تاعدىرى اۋىر تۇتقىندار

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ءىسى كەڭەس وداعىندا ن.س. حرۋششەۆتىڭ بيلىگى تۇسىندا قولعا الىندى. ناتيجەسىندە، ءبىزدىڭ ەلدە ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ سياقتى قازاق كەڭەس قايراتكەرلەرىنەن باستاپ، جازىقسىز جاپا شەككەن جۇزدەگەن ازاماتتار «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپتاۋدان ارىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا 1993 جىلى پرەزيدەنت ن.ءا. نازارباەۆ قول قويعان «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭنىڭ ناتيجەسىندە ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان ءتارىزدى الاش ارىستارى اقتالدى. ال 2020 جىلى پرەزيدەنت ق.ك. توقاەۆ قول قويعان «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا تۋرالى» جارلىققا وراي جۇرگىزىلىپ جاتقان ءىس-شارالار مەيلىنشە ناتيجەلى بولۋعا ءتيىستى. ويتكەنى، رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك كوميسسيانى ايتپاعاندا، وڭىرلىك كوميسسيا مۇشەلەرىنە جابىق مۇراعاتتار قورىنداعى «وتە قۇپيا» بەلگىسى سوعىلعان قۇجاتتارمەن جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات ەتىلدى. راس، الگىندەي قۇجاتتاردى فوتوعا تۇسىرۋگە، كوشىرمەسىن الۋعا، تەرگەۋشىلەردىڭ سۇراقتارى مەن ايىپتالۋشىلاردىڭ جاۋاپتارىن سوزبە-ءسوز جازىپ الۋعا، اقتالماعان ازاماتتاردىڭ اتى-ءجونىن جاريا ەتۋگە رۇقسات ەتىلمەيدى. بۇل جاريالانىمدا تەرگەۋ جانە سوت پروتسەستەرى دەرەكتەرىن ناقتى كورسەتپەي، جالپىلاما بايانداۋىمىزدىڭ سەبەبى وسى.

***

پاۆلودار وبلىسى پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ مۇراعاتى قورىندا ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە نەمىس اسكەرلەرىنىڭ تۇتقىنىندا بولعان جەرلەستەرىمىزگە قاتىستى ءبىرشاما قۇجاتتار ساقتالىپتى. قورداعى № 2312, 2313, 2316, 2319, 2321, 2333, 2327, 2351, 2578 ىستەردى زەردەلەۋ بارىسىندا ۇلتى قازاق سوعىس تۇتقىندارىنىڭ كوبى تۇركىستان لەگيونىندا قىزمەت ەتكەندەر ەكەنىن انىقتادىق.

لەگيونەرلەردىڭ سوعىس جىلدارىنداعى اسكەري ءىس-ارەكەتتەرى العاشقى رەت 1968 جىلى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگانىنىڭ پولكوۆنيگى سەرىك شاكىباەۆتىڭ «ۇلكەن تۇركىستاننىڭ كۇيرەۋى» دەرەكتى رومانى ارقىلى جۇرتشىلىققا بەلگىلى بولدى. ال قازىرگى كەزدە دە كوپشىلىككە بەيمالىم ماتەريالداردا لەگيونەرلەردىڭ سوعىستان كەيىنگى جىلدارداعى تاعدىرى كورىنىس تاپقان.

وگپۋ جۇرگىزگەن قىلمىستىق ىستەردەن سوعىس تۇتقىندارىنىڭ تاعدىر-تالايى ءبىر-بىرىنىكىنە وتە ۇقساس ەكەنىن اڭعاردىق. ولار سوعىستىڭ العاشقى اۋىر جىلدارىندا تۇتقىنعا ءتۇسىپتى. ودان سوڭ كونتسلاگەرلەردە ادام توزگىسىز قيىن جاعدايلاردا زارداپ شەككەن. 1942-1943 جىلدارى نەمىس اسكەريلەرى تاراپىنان جاسالعان قىسىم سالدارىنان تۇركىستان لەگيونىنىڭ قۇرامىنا كىرىپتى. ءسويتىپ، گەرمانيانىڭ نويحاممەر قالاسىندا اسكەري تۇتقىندار قاتارىنان جاساقتالعان №162 ديۆيزيادا قىزمەت ەتكەن. اقىرى، 1945 جىلى امەريكا اسكەرلەرىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، سوعىس تۇتقىندارى رەتىندە كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ قۇزىرەتىنە وتكىزىلگەن. ءبىرشاماسى قانداي دا ءبىر سەبەپتەرمەن قاماۋعا الىنباي، تۇرعىلىقتى مەكەن-جايلارىنا قايتارىلىپتى. بىراق 1949 جىلى وگپۋ-دىڭ پاۆلودار وبلىستىق ءبولىمى تۇتقىنداپ، ارقايسى 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنا كەسىلگەن.

