قازاق فولكلورىنىڭ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتىر. بەرi دەگەننiڭ وزiندە بەس عاسىر. بۇگiنگi ونەرتانۋشىلار بiلەتiن اسان قايعىنىڭ «ەل ايىرىلعان» اتتى كۇيi حIV عاسىردىڭ مۇراسى دەلiنiپ ءجۇر. سونىمەن قاتار قارعا بويلى قازتۋعاننىڭ «ساعىنىش» دەيتiن كۇيi جەتكەن.
تانىمال ەتنوگراف-عالىم اقسەلەۋ سەيدiمبەك ايتادى: «وتە ەرتەدە پايدا بولعان كوشپەندiلەر ونەرi سان عاسىرلار بويى شيرىعىپ-شيرىعىپ كەلiپ حIح عاسىردا عالامات تيتانداردى تۋدىردى. ولار – بiرجان، اقان، قۇرمانعازى، تاتتiمبەت، داۋلەتكەرەي، تاعى باسقالار. مادەنيەتتiڭ بۇلاي جارىلۋى ءتۇرلi مەكتەپتەردi پايدا بولدىردى» دەيدi.
عالىم اعامىزدىڭ پايىمداۋىنا قاراعاندا: قازاق ونەرiنiڭ iرi 5 مەكتەبiنiڭ بiرi – التاي-تارباعاتاي مەكتەبi. بۇل مەكتەپ ۋاقىت وتە كەلە اۋا جايىلىپ، موڭعول-قىتايعا استى. ازياداعى كونە مادەنيەت وشاقتارىمەن شەكتەسiپ جاتىر...
احاڭ ايتىپ وتىرعان التاي-تارباعاتاي مەكتەبi يiسi قازاققا ونشا تانىس ەمەس. سوناۋ بiر جىلدارى بۇل تاقىرىپقا كۇيشi ءۋالي بەكەنوۆ از-ماز قالام تارتتى. بiراق كەيبiر التاي-تارباعاتاي كۇيلەرiن «جەتiسۋ كۇيلەرiنiڭ» قاتارىنا كiرگiزiپ جiبەردi.
وسى ولقىلىقتىڭ ورنى تولىپ جاتىر. بiرنەشە جىلدىڭ الدىندا التاي وڭiرiندە تۋعان دولدا كەنەشۇلى دەيتiن اعامىز اتامەكەنگە قىرۋار قازىنا الىپ كەلدi. بۇل كiسi قازiرگi شۇار-عا قاراستى Iلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ التاي ايماعىنىڭ 7 اۋدانىن ارماي-تالماي ارالاپ، iرگەلەس قونىستانعان تارباعاتاي ايماعىنىڭ كەيبiر اۋداندارىن ءسۇزiپ شىعىپ فولكلور جيناعان.

قازاق فولكلورىنىڭ تاريحى تىم تەرەڭدە جاتىر. بەرi دەگەننiڭ وزiندە بەس عاسىر. بۇگiنگi ونەرتانۋشىلار بiلەتiن اسان قايعىنىڭ «ەل ايىرىلعان» اتتى كۇيi حIV عاسىردىڭ مۇراسى دەلiنiپ ءجۇر. سونىمەن قاتار قارعا بويلى قازتۋعاننىڭ «ساعىنىش» دەيتiن كۇيi جەتكەن.
تانىمال ەتنوگراف-عالىم اقسەلەۋ سەيدiمبەك ايتادى: «وتە ەرتەدە پايدا بولعان كوشپەندiلەر ونەرi سان عاسىرلار بويى شيرىعىپ-شيرىعىپ كەلiپ حIح عاسىردا عالامات تيتانداردى تۋدىردى. ولار – بiرجان، اقان، قۇرمانعازى، تاتتiمبەت، داۋلەتكەرەي، تاعى باسقالار. مادەنيەتتiڭ بۇلاي جارىلۋى ءتۇرلi مەكتەپتەردi پايدا بولدىردى» دەيدi.
