كوپتەن بەرى ويىمدا جۇرگەن وسى ماسەلەنى ورتاعا سالعىم كەلدى. ادام دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلگەن كۇننەن باستاپ، ەڭ العاش ەستيتىنى ءوزىنىڭ ەسىمى. عۇمىر بويى ازان شاقىرىپ قويىلعان ەسىممەن ءومىر كەشەدى. ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمنىڭ ۇلتتىق رۋحتى كوتەرىپ، «مەن مۇندالاپ» تۇراتىن، تۇسىنىكتى قازاقى ەسىم بولۋى بولەك اڭگىمە. ايتپەسە، وزدەرى دە تۇسىنبەيتىن شەتەلدىك ەسىمدەر، كينوداعى «گەرويدىڭ» ەسىمدەرىن «موداعا» اينالدىرىپ العالى قاشان...

قازاق بالاسىن «اتىڭا زاتىڭ ساي بولسىن» دەپ وسىرەدى. ال، تۋعان اتا-انا، اۋلەت – ادامزات اتاۋلىنىڭ جارىق دۇنيەدەگى جاراتۋشىنىڭ بەرگەن سىيى. تۋعان كۇنىڭدى، اتى-ءجونىڭ مەن اتا-تەگىڭدى، اۋلەتىڭدى ايعاقتايتىن زاڭدى تۋ تۋرالى كۋالىك – ومىرلىك زاڭدى قۇجات. وسى زاڭدى قۇجاتتا اتى-ءجونىڭ، تەگىڭ قاتە جازىلىپ كەتسە، بۇكىل عۇمىرىڭدا ءتىلىڭ بۇرالىپ سولاي اتالىپ كەتەسىڭ. قۇجاتتاعى قاتەلەردى تۇزەتۋ ءبىزدىڭ ەلدە وڭاي شارۋا ەمەس. قۇجات بويىنشا «بيبيگۋل، باكىتگۋل. گالىمجان» دەگەن ساقاۋ ەسىمدەر، «گابۋللين، كۋدايبەرگەنوۆ، گاليمجانوۆ»، ت.ب تولىپ جاتقان قاتەلىككە تولى تۇسىنىكسىز «فاميليالار» ءار قازاقتىڭ ومىرلىك قۇجاتىندا ءورىپ ءجۇر. بۇل قاتەلەر كەيىن قاجەتتى ءىس-قاعازدارىن تولتىرۋدا قۇجات بويىنشا ءدال سولاي جازىلماسا جارامسىز بولىپ شىعادى.

ەل تاۋەلسىزدىگىن العالى بەرى الدىمەن قۇجاتتاعى اتا-تەگىمىزدى قازاقشا جازۋعا كوشكەنىمىز ايان. بىراق، كوپشىلىگىمىزگە ارىپتەردەن كەتكەن قاتەلەردى قايتا تۇزەتىپ، «بيبىگۇل، باقىتكۇل، عالىمجان» دەپ جازدىرۋ ءۇشىن كوپتەگەن اسۋلاردى اسىپ، تالاي تابالدىرىقتى باسۋعا تۋرا كەلەدى. وقىعان مەكتەبىڭ، جوعارى وقۋ ورنى، نەكەلىك كۋالىك، ت.ب. قوسىمشا قاجەتتىلىك قۇجاتتارى بارلىعى ءتۇپ-تۇقيانىمەن اۋىسۋ كەرەك. كوپشىلىگى سول قيىندىقتان قاشىپ، «باس امان بولسىنشى» دەپ قولدى ءبىر سىلتەيتىنىمىز دە راس. بۇل جونىندە ايتار اڭگىمە باسقا.

كازىرگى تاڭدا كوپشىلىگىمىز «وۆ» پەن «وۆا» دان قۇتىلۋ كەرەك دەپ قۇجاتىمىزدى قازاقشا جازدىرۋعا كوشتىك. ماسەلەن: «ۋايىس سارقىت، سادۋاقاس ومار، ءمولدىر مۇرات، ت.ب. دەپ قازاقشالاپ جاتىرمىز. وسى قۇجاتتاعى ادامداردىڭ اتى قايسى، تەگى قايسى اجىراتۋ قيىن. ءبىزدىڭ قوعامدا ءبىر جاڭالىق جاساۋ ءۇشىن الدىمەن تۇبەگەيلى، جان-جاقتى زەرتتەپ الىپ، اسىقپاي ويلانىپ قولعا الۋ دەگەن ۇعىم جوقتىڭ قاسى. ايتپەسە، قازاق تىلىندە اكەسىنىڭ اتى بولسا – ۋايىس سارقىتۇلى، اتاسى بولسا – سارقىت تەگى، ۇلى اتاسى بولسا – سارقىت اۋلەتى بولىپ جازىلۋ كەرەك. ال كەلىندەر كۇيەۋلەرىنىڭ تەگىنە كوشكەندە، «سارقىت اۋلەتى» بولىپ جازىلعان دۇرىس. سارقىت اۋلەتتىڭ كەلىنى ەكەنى تۇسىنىكتى بولادى. كازىرگى قولدانىستاعى كەلىندەردىڭ تەگىن اۋىستىرۋى اۋلەتتىڭ قىزى ەسەبىندە بەرىلىپ كەلەدى. قۇجاتتاعى اتا-تەگىن جازدىرۋداعى جالعاۋسىز جازىلۋ باتىس ۇلگىسىنىڭ اسەرى. قازاقتىڭ ۇلتتىڭ بولمىسى، تەگى، اتامەكەن-ايماعى تۋ تۋرالى قۇجات ارقىلى كورىنۋ قاجەت.

وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قاي ۇلتتان ەكەنىن اتى-ءجونى مەن تەگىنە قاراپ بىردەن ايىرا الامىز. ماسەلەن، گرۋزين تەگى وڭاي تانىلادى. گرۋزين فاميليالارى سوڭى مەن ءتۇبىرى بار ەكى بولىكتەن تۇرادى. ەگەر ءسىز بۇعان نازار اۋدارساڭىز، بۇل ەلدىڭ جارتىسىنان كوبىندە گرۋزيانىڭ قاي ايماعىنان شىققانىن ايتۋعا بولادى. گرۋزين فاميليالارىنىڭ 13-تەي ءتۇرى بار. ەڭ ءجيى كەزدەسەتىن اياقتالۋلار «شۆيلي» مەن «دزە». گرۋزيانىڭ بۇكىل اۋماعىندا، اسىرەسە ادجارا، گۋريا مەن يمەرەتيدە جانە سيرەك شىعىس بولىگىندە كەزدەسەدى. بىراق «شۆيلي» نەگىزىنەن گرۋزيانىڭ شىعىس بولىگىندە: كاحەتي مەن كارتليدە. قازىرگى ۋاقىتتا «دزە» ەڭ كونە شەجىرەلەرمەن اياقتالاتىنى، ال «شۆيلي» قازىرگى زامانعا ساي ەكەندىگى جالپى قابىلدانعان.

ال، قاي ۇلت ەكەنىن اتويلاتىپ تۇراتىن ارميانداردىڭ تەگى «يانعا» بەيىم. مىسالى، گاسپاريان، يشتويان، كاراپەتيان. سول سياقتى فرانتسۋز، نەمىس، اعىلشىن، ت.ب. كەز كەلگەن ەلدىڭ ۇلتىنىڭ كىم ەكەنىن تەگى ايقىنداپ تۇرادى. اتا-تەككە كەلگەندە قاتەلىككە جول بەرمەيتىن وتە ساۋاتتى، نامىسىمىز جوعارى، ۇقىپتى بولعانىمىز ءجون. اۋىزەكى سوزدە وزگە ۇلتتىڭ اتى-ءجونىن، تەگىن دۇرىس ايتا الماي قالساڭىز، بولماسا قاتە ايتساڭىز نامىستانىپ، سول جەردە بىردەن تۇزەتىپ بەرەدى. ءبىز شە؟.. قاتە جازىلعان كۋالىكتەگى اتى-ءجونىمىزدى ءوزىمىز ايتىپ، قالعان قۇجاتتارعا دا سولاي جازىپ، باس شۇلعىپ جۇرە بەرەمىز.

تاعى ءبىر ەلدەردە تۋ تۋرالى كۋالىگىنە كادىمگىدەي تۋ تاريحى ناقتى دالەلمەن جازىلادى ەكەن. مىسالى سەمەيدە تۋعان ءسابيدىڭ تۋ تۋرالى كۋالىگىنە – ءسابيدىڭ اتى-ءجونى تەگى، تۋعان قالاسى، مەكەن-جايى جانە قاي ۋاقىتتا ياعني ساعات نەشەدە مينۋت، سەكۋنتىنا دەيىن دۇنيەگە كەلگەنى كورسەتىلەدى.

كەيىنگى ۋاقىتتا جاقىندارىمىزدىڭ تۋعان كۇنىن تۇنگى ون ەكىدە ءتۇن تىنىشتىعىن بۇزىپ قۇتتىقتاۋدى ادەتكە اينالدىرىپ كەلەمىز. بۇل دا دۇرىس ەمەس. ءار ادامنىڭ تۋعان كۇنى جانە ساعاتى بەلگىلى. ءدال سول ۋاقىتتا قۇتتىقتاپ قارسى الىپ، قۋانتىپ جاتساق ناقتى شىنايىلىق بولار ەدى. اركىمنىڭ تۋعان كۇنى ۋاقىتىمەن تويلانىپ جاتسا قىزىق ەمەس پە؟

جالپى تۇنگى ون ەكى - ساعات ءتىلىنىڭ اۋىساتىنى بولماسا تۇنگى شىرت ۇيقى، اتىپ كەلە جاتقان تاڭنىڭ دا، شىققان كۇننىڭ دە مەزگىلى ەمەس، تابيعاتپەن دە ەش بايلانىسپايدى. بۇل ءۇردىس باتىستان كەلگەن تەكسىز مادەنيەتتىڭ ءبىرى. تۋعان كۇن ءار ادامنىڭ جاڭا جاسى، جاڭا جىلىن قارسى الۋ. سول جاڭا كۇننىڭ ارايلانىپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭىن قارسى السا جاراسار ەدى.

كالەندارلىق اۋىسۋ مەن تابيعاتتىڭ قۇبىلىسىن ومىرىمىزدەگى جەكە مەيرامىمىزبەن شاتاستىرماي، قازاق بولۋدى اتا-تەگىمىزدەن قانىمىزعا سىڭگەن تاربيەدەن باستايىق. اۋا-رايىنىڭ ءوزىن تابيعات قۇبىلىسىنا قاراپ بولجاعان بابالارىمىزدان ساباق الىپ، تۋعان كۇندەرىمىزدى قارسى الۋدى دا قازاقى مادەنيەتكە اينالدىرۋ ءار قازاقتىڭ ءوز قولىندا عوي.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

استانا

Abai.kz