بۇل كىشكەنە ماقالانى Abai.kz بۇدان ون شاقتى جىل بۇرىن جاريالاعان ەدى. ماقالا كەيىپكەرى تالايبەك ىلاەۆتىڭ  «جاريالانباعان دەمونستراتسيا حرونيكاسى» دەگەن تاقىرىپپەن ءاسيا بايعوجينا جاساعان دەرەكتى فيلمدە كوتەرىلىس جايىندا ەستەلىك ايتىپ تۇرعانىن جاقىندا عانا كوردىم دە، سونداعى بەينەسىن (سكرينشوت) قوسىپ، سايت وقىرماندارىنا قايتا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم... 

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن بەرى وتىز بەس جىلداي ۋاقىت  وتكەنمەن، ويلاپ قاراساق، ونى باسىپ-جانشۋعا قاتىسقان، سونداعى بەلسەندى ارەكەتتەرى ءۇشىن وكىمەت ماراپاتىنا يە بولعان  جازالاۋشىلار ىشىنەن تەك ءبىر عانا ادامنىڭ وپىنۋعا باتىلى بارعان ەكەن. ونىڭ ءوزى دەموكراتيالىق رەفورمالار تولقىنىمەن قۇرىلعان 1989 جىلعى العاشقى كوميسسيانىڭ جۇمىسى تۇسىندا بولعان وقيعا كورىنەدى...

بارشاعا بەلگىلى، دەپۋتاتتىق سۇراۋ سالۋلار مەن سايلاۋشىلاردىڭ تالاپ-تىلەكتەرىنە وراي،  1989 جىلعى 6 ماۋسىمدا  قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى  تورالقاسى 1986 جىلعى 17–18 جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى ماسەلەلەردى قاراستىرۋ ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇرعان بولاتىن.  جىلدىڭ سوڭعى شيرەگىنە قاراي قۇرامى كەڭەيتىلدى، ماسەلەنى جان-جاقتى زەرتتەۋدى كوزدەيتىن باعدارلاما جاسالدى، ساراپشى توپتار قۇرىلدى دا، كوميسسيا جۇمىسقا قىزۋ كىرىستى. (الايدا، جۇمىسىن اياقتاماعانىنا قاراماستان، رەسپۋبليكا بيلىگىنىڭ جوعارعى ەشەلونىنداعى ىقپالدى توپتىڭ استىرتىن ارەكەتى سالدارىنان، جوعارعى كەڭەس  تورالقاسى  ونى بەس ايدان كەيىن، 1989 جىلعى 14 قاراشادا تارقاتىپ جىبەردى.). كوميسسيانىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىسىنىڭ بارىسى  جايىندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى  تورالقاسىنا ۇسىنعان حابارلاماسىندا كسرو حالىق دەپۋتاتى، كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى مۇحتار شاحانوۆ سول شاققا دەيىن انىقتالعان مىنانداي دەرەكتەر كەلتىردى: 17 جەلتوقساندا بەيبىت مانيفەستاتسيا تۇرىندە باستالعان نارازىلىق بەس مىڭداي ستۋدەنت جانە جۇمىسشى جاستار قاتىسقان جاپپاي تارتىپسىزدىككە ۇلاستى، جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن  ىشكى اسكەردىڭ قىزمەتكەرلەرى، اسكەري وقۋ ورىندارىنىڭ كۋرسانتتارى  (7618 ادام) جۇمىلدىرىلعان، فرۋنزە (بىشكەك), تاشكەنت، چەليابينسك، نوۆوسيبيرسك، تبيليسي، ۋفا، سۆەردلوۆسك قالالارىنان اسكەري بولىمدەر الدىرىلعان، حالىق جاساقشىلارى رەتىندە كوشەلەرگە تەمىر كەسپەلتەك، ارماتۋرا، كابەل، ت.س.س. قارۋلارمەن جاراقتالعان 10 مىڭداي ادام شىعارىلعان.