مۇراعات قورىنداعى قىلمىستىق ىستەردە 1953-1954 جىلدارى ءسىبىر مەن قيىر شىعىستاعى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرلەرىندە مەرزىمدى جازاسىن وتەپ جۇرگەن سوعىس تۇتقىندارىنىڭ جوعارى ورگاندارعا جازعان ارىز-شاعىمدارى تىركەلىپتى. تۇتقىننىڭ ءبىرى ارىزىن كسرو باس پروكۋراتۋراسىنا جولداعان ەكەن. ەكىنشىسى ماي اۋدانىنىڭ تۋماسى، ءوتىنىشىن كسرو جوعارى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى ك.ە. ۆوروشيلوۆتىڭ اتىنا قازاق تىلىندە جازىپتى.بۇل قۇجاتتاردان تەرگەۋشىلەر حاتتاماعا تۇسىرمەگەن، سوت توراعاسىنىڭ نازارىنا ىلىنبەگەن كوپتەگەن جايتتاردىڭ كورىنىسى بايقالادى.

ارىز-شاعىمداردا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا ايىپتالۋشىلاردىڭ تۇتقىنعا تۇسۋىنە سەبەپ بولعان ءمان-جايلاردىڭ ەسكەرىلمەگەنى ايتىلعان. شىندىعىندا، كومانديرلەردىڭ قورشاۋدا قالعان اسكەري بولىمدەردى تاستاپ كەتۋى، سىرتتان قانداي دا ءبىر كومەك جاسالماۋى، شايقاس الاڭدارىنان شالعايدا قالعان شتابتارمەن بايلانىستىڭ تولىق ءۇزىلۋى، قورعانىس قۇرىلعىلارى (وكوپتار، بلينداجدار، ت.ب.) مەن ءىرى اتىس قارۋلارىنىڭ (زەڭبىرەكتەر، مينومەتتەر، پۋلەمەتتەر) ىستەن شىعۋى، وق-ءدارى مەن ازىق-تۇلىكتىڭ تاۋسىلۋى، ساربازداردىڭ جارالانۋى، جاۋىنگەرلىك قابىلەتسىزدىككە ۇشىراۋى، مورالدىق-پسيحولوگيالىق كۇيسەلىسكە ءتۇسۋى ءتارىزدى كوپتەگەن جايتتار تەرگەۋ ماتەريالدارىندا كورسەتىلمەپتى. سونداي-اق كەيبىرىنىڭ نەمىس كونتسلاگەرىنەن قاشىپ شىققانى، ايتسە دە كوپ ۇزاماي ۇستالىپ اۋىر ازاپتاۋ ارقىلى جازالانعانى دا سوت پروتسەسىندە قاپەرگە الىنباپتى. ايىپتالۋشىلار ءوز ومىرىنە قاۋىپ-قاتەر ءتونىپ تۇرعان جاعدايدا تۇركىستان لەگيونى قۇرامىنا جازىلۋعا ءماجبۇر بولعانىن، تۇپكى ويى مۇمكىندىك تۋعان كۇنى كەڭەس اسكەرلەرىنە قوسىلۋ ەكەنىن ايتقان. سوندا دا تەرگەۋشىلەر حاتتاما قورىتىندىسىندا «ءوز ەركىمەن جاۋ جاعىنا وتكەن»، «كۇماندى جاعدايدا تۇتقىنعا تۇسكەن»، «ءوز ىقتيارىمەن لەگيونعا قابىلدانعان» دەپ كورسەتىپتى. (ايىپتاۋشىلاردىڭ اراسىندا قازاق ەلىندە بولشەۆيكتەر بيلىگىنەن ارىلىپ، ەگەمەن ەلدىككە قول جەتكىزۋ يدەياسىن كوزدەگەن لەگيونەرلەردىڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن. كەلەشەك زەرتتەۋشىلەر ونداي جۇرەكجۇتقان جانكەشتى جەرلەستەرىمىز جونىندەگى دەرەكتەردى ماي شامنىڭ جارىعىمەن ىزدەيتىن شىعار).

وسى تۇستا ەسكەرەتىن ءبىر جايت، پاۆلودارلىق تۇتقىندار قىزمەت ەتكەن تۇركىستان لەگيونى بولىمدەرى شىعىس مايدانىنا جىبەرىلمەگەن. نەگىزىنەن باتىس مايدانىندا اسكەري نىسانداردى كۇزەتۋ، قورعانىس قۇرىلعىلارىن ورناتۋ، جۇك تاسىمالداۋ، قالالارداعى قوعامدىق ءتارتىپتى قاداعالاۋ ءتارىزدى قىزمەتتەردى اتقارىپتى.