عالىم اعامىزدىڭ پايىمداۋىنا قاراعاندا: قازاق ونەرiنiڭ iرi 5 مەكتەبiنiڭ بiرi – التاي-تارباعاتاي مەكتەبi. بۇل مەكتەپ ۋاقىت وتە كەلە اۋا جايىلىپ، موڭعول-قىتايعا استى. ازياداعى كونە مادەنيەت وشاقتارىمەن شەكتەسiپ جاتىر...
احاڭ ايتىپ وتىرعان التاي-تارباعاتاي مەكتەبi يiسi قازاققا ونشا تانىس ەمەس. سوناۋ بiر جىلدارى بۇل تاقىرىپقا كۇيشi ءۋالي بەكەنوۆ از-ماز قالام تارتتى. بiراق كەيبiر التاي-تارباعاتاي كۇيلەرiن «جەتiسۋ كۇيلەرiنiڭ» قاتارىنا كiرگiزiپ جiبەردi.
وسى ولقىلىقتىڭ ورنى تولىپ جاتىر. بiرنەشە جىلدىڭ الدىندا التاي وڭiرiندە تۋعان دولدا كەنەشۇلى دەيتiن اعامىز اتامەكەنگە قىرۋار قازىنا الىپ كەلدi. بۇل كiسi قازiرگi شۇار-عا قاراستى Iلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ التاي ايماعىنىڭ 7 اۋدانىن ارماي-تالماي ارالاپ، iرگەلەس قونىستانعان تارباعاتاي ايماعىنىڭ كەيبiر اۋداندارىن ءسۇزiپ شىعىپ فولكلور جيناعان.
وتكەن جىلى استانا قالاسىنىڭ 10 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا حالىق مۇراسىنىڭ قامقورشىسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى يۋنەسكو iستەرi جونiندەگi ۇلتتىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ دەمەۋشiلiگiمەن دولدا اعامىز الىپ كەلگەن 4 بiردەي تۋىندى وقىرمانعا جول تارتقان بولاتىن.
بۇل تۋىندىلار قاتارىندا، حالىقتىڭ تۇرمىس-سالت جىرلارى جانە قارا ولەڭ نۇسقالارى، قالىڭ قازاققا بەيتانىس سىبىزعى كۇيلەرi توپتاستىرىلعان بولاتىن. جەكە ءوزi بiر كiتاپ بولعان سىبىزعى كۇيلەرiنiڭ سانى – 121 ەدi. بۇعان دەيiن «بار-جوعى 31 عانا سىبىزعى كۇيi بار» دەپ كەلگەن ونەرتانۋشىلار قارىق بولدى دا قالدى.
بيىل جوعارىداعى ءۇردiس قايتادان جالعاسىن تاپتى. مۇرا جيناۋشى دولدا كەنەشۇلى وتكەن جىلى بiزدiڭ گازەتكە بەرگەن سۇحباتىندا 900-دەن استام التاي-تارباعاتاي دومبىرا كۇيلەرiن جيناعانىن ايتقان ەدi. ونىڭ سىرتىندا ءتۇرلi نۇسقاسى بار 500-گە تارتا حالىق اندەرi قورىمدا تۇر دەگەن-تiن.
وسى تۋىندىلار تاعى دا يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ ارالاسۋىمەن جەكە-جەكە 3 كiتاپ بولىپ جارىق كوردi. ءاربiرi 25 باسپا تاباق كولەمدi تۋىندىلاردىڭ العاشقىسى – «التاي-تارباعاتاي ءوڭiرiنiڭ حالىق اندەرi» دەپ اتالادى. كiتاپقا اتالمىش ءوڭiردiڭ 225 حالىق ءانi ەنگiزiلگەن. ەسكi اندەردi نوتاعا ءتۇسiرiپ، باسپاعا ازiرلەگەن مۋزىكا ماماندارى – ە.ءومiروۆ، گ.قوزىباقوۆا، ا.جايىمدار.
جالپى، بۇل ءوڭiردiڭ اندەرi مۇڭلى بولىپ كەلەدi. مۋزىكالى-پوەتيكالىق تاسiلدەرi دە وزگەشە. «احاۋ»، «يليگاي»، «اگۋگاي»، «بويداي تالداي» سەكiلدi اندەردiڭ ايتىلۋ ستيلi تىم كونە.