ۇزىن سانى 18 مىڭداي وسىناۋ «ءتارتىپ ساقشىلارى» ءىس جۇزىندە جازالاۋشىلار مەن جۋاسىتۋشىلار بولدى دا شىقتى. ولاردىڭ دەمونستراتسياعا قاتىسۋشىلاردى ۇرىپ-سوعۋ ارەكەتتەرى سالدارىنان 1233 ادام (بۇل تەك ەمدەۋ مەكەمەلەرىندە تىركەلگەندەردىڭ سانى)  ءتۇرلى دارەجەدە جاراقات الدى. قانشا جاننىڭ قازا تاپقانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاسىرىلۋدا.

بۇل – كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى بيلىكتىڭ ءوز حالقىنا قارسى جاساعان قىلمىسى بولاتىن. ونى اشۋدى ماقسات ەتكەن كوميسسيا دا كەڭەس وكىمەتىنىكى ەدى. سوندىقتان، ءوز قىلمىسىن اشقىزۋعا مۇددەلى بولماعاندىقتان، بيلىك كوميسسيانى تاراتىپ جىبەرگەن-ءدى.

قىلمىستى وكىمەت بۇگىندە كەلمەسكە كەتتى، اسكەري بولىمدەرى الاڭعا شىققانداردى جازالاۋمەن ءام جۋاسىتۋمەن شۇعىلدانعان ايبىندى سوۆەت ارمياسى دا عايىپ بولدى. قازىر كەڭەستىك قۋىرشاق قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ورنىنا تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۋ كوتەرگەن. بىراق تاريح ساحناسىنان ىعىستىرىلعان سونداعى سوۆەتتىك بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك  قىلمىسى ءالى جەرىنە جەتە اشىلعان جوق. وسىنى ويلاعاندا،  سوۆەت ارمياسى سولداتىنىڭ قازاق وكىمەتى بەرگەن ماراپاتتاۋ قاعازىن قايتارىپ جىبەرۋى جانە ونىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن مۇنداي قادامعا  بارعان جالعىز  ادام  ەكەنى قايران قالدىرادى...

بۇل جىگىت – قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى ىلايتەگين تاالايبەك مولدوبەكۋلۋ (ىلاەۆ تالايبەك مولدوبەكۇلى). 1985–1987 جىلدارى 5449-شى اسكەري بولىمدە قىزمەت ەتكەن. 1986 جىلعى 17 جەلتوقساندا ولاردى دابىلمەن تۇرعىزىپ، الماتىداعى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ عيماراتىنا الىپ كەلدى. ءبارى دە كاسكا كيىپ، قالقان، پروتيۆوگاز جانە سويىلمەن جاراقتانعان بولاتىن. جاراقتارىن اۆتوموبيلدەرگە قالدىرىپ، مىنبە الدىنا ءتىزىلدى. الاڭدا دەمونسترانتتار (شامامەن 500–600 ادام)  توبى  تۇرعان. سول كەزدە بەيبىتشىلىك داڭعىلىنان ەكىنشى توپ كورىندى.

«ءبىز اۋەلى ولاردى العاشقى توپپەن قوسىلدىرماۋعا تىرىستىق، بىراق كەدەرگى جاساي الماي، قايتادان ورنىمىزعا كەلىپ تۇردىق، – دەدى تالايبەك كوميسسياعا قىرعىزستانداعى ىستىقكول وبلىسى جەتىوگىز اۋدانىنان جازعان حاتىندا. –  شامامەن ساعات 15–16-لاردان باستاپ الاڭعا حالىق كوپتەپ كەلىپ جاتتى دا، ميتينگىلەۋشىلەر قاتارى تەز ءوستى.  ولاردىڭ تاراپىنان ءبىز جاققا الدەقانداي اگرەسسيالىق نەمەسە سونداي ءبىر قاستىق پيعىل كورسەتىلگەن جوق. بىراق، بالا كوتەرگەن ايەل سويلەپ بولعاننان كەيىن، باسقا دا سويلەگىسى كەلگەندەردى مىنبەگە جىبەرمەي جاتتى، بۇل قازاقستان اكىمشىلىگىنىڭ بەيدەموكراتتىعىن كۋالاندىرادى.

