسا دا سىزبەن تاتۋ بولعىم كەلەدى. سول ءۇشىن قانداي شارت قويساڭىز دا ورىندار ەدىم!
- ادامگەرشىلىك تاتۋلىق سۇراساڭ، مەن ودان بەزبەيمىن عوي، ال، سەنەن سۇرايتىن ءبىر عانا جايىم بار: ماقپالدىڭ اكەسىنە قاي ۋاقىتتا نە دەپ جازدىڭ؟ - باعدارلاي قارادىم جۇزىنە. قىزعىش تارتىپ كىدىرە جاۋاپ قاتتى.
- مەن.. حات جازعانىم جوق!... تانىمايمىن عوي!
- ماقپال تۋرالى سەن شاعىستىرماساڭ تۋعان قىزىنا اكەسى ونشالىق تاسباۋىرلىق ىستەمەگەن بولار ەدى!
ءاليا باسىن تومەن سالىپ، ويلانعان بويى قايتا جونەلدى دە، مەن ءوز مەكەمەمە كىردىم. توردەگى اكىم كابينەتىنىڭ الدىندا ەكى-ءۇش ارىزشى سويلەسىپ تۇر ەكەن.
- مەن وسىمەن 4-ءشى رەت ارىز اكەلىپ تۇرمىن دا-دەپ كۇرسىندى ءبىرى. - كوپە-كورنەۋ تۇرعان اقىمدى ءوندىرىپ اپەرمەيدى! ءوي، وسى اكىمىڭدى سول زالىمنىڭ كۇيەۋ بالاسى ما دەيمىن، ءتىپتى بەتتەر ەمەس!...
ءبىرى مىرس ەتە ءتۇسىپ، مىسقىلداي جاۋاپ قاتقاندا، بولمەنىڭ ەسىگىن جەتىپ، جانقالتامنان كىلت ىزدەگەن بەينەمەن تۇرا قالدىم:
- ھ....ى.. كۇيەۋ بالاسى ما دەيسىڭ-اۋ، مەن وسىنىڭدى قوجايىنىمنىڭ كەلىنى دەۋگە، قولاعاشتاي مۇرتىنان عانا باتىنا الماي ءجۇرمىن. باسقا دالەلىم تولىق. الدىنا سەگىز رەت كىرىپپىن، «حالىق بولىمىنە اپار!»، «پالەنگە اپار، تۇگەنگە اپار» دەي سالادى! ال، حالىق بولىمىنە اپارساڭ، «اكىمنىڭ قيعاش قاسى» دەي مە، «بۇرىشتاما» دەي مە، سول كەرەك دەپ ارىزىمدى المايدى!... تالاي كۇنىمدى بەكەر وتكىزدىم. وسى جولى پالەمدى ءبىر ساستىراتىن ارىز اكەلىپ تۇرمىن، بايدان اقى سۇرادى دەپ، ازەر بولسا قاماپ قويسىن!
«قيعاشتاما»، «بۇرىشتاما» دەگەن اتاۋلاردى، ءوزىنىڭ «كەلىن» دەگەنىن بيەنەلەۋ ءۇشىن قالاي وزگەرتكەنىنە كۇلە كىردىم بولمەگە. كەشەگى تەكسەرگەن مەكتەبىمنىڭ احۋالى جايىنداعى ەستەلىكتەردى ۇلكەن داپتەرگە رەتتەپ قوندىرىپ شىعا بەرگەنىمدە، ەسىك اينەگىنەن كورىپ وتىرعان شاكەرباي شاقىردى. قاق ورتاداعى ستول ۇستىنەن ءبىر اياعىن سوزا تاستاپ، ورىندىق ارقالىعىنا سۇلاعان ورىنباسار، گازەتتى كوزاينەك سىرتىنا تاقاي وقىپ جاتىپ، مەنىڭ كىرگەنىمدى كورمەدى. ونىڭ جالپاق داتۋشەسىنىڭ[1] سىڭار تابانىنان ساقتانا ءوتىپ بارىپ، بۇرىشتا سۇمىرەيگەن باستىعىمنىڭ الدىنا تۇرا قالدىم.
- انەۋ ورىندىقتى جاقىنداتىپ اكەلىپ وتىرشى، بيعابىل، بولمە تار بولىپ قالدى! -دەپ تىجىرىنعان باستىق - سەنى ءبىر ىستەن ساقتاندىرۋ ءۇشىن شاقىردىم، -دەپ بوز كوزىن ولەۋسىرەتە قاراپ سويلەدى. - ەسىڭدە بولسىن، شىراعىم، تەگىندە ارىزشىلارعا ارىز جازىپ، ءسوز ۇيرەتۋدەن ساقتانعايسىڭ! قازىر تۇيمەدەيىن تۇيەدەي قىپ داۋلايتىن ارىزشىلار كوبەيىپ قالدى. اكىمدى قايداعى تەنتەك سوزبەن جابىرلەپ، ۇكىمەت سەنىكى ەمەس، مەنىكى دەگەندەي يىق كورسەتەتىندەر شىعىپ ەدى، بايقاساق، ولاردى قۇتىرتاتىن بۇزىقتار بار ەكەن. ۇكىمەت نۇسقاۋىنا، زاڭعا قارسى ءسوز ۇيرەتىپ، ۇرداجىق ارىز جازىپ بەرىپ، ايتاقتاپ ءجۇرىپتى. ۇكىمەت ىسىنە مۇنداي بۇزعىنشىلىق سالۋشىلار اياۋسىز جازالانادى. تەگىندە وندايلارعا بولىسۋشى بولما، ءتىپتى جاقىن جۇرسەڭ دە ءوزىڭدى شارپىپ اكەتۋى مۇمكىن!...
- ماعان وسىنى ەسكەرتىپ، جۋاسىتىپ قويۋدى اكىم سىزگە تاپسىرعان شىعار، راقىمەت! -دەپ تۇرەگەلدىم مەن. - زاڭعا قايشى كەلۋدەن ساقتانۋ - ساقتاندىرۋ بارىمىزگە ورتاق قوي، پالەقورلىققا، جالاقورلىققا پاراقورلىققا، ادامدى ادام ەزىپ-قاناۋعا جالعىز ەمەس، بىرلىكتە قارسى تۇرالىق!»
وسى ۇرانىممەن شاكەربايدىڭ جۇرەگىن بولماسا دا، تاناۋىن قىزارتقانىما «قۋانىپ» شىعىپ ەدىم. الگى ارىزشىلار اكىم الدىنان ءتىپتى قۋانىپ شىققانداي كورىندى. بۇل جولى «تەكسەرىپ كورەيىك» دەپتى دە ارىزدارىن تۇگەل الىپ قالىپتى. تەكسەرۋگە مىندەتتى ەشقاي ورىنعا قولما-قول جولداي بەرمەي، وزىنە الىپ قالۋىنىڭ، ونشالىق قۋانىش ەمەس ەكەندىگىن سەزگەندەيمىن، جازۋ ۇلگىسىن تەكسەرىپ، ارىز جازىپ بەرۋشىنى تاپپاق سياقتى. 47-ءشى جىلى جازدا مەنەن قيالزاتتاردى «ساقتاندىرعان» ءادىسى بويىنشا تاعى بىرەۋىمىزدى قىرىنا العانى، شاكەربايدىڭ جاڭاعى مەنى «ساقتاندىرعانى» سوزىنەن بايقالمادى ما! بىراق، كىمدى ۇستاماق ەكەنىن مەجەلەي الماي، قىزمەتىمە كەتە بەردىم.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ باقاي شاقىرتىلىپ كەلگەنىن تەرەزەدەن كورە ەلەڭدەپ، سىرتقا شىقتىم. ماعان كىدىرمەي، كوزىن قىسا امانداسىپ ءوتىپ، اكىم كابينەتىنە بەتتەدى. سەن ارالاسپا دەگەن يشاراسى ەدى. سوندا دا ىلەسە بارىپ، ەسىك اشىپ كىرگىزدىم. سالەمگە ساعىز تاكاپپار اكىمنىڭ باقايعا جەڭىل دە جۇمساق قانا امانداسىپ، ورىندىققا قۇرمەتتەي شاقىرعانىن ەستىگەن سوڭ مەكتەپتەردەگى ءوز قىزمەتىمە كەتە بەردىم. تاڭەرتەڭگى شابارمان ارقىلى شاقىرتىلۋشى باقاي تۇسكى دەمالىستا ءوز جاتاعىنان تابىلدى. اكىم وعان مۇرتىنان كۇلىمسىرەپ قانا ون شاقتى ارىزدى جايىپ كورسەتىپ، كىم جازعانىن سۇراپتى.
- مەن جازىپ بەردىم! -دەي بەرىپتى ىركىلمەي. «نە سەبەپتى بۇلاي جازدىڭ» دەپ سۇرايتىن شىعارسىز؟ -دەپ وزىنەن سۇراپتى سوڭىندا.
- جوق، ونى سۇراماق ەمەسپىن، شىراعىم، وسى عانا!... وسىلاردى سەنىڭ جازىپ بەرگەنىڭدى بىلگەن سوڭ وزىڭە عانا ءبىر كەڭەس بەرگىم كەلىپ شاقىرعانمىن.... ايتپاقتايىن ءبىزدىڭ قاراتاقتاعا انەۋ كۇنى جازىلىپ قالعان... «قوي اۋزىنان ءشوپ الماس» دەي مە، ءبىر ەكى اۋىز ءسوزىڭ دە بار ەكەن عوي؟
- يە، بار! -دەپ جىميىپتى باقاي. - بىراق، ايتپاعىم «قوي اۋزىنان ءشوپ الماس» تار جونىندە ەمەس. ء"بورى اۋزىنان قوي الماستار" جونىندە بولاتىن.
- يە، يە ول دا بار. مەن ءوز باسىم مۇنداي سقاقتارعا كۇلىپ قانا قويا سالارمىن. بىزدە قازىرشە مۇنداي احۋال جوق ەمەس قوي. بىراق، بۇل ۇكىمەتىمىزدىڭ ساياساتى بويىنشا جۇرگىزىلىپ جاتقان ىستەر بولعاندىقتان، الگىندەي سوزدەرىڭ دالمە-ءدال ۇكىمەت ساياساتىنا قادالادى. ال جازعان ارىزدارىڭىز دا ىڭعاي ۇلتتىق بۋرجۋازيا مەن مال يەلەرىن تالاتپادىڭ-بۇلاتپادىڭ دەگەندەي، ۇكىمەتتى جازعىراتىن سوزدەر كوپ ەكەن. باسىڭ جاس قوي شىراعىم، مۇندايدان مۇنان سوڭ قاتتى ساقتان! توڭكەرىستىك بىرلىك ساپقا شابۋىل جاساماۋ كەرەك!... مەن عوي بىلمەگەنىڭدى كەشىرەمىن عوي. باقىلاۋشى ورىندار ەستي قالسا، زور شاتاق سولشىلدىق بۇل!... ەسكەرتەيىن دەگەنىم وسى، كەلگەنىڭە راحمەت، شىراعىم! - دەپ توقتاعان اكىمگە باقاي دا «جاناشىرلىق» ەسكەرتۋىن ايتا شىعىپتى:
- ۇكىمەت ساياساتىندا، "توڭكەرىستىك بىرلىك ساپتاعى بايلار جالشىنىڭ ەڭبەك اقىسىن جەي بەرسىن" دەگەن ءسوز جوق شىعار. مۇنى ءسىز دە ەسكەرەرسىز اكىم!... بەرگەن كەڭەسىڭىز ءۇشىن سىزگە دە راحىمەت!
اكىمنىڭ باقايدى شاقىرتقانداعى ءسوزى وسىلاي ءوتىپتى. كەشەگى شاكەربايدان ۇققانىمدى مەن دە ايتتىم باقايعا. اساۋ جامباسىنا الاردا اكىمنىڭ مۇرتى وسىلاي بۇلكىلدەيتىنىن ەسكەرتىپ ساقتاندىرىپ شىعىپ ەدىم. بىراق باقايدى سول كەشتە ءۇش-ءتورت ساقشى كەلىپ، قارا قاقپاعا كىرگىزىپ اكەتكەنى ەرتەڭىنە ەستىلدى. «ويىنبۇزار» ايىپقا وسى ادال جۇمىسشى، وجەت اقىن ىلىنگەنى بەتىمدى دۋ ەتكىزدى. «توڭكەرىس جولى بۇرالاڭ بولادى»[2] دەگەن عوي، وقاسى جوق، بوساپ شىعار ءبىر كۇنى دەپ قولىمدى سەرمەي سالدىم.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، سوعىپ تاستاۋعا ءوزىڭىز قيسىنىن تابا الماي قويعان تۋراشىل باقايدى مىنا توڭكەرىستىڭ كەلە سالا قاعىپ اكەتىپ، قىلمىستىعا اينالدىرا قويعانىن كوردىڭىز بە. (قولداعى قىلمىستى بولسا تۇرمەلەندى، تۇرمەلەنسە بولدى تۇزەلدى دەمەيمىز بە.) بۇراڭ عانا جولدى توڭكەرىس مۇنداي تۋراشىل - اقيقاتشىل قىلمىسكەر تۋعىزا الاتىن بولعاندا، شىركىن، ءيىر-ءيىر جولدى توڭكەرىس قانداي كامالاتتى قىلمىسكەر تۋعىزادى ەكەن دەشى!... تۇگەل وسىنداي قىلمىسكەرگە اينالعانىمىزدا، كوممۋنيزم ءجانناتىنا كومىلە قالاتىنىمىزعا كۇمان بار ما!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] جۋان باس باتەنكا.
[2] ماۋزىدۇڭ ءسوزى.