پارتيزاندار جاساقتارىنا ءوتىپ كەتىپ، نەمىس اسكەرلەرىنە قارسى ەرلىكپەن شايقاسقان لەگيونەرلەردىڭ بەيبىت كەزەڭدە قۇرمەت-قوشەمەتكە بولەنگەنى راس. سولاي بولا تۇرا، وكىنىشكە قاراي، كەيبىرى وزدەرىنىڭ اڭعال مىنەزىنىڭ سالدارىنان وپىق جەگەن ەكەن. مىسالى، امان-ەسەن ەل ىشىنە ورالعان جەرلەستەرىمىزدىڭ ءبىرى اعايىندارىنىڭ ورتاسىندا «نەمىستەردىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىس دەڭگەيى كەڭەس حالقىنىكىنەن الدەقايدا جوعارى، اقش قارۋلى كۇشتەرىنىڭ اسكەري الەۋەتى كەڭەس اسكەرلەرىنىكىنەن مىقتى» دەگەن سوزدەر ايتقان. بۇل اڭگىمەنى قۇپيا مالىمدەۋشىلەر دەرەۋ ءتيىستى ورگانعا جەتكىزىپتى. ىلە الگى ادام امەريكا بارلاۋ قىزمەتىنىڭ تىڭشىسى دەگەن ايىپتاۋمەن تۇتقىندالىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەنى ءۇشىن 25 جىلعا سوتتالىپتى.

ارىز-شاعىمداردا باياندالعان جايتتاردان وگپۋ وكىلدەرىنىڭ بۇرىنعى لەگيونەرلەرگە قوقان-لوقى كورسەتىپ، ولاردى ءبىر-بىرىنە قارسى كۋالىك ەتۋگە ماجبۇرلەگەنى اڭعارىلادى. تەرگەۋشىلەردىڭ ايىپتالۋشىلارعا كۇش قولدانىپ، الدىن الا دايىنداعان جاۋاپ الۋ حاتتاماسىنا قول قويعىزعانى دا ارىز-شاعىمداردا ايتىلىپتى. وسىنداي ازاپتاۋدان وتكەن لەگيونەرلەردىڭ ءبىرى فاشيستەرگە ادال قىزمەت ەتكەنىن، سونىڭ ناتيجەسىندە ەفرەيتور اسكەري اتاعىنا قول جەتكىزىپ، بولىمشە كومانديرىنىڭ ورىنباسارى دارەجەسىنە دەيىن وسكەنىن جانە قولا مەدالمەن ماراپاتتالعانىن «مويىنداپتى»... امال نە، ولاردىڭ ءبارى ادىلدىككە قول جەتكىزە الماي، ومىردەن وزدى.

كەيبىرىنىڭ ۇرپاقتارى قر پروكۋراتۋراسىنا اكەلەرىن، اتالارىن اقتاۋ جونىندە ءوتىنىش جازىپتى. بىراق وتىنىشتەرى قاناعاتتاندىرىلماعان. ويتكەنى پروكۋراتۋرا سوعىس تۇتقىندارىنىڭ قىلمىسى قىلمىستىق كودەكستىڭ ءتيىستى بابىنا سايكەس سارالانۋىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن عانا تەكسەرەدى. ال سوتتا كۋالاردىڭ ايتقانى جانە ايىپتالۋشىنىڭ ءوز قىلمىسىن مويىنداۋى ونىڭ قىلمىس جاساعانىنىڭ بۇلتارتپاس دالەلى رەتىندە نازارعا الىنادى. بۇل جاعىن وگپۋ تەرگەۋشىلەرىنىڭ تاستاي قىلىپ قاتىرىپ قوياتىنى بەلگىلى.

«نەمىستەردىڭ تۇتقىنىندا كەڭەس جاۋىنگەرلەرى جوق، تەك ساتقىندار عانا بار» دەگەن ءبىر اۋىز سوزىمەن ميلليونداعان ادامداردىڭ تاعدىرىن سىندىرعان ستالين ولگەن سوڭ سوعىس تۇتقىندارىنا راقىمشىلىق جاسالسا دا، ولاردىڭ كەڭەستىك قوعامداعى جاعدايى قيىن بولدى. گۋلاگ مەكەمەلەرىندە مەرزىمدى جازاسىن وتەپ جۇرگەنىندە كەيبىرىنىڭ ايەلدەرى باسقا ادامدارعا تۇرمىسقا شىعىپ كەتتى. نەمىس كونتسلاگەرلەرىندەگى ازاپتى باستان كەشىرگەن ولار كەڭەس كونتسلاگەرلەرىندە قىلمىس الەمىنىڭ قاندىبالاق سەركەلەرىمەن تارتىستى جاعدايدا تىرلىك كەشتى. جۇرتشىلىق ولاردىڭ اتا-اناسىنا، باۋىرلارىنا، بالالارىنا «ساتقىننىڭ تۋىسى» دەگەن ويمەن سۋىق قارادى. سولاي بولا تۇرا، سوتتالعان، قۋدالانعان، ار-وجدانى قورلانعان ازاماتتار تۋعان جەرلەرىنە ورالعان سوڭ حالىق شارۋاشىلىعىندا ايانباي تەر توگە ەڭبەك ەتىپ، ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك تۇرمىس دەڭگەيىن كوتەرۋگە ءوز ۇلەستەرىن قوستى.

اۋەلدە جاۋىنگەر، سونسىن تۇتقىن، كەيىن جۇمىسشى بولعان ولار ن.س. حرۋششەۆتىڭ «جىلىمىعى» كەزىندە دە، م.س. گورباچەۆتىڭ قايتا قۇرۋ جىلدارىندا دا اقتالعان جوق. ەلىمىز ەگەمەندىككە قول جەتكىزگەن كەزەڭدە دە سوعىس تۇتقىندارىن اقتاۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلعان ەمەس.

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى رەسپۋبليكالىق كوميسسيا ەندى سوعىس تۇتقىندارىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ساناتىنا جاتقىزاتىن زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا ىقپال ەتسە دۇرىس بولار ەدى. سوعىس تۇتقىندارىنا رسفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-بابىنىڭ ساياسي رەڭكى بار تارماقتارى 58-1 (وتانعا وپاسىزدىق), 58-10 (كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ۇگىت-ناسيحات) بويىنشا ايىپ تاعىلدى عوي. دەمەك، ولاردى اسكەري قىلمىسكەرلەر ەمەس، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى رەتىندە تانۋعا قۇقىقتىق نەگىز بار. سونداي-اق وتكەن عاسىرداعى قازاقستاندىق كەڭەستىك سوتتاردىڭ سوعىس تۇتقىندارىنا قاتىستى شىعارعان ادىلەتسىز ۇكىمدەرىنىڭ كۇشىن جوياتىن زاڭ دا كەرەك دەگەن ويدامىز.

كەيبىرەۋلەر تۇركىستان لەگيونەرلەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن مورالدىق تۇرعىدان قاراستىرىپ، «ولار قازاقتىڭ قاس باتىرلارى: ءاليا مەن مانشۇككە، باۋىرجان مەن راقىمجانعا قارسى وق اتقان اتا جاۋلارىمىزدىڭ قاتارىندا ءجۇردى عوي، دەمەك ولاردى اقتاۋ قاتەلىك!» – دەپ نارازىلىق ءبىلدىرۋى ىقتيمال. راس، سولاي بولدى، بىراق...

ءبىزدىڭ بابالارىمىز ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن دە، قيلى تاريحي كەزەڭدەردە ءبىر-بىرىمەن تالاي رەت شايقاستى عوي. ولار سوعىس جاعدايىندا ءبىرىن-ءبىرى اياعان جوق. وتىرار ويرانىندا، بەيبارىس سۇلتان مەن كەتبۇعا نوياننىڭ شايقاسىندا، ءامىر تەمىر مەن توقتامىس حاننىڭ، ءتىپتى كۋتۋزوۆ پەن ناپولەننىڭ ۇرىستارىندا جاۋىنگەر بابالارىمىز ءبىر-بىرىنە قاندى قىلىش سەرمەدى. كەنەسارى حان مەن اعا سۇلتانداردىڭ ارپالىسىندا قازاق ساربازدارى ءبىرىن-ءبىرى باۋىزداپ ولتىرۋگە دەيىن باردى! ازامات سوعىسى جىلدارىندا دا ءبىرىن-ءبىرى قانعا بويادى! سونداي قىرعىنداردىڭ قاق ورتاسىندا جۇرگەن قاھارمانداردىڭ قايسىسىن ماداقتاپ، قايسىسىن ايىپتايىق؟.. ءبىرىن اسقاقتاتىپ، ەكىنشىسىن تومەندەتۋگە مورالدىق قۇقىمىز بار ما؟

ۋاقىت بارلىعىن ءوز ورنىنا قويادى.

ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – وتكەن شاقتان ساباق الىپ، ەگەمەن ەلدىگىمىزدىڭ ىرگەتاسى بولىپ تۇرعان ىنتىماعىمىزدى بەكەمدەي ءتۇسۋ ەمەس پە؟

ارمان قاني،

پاۆلودار قالاسى

Abai.kz