الاڭداعى جۇرت نارازىلىق ءبىلدىرىپ، مىنبەدەگى باسشىلاردى ايىپتاي باستادى، سوسىن  بىزگە شەپتەن  مىنبەگە وتكىزىپ جىبەرىڭدەر دەپ ءوتىنىش ايتتى. ودان كەيىن ءبىزدى جازعىرۋعا كىرىستى. كەي تۇستان «فاشيستەر» دەگەن ايقايلار شىعىپ جاتتى. بىرەۋلەرى باسىمىزدان قۇلاقشىنىمىزدى جۇلىپ الىپ، ءار جاققا لاقتىرا باستادى.

ميليتسيونەرلەر بەلسەندىلەر مەن ۇگىتشىلەردى ۇستاپ، توپ ىشىنەن سۇيرەپ الىپ شىعۋعا كىرىسكەندە، ادامدار قاتتى اشۋ شاقىردى. ءيىن تىرەسىپ، ىلگەرى تولقىدى. ءبىز توپتىڭ تەگەۋىرىندى قىسپاعىن بىرەر مەزگىل عانا ۇستاپ تۇرا الدىق. سوسىن ادامدار ءنوپىرى ءبىزدى تريبۋنا سىرتىنا ىعىستىردى. مىنبە سىرتىنداعى بورديۋر بويىمەن ءتىزىلىپ ساپقا تۇردىق.

وسىدان كەيىن بويىن اشۋ كەرنەپ ەلىرگەن توبىر بىزگە قاراي قولدارىنا ىلىككەندى (قار، جۇلىنعان وكشە، تت.) لاقتىرا باستادى. سوندا ءبىز بۇيرىققا سايكەس ولاردى الاڭعا قۋىپ شىقتىق تا، قايتادان مىنبە سىرتىندا ورالدىق.

بىرەر ميتينگىشىلەر قۇتىرتۋشىلاردىڭ ازعىرۋىنا ءتۇسىپ قالماۋعا شاقىرىپ جاتتى، بىراق ولاردى ەشكىم تىڭدامادى. ارانداتىلعان ادامداردىڭ كەيبىرى بىزگە تاس لاقتىردى. سوندا ءبىز قازاقستان ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا قالقان مەن سويىل الىپ، دەمونستراتسيانى قۋىپ تاراتۋعا كىرىستىك.

ءبىز قارۋلانعاننان كەيىن جانە توپتى قۋدى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسكەنىمىزدە، كۇشتى تارتىپسىزدىكتەر باستالدى. جاۋاپ رەتىندە بىزگە تاس، سىندىرىلعان گرانيت، ءمارمار كەسەكتەرى جاۋدىرىلدى. شامامەن ساعات 23-تە مەن سوققىدان ەسىمنەن تانىپ قالدىم دا، گوسپيتالعا ءتۇستىم.

مەنىڭ باتالونداس جولداستارىمنىڭ ايتقاندارىنا قاراعاندا،  ساعات 23-تەن كەيىن كۇرەك (مسل – مالىە ساپەرنىە لوپاتى – ساپەرلىك شاعىن كۇرەكتەر) ۇستاعان شەكارا ۋچيليششەسىنىڭ كۋرسانتتارىن ىسكە قوسقان. كۋرسانتتار «بۇلىكشىلدەردى» ءسوزدىڭ تۋرا ماعىناسىندا، ءىس جۇزىندە تۋراپ-شاپقىلادى... مەنىڭ جولداستارىم بۇل ايتقاندارىمدى راستايدى!»