ونەرتانۋشى گۇلنار قوزىباقوۆانىڭ پايىمىنا قاراعاندا، بۇل اندەر فولكلورلى-ەتنوگرافيالىق انسامبلدەردiڭ رەپەرتۋارىنا ەنگiزiلگەنi دۇرىس. ويتكەنi اندەردiڭ قايتالانباس، قاراپايىم اۋەزدiلiگi ەرەكشە. تiپتi كەيبiرiندە بايىرعى باقسىلىق سارىن بار دەيدi ونەرتانۋشىلار. سوعان قاراعاندا، الداعى كۇندەرi ەلiمiزدiڭ ەتنومۋزىكالىق جانرى تولىعا تۇسەرi ءسوزسiز.

***

قالعان ەكi كiتاپتىڭ اتى بiردەي. ەكەۋiنە دە ورتاق ەسiم – «التاي-تارباعاتاي ءوڭiرiنiڭ دومبىرا كۇيلەرi» دەگەن اتاۋ بۇيىرعان. قازاقتا نەگiزiن شەرتپە جانە توكپە كۇيلەر دەيتiن ەكi ۇلكەن مەكتەپ بار. «شەرتپە» ۇعىمى قيمىلدى بiلدiرسە، «توكپە» اتاۋى كوڭiل-كۇيگە قاتىستى دەگەن دە پiكiرلەر ايتىلىپ ءجۇر.
قوس كiتاپتاعى كۇيلەردiڭ بارلىعى شىعىستىڭ شەرتپە كۇيلەرi. تۋىندىلاردىڭ بiرiندە – 173 كۇي نوتاسىمەن بەرiلسە، ەكiنشiسiنە – 179 كۇي قامتىلعان. كۇيلەردi نوتاعا ءتۇسiرۋدi باسقارعان مۋزىكا ماماندارى – ءبiلال ىسقاقوۆ پەن ايتقالي جايىموۆ.
كۇيلەردiڭ اراسىندا «بوزايعىر»، «اققۋ»، «اقساق ايۋ» سەكiلدi توتەمدiك سارىندى دۇنيەلەر دە بار كورiنەدi. پروفەسسور ءبiلال ىسقاقوۆ: «كونە سارىندى التاي كۇيلەرi قولدان-قولعا اۋىزەكi تۇردە جالعاسىپ، بايىرعى قالپىنان كوپ وزگەرمەي ساقتالعان ءارi كوركەمدiك كاسiبي دەڭگەيi جوعارى تۋىندىلار» دەيدi.
جوعارىداعى 900-دەن استام كۇيدiڭ ءوزارا سارىنداس، قايتالانعان نەمەسە كوركەمدiك ساپاسى تومەن كۇيلەردi الىپ تاستاعاننىڭ وزiندە 400-گە جۋىق دومبىرا كۇي ۇلگiلەرi جارامدى دەپ تانىلعان. كوبiنەسە، تەرiس بۇراۋدا تارتىلاتىن بۇل كۇيلەر ءتۇرلi ىرعاقتىق قۇبىلۋلار مەن اۋەزدiك ۇيلەسiمدەردi سiڭiرگەن ءارi قازاقتىڭ كۇي ونەرiنە كەلiپ قوسىلعان ەرەكشە دۇنيەلەر.
وسىلاي قازاق كۇي ونەرiنiڭ قازىناسى قامباسىن تولتىردى.
P.S. بۇگiن الماتى دا، ۇلتتىق ءباسپاسوز كلۋبىندا جوعارىداعى 3 كiتاپتىڭ تانىستىرۋ ءراسiمi وتەدi. راسiمگە قۇندى مۇرالاردى جيناپ، ەلگە جەتكiزگەن فولكلورتانۋشى دولدا كەنەش جانە كiتاپتى باسپاعا ازiرلەگەن رەداكتسيالىق القا مۇشەلەرi قاتىسادى. سونداي-اق بەلگiلi مادەنيەتتانۋشى مۇرات اۋەزوۆ جانە باسقا دا زيالى قاۋىم وكiلدەرi ويلارىن ورتاعا سالادى.

بەكەن قايراتۇلى
“استانا اقشامى” گازەتى