سويىل مەن ساپەر كۇرەكشەسىن قولدانۋدىڭ سالدارى سول، دەمونسترانتتار  قىرعىنعا ۇشىراتىلدى: «مەن جانە مەنىمەن بىرگە اسكەري قىزمەتتە بولعان مەنىڭ جولداستارىمنىڭ ءبارى قۇرباندىقتار سانى بۇقارالىق اقپاراتتا حابارلانعانداي 2 ادام ەمەس، ودان الدەقايدا كوپ ەكەنىن وتە جاقسى بىلدىك»، – دەپ جازدى تالايبەك ىلاەۆ. ول اسكەرگە شاقىرىلعانىن ماقتانىش ەتىپ، ءاردايىم «بارلىق جارعىلىق تالاپتاردى ورىنداۋعا تىرىستىم»، – دەيدى، – «بىراق جەلتوقسان وقيعالارى مەنى ارمياعا دەگەن انتيپاتياعا الىپ كەلدى». ونىڭ يلانىمىنشا، الماتى الاڭىنا اسكەر اپارۋ – بۇقانى شايقاسۋعا شاقىرعان ماتودوردىڭ قولىنداعى قىزىل شۇبەرەكتەي ءرول اتقارعان. «مەن تاعى دا قايتالايمىن – حالىق اگرەسسياشىل پيعىلدا ەمەس بولاتىن»...

تالايبەك 1987 جىلى اسكەردەن بوساپ ەلىنە كەلگەنىندە، وزىنە كۇدىكتى كوزبەن قاراعانداردى كورۋدىڭ جانە تۋ سىرتىنان ايتىلعان «فاشيست» دەگەن ءسوزدى ەستۋدىڭ اۋىر بولعانىن جازىپتى. «مەنىڭ اتام فاشيستەرمەن سوعىستا قازا تاپتى، – دەيدى ول. – ... فاشيستەر تۋرالى كىتاپ وقىپ، فيلم كورگەنىمدە، ادامداردىڭ قالاي حايۋانعا اينالاتىنىن تۇسىنبەۋشى ەدىم، بىراق ءوزىمنىڭ كۋا بولعان جايتتەرىمنەن كەيىن، مۇنى قايتىپ وپ-وڭاي جاساۋعا بولاتىنىن – ادامداردى تەك باسقا حالىقتارعا عانا ەمەس، ءوز حالقىنا دا جاۋىققان اڭعا اينالدىرۋعا بولاتىنىن ۇقتىم».

ول الماتى الاڭىنا اسكەر كىرگىزگەندەردى، اسىرەسە ساپەر كۇرەكشەسىمەن قارۋلانعان كۋرسانتتاردى اكەلگەندەردى قاتاڭ  جازالاۋ كەرەك دەيدى، سونىمەن بىرگە، قانتوگىسكە ۇلاسقان وسى سانكتسياسىز ميتينگتى ۇيىمداستىرعاندار مەن الاڭعا ءسپيرتتى ىشىمدىكتەر، ارماتۋرالار جانە ت.ب. سۋىق قارۋ تاسىپ اكەلگەندەردى دە جاۋاپقا تارتۋ كەرەكتىگىن ايتادى.

تالايبەك قىرعىز ەلىنەن جولداعان حاتىندا ءوزىن «ەرجۇرەكتىگى مەن جانقيارلىق ءىس-قيمىلى ءۇشىن» قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ گراموتاسىمەن ماراپاتتالعانىن حابارلاي وتىرىپ: «جازىقسىز جانداردىڭ قانى جاعىلعان بۇل لاس زاتتى مەن كەرى قايتارامىن»،  – دەپ جازىپتى. ال گراموتانىڭ شەكەسىنە: «مەن بۇل دۇنيەنى قايتارامىن، سەبەپتەرى مەنىڭ حاتىمدا كورسەتىلگەن. بۇل زات مەندە ساقتالۋعا لايىق ەمەس. مەن فاشيست ەمەسپىن، ونىڭ ۇستىنە – ماڭگۇرت ەمەسپىن»، – دەپ قولىن قويعان.

كوتەرىلىس باسىپ-جانشىلعاننان كەيىن، «ەرلىكتەرى ءۇشىن» رەسپۋبليكانىڭ ەڭ بيىك ناگرادالارى – قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن جانە جوعارعى كەڭەس تورالقاسىنىڭ گراموتاسىمەن جازالاۋشىلار مەن جۋاسىتۋشىلار قاتارىندا تۇرعان جۇزدەگەن سولدات (سىرتتان اكەلىنگەن اسكەري كۇشتەر قاتارىندا بولعاندار دا), ميليتسيونەر، حالىق جاساقشىسى ماراپاتتالدى. ونداعان ادام ماسكەۋدەن وردەن-مەدالدەر الدى. سولاردىڭ ىشىنەن تەك سوۆەت ارمياسىندا قىزمەت ەتكەن قىرعىز جىگىتى تالايبەك ىلايتەگين عانا (بالكىم، ماعان ءمالىم ەمەس وزگەلەر دە بار شىعار) اتالعان قادامعا بارعان. سونىسىمەن دە ول بارشامىزدىڭ قۇرمەت كورسەتۋىمىزگە ابدەن لايىق ازامات.

ال ءوز ىشىمىزدەگى «ەرلەر» نەگە ءۇش ونجىلدىقتان استام (35 جىل!) ۋاقىت  بويى ءۇنسىز ءجۇر؟ بۇل ولاردىڭ قازاق مۇددەسىنە جانى اشىمايتىندىقتارىنىڭ، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ءمان بەرمەيتىندىكتەرىنىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟ ءبىز تەك تالايبەكتىڭ باتىل شەشىمى جايىن عانا اڭگىمەلەپ وتىرمىز. ءىس جۇزىندە، سول كەزەڭدە حالىققا قارسى جۇرگىزگەن رەپرەسسيالىق شارالارى  ءۇشىن – جۇزدەن استام قىز-جىگىتكە جازا كەسكەن سوتتار دا، مىڭداعان ادامدى جۇمىستان، وقۋدان شىعارعان، پارتيالىق، كومسومولدىق جازامەن قۋدالاعان اكىمشى-فۋنكتسيونەرلەر دە ءوز ارەكەتتەرىنە سىني كوزبەن قاراي قويعان جوق. ولاردىڭ تاراپىنان مورالدىق تۇرعىدا تازارۋعا قۇلشىنىس بولماۋى قالاي؟

ءجا، بۇلار تىم جالپىلاما سۇراقتار بولار، ودان دا، ناعىز ازامات تالايبەك مولدوبەكۇلى ىلاەۆتىڭ ءوز قولتاڭباسىمەن ايشىقتالعان تاريحي قۇجاتىنا نازار اۋدارايىق. ويتكەنى بۇل – تازارۋدىڭ جارقىن مىسالى...

سۋرەتتەردە:

تالايبەك ىلاەۆتىڭ قولتاڭباسى بار قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسى گراموتاسىنىڭ سىرتقى بەتى.

قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسى گراموتاسىنىڭ ىشكى بەتى – ت. ىلاەۆتىڭ ماراپاتتالعانى جايىنداعى قازاقشا ءماتىن.

قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسى گراموتاسىنىڭ ت. ىلاەۆتى ماراپاتتاعان ورىسشا ءماتىنى بار  ىشكى ەكىنشى بەتى.

تالايبەك ىلاەۆ ءاسيا بايعوجينانىڭ «حرونيكا نەوبياۆلەننوي دەمونستراتسي» دەرەكتى فيلمىندە (1991 ج.) كوتەرىلىس جايلى ەستەلىك ايتىپ تۇر.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz