IV-تاراۋ

اباي مۇراسى جانە «قاسقىرلار توبى»

ابايدىڭ اسا تەبىرەنىستى ولەڭدەرىنىڭ بىرىندە: «مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟!» دەلىنگەن عوي. «اتاڭنىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول!» دەپ وسيەت ايتقان دالا دانىشپانى ماڭايىنداعى  ادامداردان مەسەلى قايتىپ اشىنعاندا جازعان بۇل ولەڭ جولدارىن. ارتىندا قالعان ولەڭدەرى دە، ۇرپاعى دا كۇشتىلەر اتانعانداردان قۋعىن كوردى. ۇلى اقىن ارۋاعىن اسپەتتەگەندەر دە بەرتىنگە دەيىن «كوزگە شىققان سۇيەلدەي» كۇي كەشتى.

IV-تاراۋ

اباي مۇراسى جانە «قاسقىرلار توبى»

ابايدىڭ اسا تەبىرەنىستى ولەڭدەرىنىڭ بىرىندە: «مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟!» دەلىنگەن عوي. «اتاڭنىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول!» دەپ وسيەت ايتقان دالا دانىشپانى ماڭايىنداعى  ادامداردان مەسەلى قايتىپ اشىنعاندا جازعان بۇل ولەڭ جولدارىن. ارتىندا قالعان ولەڭدەرى دە، ۇرپاعى دا كۇشتىلەر اتانعانداردان قۋعىن كوردى. ۇلى اقىن ارۋاعىن اسپەتتەگەندەر دە بەرتىنگە دەيىن «كوزگە شىققان سۇيەلدەي» كۇي كەشتى.

شىعارماشىلىق شىڭى ۋاقىت وتكەن سايىن بيىكتەپ بارا جاتقان اباي ەسىمىن بارشامىز قادىرلەپ ەسكە الۋدى ۇيرەنسەك تە، ءمان-ماعىناسى تەرەڭ دە بايتاق  تۋىندىلارىنا ءتانتى بولا تۇسسەك تە، ۇلى اقىننىڭ ادەبي مۇراسىن بىزگە جەتكىزۋ، تانىتۋ ءۇشىن تەر توككەن جانداردىڭ تاعدىرىن بىلە بەرمەيمىز. ولار سول جولدا باستارىن بايگەگە تىگىپ، جۇرت قاتارلى جۇمىسىن، جان تىنىشتىعىن، كۇش-قۋاتىن، بۇكىل ۋاقىتىن، دەنساۋلىعىن، ءومىرىن دە تارك ەتتى. وتباسىنىڭ جاي-كۇيىن دە ويلاي بەرمەدى. ەسى-دەرتى كەمەڭگەر اقىننىڭ عيبراتتى ءاربىر ءسوزىن،  قاراپايىم دا قۇدىرەتتى ولەڭدەرىنىڭ ءاربىر تارماعىن جيىپ-تەرىپ تۇگەندەۋ،  امان ساقتاۋ، كەيىنگى كوپشىلىككە جەتكىزۋ بولدى. سونداي قيىن تىرلىك كەشكەن قايىم مۇحامەدحانۇلى تۋرالى جاي عانا بايانداۋ ىسپەتتى ءبىر كىتاپ ەمەس، بايسالدى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەك، ءتىپتى شىتىرمان وقيعالى حيكايات سيپاتتى سان كىتاپ جازۋعا بولادى. اباي جايىنداعى زەرتتەۋشىلىك عىلىمي جۇمىسقا دەن قويعان ول كوپ جىلدارىن سىڭارجاق سىن، قاڭقۋ ءسوز قىسپاعىندا  عانا ما، قۋعىن-سۇرگىن جولىندا،  تۇرمە مەن لاگەردىڭ ازاپ پەن قورلاۋىندا وتكىزدى...

تىنىمسىز ىزدەنىستەگى ق. مۇحامەدحانۇلى 1940-جىلداردىڭ ورتا شەنىندە اباي شىعارمالارىنىڭ وعان دەيىن بەيمالىم ءتىزىمىن، ونداعى ولەڭدەردى تاۋىپ، ولاردىڭ اباي تۋىندىلارى ەكەنىن عىلىمي تەكستولوگيا جاساپ دالەلدەپ، شىعارمالار جيناعىنا ەنگىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1945-جىلى اقىننىڭ تۋعانى 100 جىل تولۋىنا وراي شىققان كىتابىنا جاڭا توعىز ولەڭى قوسىلدى.

ابايدىڭ سەمەي قالاسىنداعى مۇراجايى 1947-جىلى قازاقستان  عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇزىرىنا قاراتىلىپ، اكادەميا پرەزيدەنتى اكادەميك قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ مۇراجاي ديرەكتورلىعىنا  قايىم مۇحامەدحانۇلىن تاعايىندادى. بۇرىن ول ورىندا تالايلار وتىرعان ەدى. «ءوزى جاقسىلار مەن كوزى جاقسىلار» باياعى. ابايتانۋعا دارمەنى جوق بولسا دا، پارتبيلەتى بارلار. ولاردىڭ ىشىندە كادىمگى شالاساۋاتتىلار دا بولدى. قايىم اعامەن اڭگىمەلەسىپ وتىرعان كەزدەرىمىزدىڭ بىرىندە ول، قىنجىلا جىميىپ قويىپ، ءبىر ديرەكتوردىڭ ابايعا قاتىستى سۋرەت، قۇجاتتاردى الدىرىپ تاستاپ، ورنىنا سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعى بار ءونبىر باقتاشىنىڭ پورترەتتەرىن ىلگىزىپ قويعانىن ايتتى. ال كەلەسى ديرەكتور، ايتەۋىر، ول كىسىلەردىڭ ابايعا ەشقانداي قاتىسى جوعىن ءبىلىپ، سۋرەتتەرىن يەلەرىنە قايتارىپ بەرىپتى.

سودان كوپ كەيىن ق. مۇحامەدحانوۆ قۋعىنعا ۇشىرادى. مۇراجاي جۇمىسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا قايشىلىق، ۇلتشىلدىق بار دەلىندى. ول رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسى پرەزيديۋمىنىڭ 1951-جىلعى 28-تامىزدا وتكىزگەن ءماجىلىسى قاۋلىسىنىڭ سەمەي قالالىق مۇراعاتجايدا ساقتاۋلى كوشىرمەسىندە مەنمۇندالاپ تۇر. ماجىلىستە بايانداماشى اباي مۇراجايىنىڭ جۇمىسىندا «يدەولوگيالىق ءىرى قاتەلىكتەر بارىن»،  سونداي-اق «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىلدىق بەيعىلىمي تۇجىرىم تاراتىپ، زياندى ناسيحات جۇرگىزىپ كەلە جاتقانىن»  مالىمدەگەن. مۇراجايداعى كەيبىر كورنەكى ۇگىت قۇرالدارى تەرىس يدەولوگيالىق باعىتتا،  قايسىبىرى قازاق حالقىنىڭ قاسكويى بولعان كەنەسارى قاسىموۆتى دارىپتەۋگە ارنالعان، ال «ابايدىڭ تۋىستارى»، «ابايدىڭ وتباسى» بولىمدەرىندە پاتريارحالدى-رۋشىلدىقتىڭ قالدىقتارى بار،  قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ قاس-دۇشپانى بولعان قۇنانبايدىڭ سوزدەرى جازىپ ىلىنگەن دەلىندى. العاشقى ەكى بولىمدە حانداردىڭ، سۇلتانداردىڭ، بيلەردىڭ، قايداعىبىر شالدار مەن مولدالاردىڭ، بولىستاردىڭ، اۋىل ستارشينالارىنىڭ جانە پاتشا وتارشىلدارىنىڭ، ال «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» بولىمىندە  ساياسي سەنىمسىزدەردىڭ پورترەتتەرى  بار» دەگەن ايىپتاۋ  ايتىلدى.

قايىم ديرەكتورلىقتان بوساتىلدى. ول تۋرالى قايىم اعا بىلاي دەدى: «ماعان بايلار مەن حانداردىڭ  ءومىربايانىن پاش ەتكەن ءبولىم اشتى دەگەن كىنا تاعىلدى. شىركىن-اۋ،  قۇنانباي بولماسا، اباي قايدان كەلەر ەدى؟ شىڭعىس پەن ءۋالي بولماسا، شوقاندى كىم بەرەر ەدى؟ وسىنى ويلاعىلارى كەلمەگەنگە نە داۋا؟!»

(اۋدارماشىدان: قايىم مۇحامەدحانۇلىن اباي مۇراجايىنا ديرەكتور ەتكەن قانىش ساتباەۆ ونى سىڭارجاق سىننان، نەگىزسىز جالادان قورعاي المادى. رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى پارتيالىق باسشىلىعىنداعى «مىقتىلار» قانەكەڭنىڭ دە اۋزىن اڭدىپ، ءىزىن باعىپ، قارا مىلتىقتىڭ قاراۋىلىنا ءىلىپ قويعان بولاتىن، كوپ ۇزاتپاي، 1952-جىلدىڭ باسىندا، ورنىنان الىپ  تىندى.)

ق. مۇحامەدحانۇلىنىڭ اباي مۇراجايىن نەگىزدەۋ، نىعايتۋ، تولىقتىرۋ ىسىنە اسا مول ۇلەس قوسقانى ءمالىم. ول تۋرالى تاريحي-ادەبي مۇراجايدىڭ قازىرگى ديرەكتورى جازۋشى، سىنشى  توكەن يبراگيموۆ: «مۇراجايداعى ءاربىر مۇلىك قايىم اعا جايىندا سىر شەرتە الادى. قاكەڭ مۇراجايدىڭ اكەسى بولدى» دەيدى.

1940-جىلى اشىلعان مۇراجايعا قايىم بىردەن كوڭىل ءبولىپ، جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاستى. ابايعا، ونىڭ توڭىرەگىندەرگى ادامدارعا قاتىستى نارسەلەردى جانە سۋرەتتەردى جيناستىرىپ، جالپى سانى بەس جۇزدەن اسا قۇندى مۇلىكتەردى مۇراجايعا وتكىزدى. مىسالى، اباي مەن بالالارىنىڭ 1896-جىلى بىرگە تۇسكەن فوتو-سۋرەتىن تاۋىپ، مۇراجايعا (1941-جىلى) تابىس ەتكەنىنىڭ ءوزى قانشالىق؟! اقىن  قايتىس بولعاننان كەيىن، وتىز التى جىل سوڭ  اشىلعان مۇراجايدى جاراقتاۋ جۇمىسىنىڭ يگىلىگىن قايىم اعا ەڭبەگىنسىز كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس!

سەمەي تاريح-ولكەتانۋ مۇراجايىنا كوپ كومەك كورسەتكەن قايراتكەرلەر قاتارىندا قايىم اعانىڭ دا ۇلەسى ەلەۋلى.  اباي 1885-جىلى وزىندە مەيمان بولعان ن. دولگوپولوۆ ارقىلى مۇراجايعا ەلۋدەن استام ەكسپونات بەرىپ جىبەرگەن ەكەن. قازاقتىڭ تۇرمىس-سالتىنا ايعاق باعالى مۇلىكتەر. قايىم اقىننىڭ ول يگىلىكتى ءىسىن ساقتالعان ءتيىستى قۇجاتتار بويىنشا دالەلدەپ، ناقتىلاپ جازىپ بەرگەن جانە سول مۇلىكتەردىڭ 23-ءىن ىزدەپ تاۋىپ بەرگەن.

40-جىلدارى اباي ماۆزولەيىن سالدىرتقان دا، جيدەباي قىستاۋىنداعى قۇرىلىستاردى قالپىنا كەلتىرتىپ، وندا ەسكەرتكىش تاقتا ورناتتىرعان دا - قايىم مۇحامەدحانۇلى. ونىڭ رەسپۋبليكا جانە عىلىم اكادەمياسى باسشىلارىنا حات جازىپ، ابايدى ەستە قالدىرۋ شارالارى اقىنعا ەسكەرتكىش  ورناتۋمەن، سالتاناتتى جيىن-تويمەن شەكتەلىپ قالماۋعا ءتيىس، پۋشكينگە، لەرمونتوۆقا، تولستويعا، چەحوۆكە...  ارنالعانداي مۇراجاي-ءۇي جانە كەڭ قاناتتى ەسكەرتكىش كەشەن سالۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىس-قۇجاتتارى ساقتاۋلى. امال نە، قايىم اعانىڭ تىلەك-تالابى كەيىنگە قالدى. اباي تۋىپ-وسكەن كيەلى جەرگە سەمەي اتوم-يادرولىق سىناۋلار پوليگونى ورنالاستىرىلىپ، حالقىمىز قاسىرەتكە ۇشىراتىلدى.

قايىم اعا حاقىندا ءسوز بولعاندا اتاپ ايتارلىق جايتتەردىڭ ەرەكشە ءبىرى - ونىڭ ءوزى وقىعان جانە وقىتۋشى بولىپ ىستەگەن (1939 - 1950-جىلدارى)  سەمەي پەدينستيتۋتىندا ادەبي ىزدەنىس-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن تىنباي شۇعىلدانىپ، «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» اتتى عىلىمي  ۇلكەن ەڭبەك جازعانى جانە اقىلباي مەن ماعاۋيانىڭ، اسەت نايمانباەۆتىڭ، ءارىپ تاڭىربەرگەنەۆ پەن كوكباي جاڭاتاەۆتىڭ شىعارمالارىن تۇڭعىش تالداپ،  عىلىمي-زەرتتەۋ اياسىنا ەنگىزگەنى. بۇل تۇرعىدا بۇرىن ەشبىر ءسوز-اڭگىمە بولىپ كورمەگەن ەدى. اتالعان وسى اقىنداردىڭ، اباي مەكتەبىندەگى باسقا دا تالاپتىلاردىڭ جارىق كورمەگەن، نەگىزىنەن ءوزى ىزدەپ تاپقان شىعارمالارىن زەرتتەۋ بارىسىندا قايىم  ديسسەرتاتسيا جازدى (ماشىڭكەمەن 318 بەت، قوسىمشا-تۇسىنىكتەرىمەن   -478 بەت). ول ەڭبەگى اباي اۋىلىن ارالاعاندا جازىپ العان ەستەلىكتەرمەن ەسەلەنىپ، نەعۇرلىم قۇندى بولدى.

اقىن اقىلباي بىرنەشە داستان جازعان ەكەن، الايدا قايسىسىنىڭ قايدا ەكەنى بەلگىسىز بولىپ قالا بەرگەن. «زۇلۇس» داستانىنىڭ 104 بەتى عانا بار. ال قايىم ول داستاننىڭ دا، باسقالارىنىڭ دا تولىق نۇسقاسىن  ەل ىشىنەن تاپتى. اسەت نايمانباەۆتىڭ  عاجاپ اسەرلى «ساليحا-سامەن» داستانىن دا جالىقپاي ىزدەستىرە تاۋىپ الىپ، جان-جاقتى تالداۋ جاسادى.

عالىمنىڭ ابايتانۋ تاريحىندا قالۋىنا وسى ەڭبەكتەرى-اق جەتىپ جاتىر ەدى، بىراق ول توقمەيىلسىپ توقتامادى، وزىنە ءتان بىلمەككە قۇمارلىقپەن ىلگەرى اتتاپ، ابايدىڭ ءىزىن قۋشى ادەبيەتشىلەر مەكتەبىنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، بوساعاسىن بەكىتىپ، شاڭىراعىن بيىك كوتەردى. ول جاڭالىعى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى قازاق ادەبيەتىن، اراسىندا اباي بار،  كەيىنگى - كەڭەستىك قازاق ادەبيەتىمەن بايلانىستارعان كوپىر بولدى. قايىم  سول ارقىلى ابايدىڭ جانە ونىڭ ءىزباسارلارىنىڭ شىعارمالارىن زەرتتەۋ، اباي العا تارتقان ادەبي مىندەتتەردى شاكىرتتەرىنىڭ ءتۇسىنۋ، ورىنداۋ قابىلەت-شەبەرلىكتەرىن سارالاۋ، جاس تالاپ اقىنداردىڭ ارقايسىسىنىڭ جانرلىق ءورىسىن، ورەسىن انىقتاۋ، شىعارمالارىن سىني تۇرعىدان سالىستىرا پايىمداۋ ارەكەتتەرىن جۇرگىزدى. ءاربىر ارەكەتى ويلاعانىنداي، كۇتكەنىندەي جەمىس بەردى. دەمەك، جاس عالىم ماقساتىنا جەتتى: ىزدەنۋ، زەرتتەۋ جۇمىستارى تىڭعىلىقتى، جۇزەگە اسىرعان ادەبي-عىلىمي  جاڭالىقتارى بار. ەندى  جۇرتشىلىق الدىنا شىعارۋ، باعىن سىناۋ قاجەت. ول ديسسەرتاتسيالىق جۇمىسىن 1951-جىلعى كوكەك ايىندا رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسىنىڭ: ءتىل جانە ادەبيەت، تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتتارىنىڭ بىرىككەن عىلىمي كەڭەسىنە ۇسىندى. ديسسەرتاتسيانى قورعاۋ  ءۇش كۇنگە سوزىلدى. ءۇش كۇن بويى پىكىرتالاس بولدى. ول ءجايت ابايدى، ونىڭ شاكىرتتەرىن ۇلىقتاۋ كۇرەسىنىڭ، وعان ادەبي، مادەني جانە ساياسي  استار بەرىلگەن ءبىر بۇلىڭعىر قارەكەتتىڭ باستالعانى ەدى. سوندا، باسقاسى «ءجا»  دەيىك، ال ساياساتتىڭ اقىندار مەن ءتىل ماماندارىنىڭ جۇمىسىنا كيلىگەتىن نە ءجونى بار؟

ماسەلە توتاريتارلىق جۇيەدە. ول قاشان بولسىن ءار سالادان بىرەۋدى شاشباۋلاپ شىعارادى دا، ونى سول سالاعا ونەگە، ياعني يدەولوگيالىق باعدار  ەتىپ، وزگەلەردى سونىڭ ىزىمەن جۇرۋگە ماجبۇرلەيدى. اقىلىڭ وزىڭە بولسىن، بىراق ءبىزدىڭ ايداعانىمىزعا ءجۇر. ءستاليننىڭ باتاسىمەن، مىسالى، ماياكوۆسكي «زامانىمىزدىڭ زاڭعار اقىنى» اتاندى، ونىڭ شىعارمالارى كوپ جىلدار بويى باسقالارعا ولەرمەندى ولشەم بولدى. سوۆەت وكىمەتىن سۋحانى سۇيمەگەن گوركيدى  «رەۆوليۋتسيانىڭ داۋىلپازى» دەپ اتاپ، ونى كرەملدىڭ التىن تورىنا قايتارىپ الدى. قازاق ادەبيەتىندەگى جالعىز تۇلعا  -  اباي. ەندى الدەكىم ونىڭ «پوەتيكالىق مەكتەبىن» اشپاقشى، وعان سوۆەت باسشىلارىنا بەيمالىم بىرەۋلەردى جيناماقشى. عىلىمي ءمانى جوق اۋرەشىلىك. ادەبيەت ارقاشان بيلىكپەن ۇندەس بولۋعا ءتيىس. ق. مۇحامەدحانۇلىنىڭ  ديسسەرتاتسياسى قاجەتسىز. «ساراي فيلولوگتارى»  قايداعىبىر «اباي مەكتەبى» دەگەنگە جول بەرمەۋدى ءجون كوردى، ويتكەنى بىزدە ءبىر عانا مەكتەپ - «ماركسيزم-لەنينيزم» بار!

ديسسەرتاتسيانى تالقىلاۋ بارىسىندا پروفەسسور ح. جۇماليەۆ: «...اۆتور بيساياسي باعىتتا. 1928-جىلى بايلىعى تاركىلەنگەن تۇراعۇلدى، ابايدىڭ بالاسىن، ەندى كەلىپ ابايدىڭ شاكىرتى دەيدى...  «كوكباي ابايدىڭ ەڭ سەنىمدى، ەڭ جاقىن دوسى بولدى» دەيدى. كوكباي ەشقاشان ابايدىڭ شاكىرتى بولا المايدى. ونىڭ داستاندارى...  كەرتپالىق سارىندا.  قاسىموۆتاردىڭ حاندىق-مونارحيالىق  قوزعالىستارىن دارىپتەيدى. قازاق حاندارىن دارىپتەۋ كوكبايعا ابايدىڭ شاكىرتى دەگەن قۇقىق الىپ بەرە المايدى. پارتيالىق ءباسپاسوز سوۆەت جۇرتشىلىعى الدىنا كەنەسارىنى ماقتاۋ يدەيالارىنىڭ كورىنىستەرىنەن باس تارتۋ  مىندەتىن قويدى» دەپ شىقتى. باسقالاردىڭ پىكىرلەرى دە ودان كەم سوقپادى. مىسالى، پروفەسسور س. نۇرىشەۆ: «مۇنى ديسسەرتاتسيانى قورعاۋشىنىڭ  دا، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دە  سوۆەتتىك عىلىمعا انتيماركستىك كوزقاراستى تىقپالاۋى دەۋ  كەرەك!» دەپ ەكىلەندى.

عىلىمي جەتەكشىسى م. اۋەزوۆتىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنەن ءۇزىندى الىپ پايدالانعانى دا قايىمعا كىنا بولىپ تاعىلدى. ويتكەنى جەتەكشىسىنىڭ بۇرىن ساياسي قاتەلىگى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلىپ، تۇرمەدە وتىرىپ شىققانى بار.

جاس عالىمعا ەڭ وكىنىشتى نارسە قازاق ادەبيەتىنىڭ اقساقالى، سەرگەك تە سەزىمتال ءسابيت مۇقانوۆتىڭ سىڭارجاق سىنشىلاردى جاقتاعانى بولدى.

انشەيىندەگىدەي عىلىمي پىكىرلەسۋ ساياسي سايىسقا ۇلاسىپ كەتتى. لەنين مەن ماركس ەسكە الىنىپ، فەوداليزمنىڭ قۇبىجىقتارىنا لاعنەت ايتىلدى، پانيسلاميزم تۋرالى شۋ كوتەرىلدى. «عالىم تورەشىلەردىڭ» كوپشىلىگى اباي شاكىرتتەرىنىڭ شىعارمالارىن وقىپ كورمەسە دە، ولاردى تىلدەرىنىڭ جەتكەنىنشى كۇستانالادى. لاقپاسوزگە قۇمارلار م. اۋەزوۆتىڭ: «ابايتانۋ ۇردىسىندە وزدەرىڭ عىلىمي ەڭبەك جازا الماساڭدار دا، بۇل سالادا جۇزەگە اسقان جۇمىستاردى، جەتىستىكتەردى كورگىلەرىڭ كەلمەي، ونىڭ ءبارىن ءبىر-اق سىزىپ تاستاماقشى بولىپ وتىرسىڭدار...  ابايدىڭ ادەبي ورتاسىنا نازار اۋدارۋ، جەتە تانىسۋ، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ورنىنا ابايدى ول ورتادان ءبولىپ تاستاۋدى كوكسەۋدەسىڭدەر. بۇلارىڭ -  وسى تاقىرىپتى ون ەكى جىل بويى تاپتىشتەپ زەرتتەپ، تارتىمدى ەڭبەك جازعان، شىن مانىندە تالانتتى، ىزدەنىمپاز جاس عالىمدى  عالىم بولىپ قولداۋ ەمەس، ونى ىشتارلىقپەن اياقتان شالۋ!» دەگەنىنە توقتامادى. قازاق ادەبيەتىنىڭ بىلگىرى پروفەسسور ز. كەدرينانىڭ: «...مۇحامەدحانوۆ ديسسەرتاتسياسىنىڭ تاقىرىبى اۋقىمدى، ادەبي سىننىڭ اسا ءزارۋ ماسەلەلەرىن زەرتتەۋگە كومەكتەسەدى. بۇل جۇمىس - مۇراعاتجايلىق زەرتتەۋ ەمەس، جەتىلىپ كەلە جاتقان عىلىمنىڭ ىقپالدى قۇرالى!» دەگەنىنە دە قۇلاق قويمادى.

الايدا، اياۋسىز ايتىستىڭ اقىرىندا ەستيارلىق كۇش الىپ، ديسسەرتاتسيا قورعالدى، بىراق ەگەس-تالاس الىستى مەڭزەپ كەتە باردى. ديسسەرتاتسيانىڭ نەگىزگى ءمانى ابايتانۋ جونىندەگى پىكىرلەردىڭ تۋى مەن ءتۇزۋ قالىپتاسۋىنا جول اشقانى ەدى. تەك قايىمنىڭ وي تۇيىندەرىنە باس قارسىلاس  س. مۇقانوۆتىڭ بولعانى جاراسپادى. قايىم دا بەتىنەن قايتپاي، ماسەلە ءوزىنىڭ جۇمىسىن باعالاتۋدا  ەمەس، ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى بارىن مويىنداتۋدا ەكەنىن باسا ايتتى.

1951-جىلدىڭ ماۋسىمىندا قايىم عىلىمي جۇمىسى جايىندا ارناۋلى بايانداما جاساپ، وندا بىلاي دەدى:

«...ابايدىڭ قاناتتى سوزدەرىنىڭ ءبىرى: «شاكىرتسىز ۇستاز - تۇل». حالىققا اسا قادىرلى ابايدىڭ وزىنە قول كوتەرە الماعان جاۋلارى ونى شاكىرتسىز قالدىرۋعا جانتالاسا تىرىسۋدا. قورقىتۋ، ۇركىتۋ، ساتىپ الۋ، مۇگەدەك ەتۋ، ءولتىرۋ سياقتى قارۋلارى بار «قاسقىرلار توبى» ابايدى شاكىرتتەرىنەن، جاقتاۋشىلارىنان ايىرماقشى. ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى بارىن جوققا شىعارعىسى  كەلەتىن جولداستار ول ارەكەتتەرىمەن ۇستازدى شاكىرسىز، اقىندى تىڭداۋشىسىز قالدىراتىندارىن، ابايدى قاسىرەتتى جالعىز، تۇل ەتەتىندەرىن ويلاي ما ەكەن؟ ابايدى جوققا شىعارۋ ونىڭ ءبىزدىڭ ادەبيەت، مادەنيەت تاريحىمىزداعى اسقاق ورىن-دارەجەسىن جوققا شىعارۋ ەكەنىن ۇعا ما ەكەن؟ بۇل - اباي كەزدەيسوق قۇبىلىس، ءولدى، ءبىتتى دەگەن ءسوز!»

پىكىرتالاستىڭ سوڭى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنە بارىپ تىرەلدى. رەسپۋبليكانىڭ «باس گازەتى» 1951-جىلدىڭ 13-قازانداعى سانىندا جاريالاعان ماقالاسىندا ق. مۇحامەدحانۇلىنا، ونىڭ «جالعان» عىلىمي تۇجىرىمدارىنا  شۇقشيىپ: «...قازاقستاننىڭ كەيبىر ادەبيەتتانۋشىلارى پوەتيكالىق «اباي مەكتەبى» دەگەن  بۋرجۋازياشى-بەلسەندى بەيعىلىمي تۇجىرىمدى ناسيحاتتاپ، ۇلكەن ساياسي قاتەلىك جاسادى...  ءىستىڭ ناسىرعا جاپقانى سونشالىق، بيىلعى كوكەك ايىندا قازكسر عىلىم اكادەمياسى گۋمانيتارلىق  ينستيتۋتتارىنىڭ بىرلەسكەن عىلىمي كەڭەسى ق. مۇحامەدحانوۆتىڭ «ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى» دەگەن ديسسەرتاتسياسىن ماقۇلدادى، ال وندا اباي «شاكىرتتەرى» دەگەن اتپەن بۋرجۋازياشىل ۇلتشىلدار - سوۆەت وكىمەتىنە ءوتىپ، ونىڭ جەكسۇرىن جاۋىنا اينالعاندار دارىپتەلدى» دەپ ايقۇلاقتاندى.

قايىم مۇحامەدحانۇلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋى ۇستىندە «جاۋعان قامشىعا» دا، ورتالىق ءباسپاسوزدىڭ شابۋىلىنا دا، جەرگىلىكتى پارتيا بەلسەندىلەرىنىڭ  نۇسقاۋىنا دا مويىن ۇسىعان  جوق. بىراق تاباندىلىعى ءۇشىن ىلە-شالا جازالاندى. سول كەزەڭنەن كوپ جىل كەيىندە د. قوناەۆتىڭ «مەنىڭ كەزىمدەگى تۋرالى» دەگەن كىتابىندا جازعانىنداي جاعداي بولدى. وقيىق:

«...قازاقستاننىڭ كورنەكتى مادەنيەت جانە عىلىم قايراتكەرلەرىن جازىقسىز جازالاۋ سوعىستان كەيىنگى جىلدارى دا توقتاماعانىن اتاپ ايتۋ كەرەك. تاريحشىلار ە. بەكماحانوۆ، ب. سۇلەيمەنوۆ تۇتقىندالىپ، ۇزاق مەرزىمگە سوتتالدى. فيلولوگ عالىمدار ە. ىسمايىلوۆ پەن ق. مۇحامەدحانوۆ تا تۇتقىندالدى، سوڭعىسىنىڭ كىناسى ابايدىڭ ادەبي مەكتەبى تۋرالى جازعاندا «ۇلتشىلدىق قاتەلەر جىبەرگەنى» بولدى».

ول تاعى بىلاي دەپ جازدى: «... ج. شاياحمەتوۆ ۇلت زيالىلارىنا قاتىستى ماسەلەلەردە ۇلكەن قاتەلىكتەر جىبەردى. ول قاتەلىكتەر م. سۋجيكوۆ ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى سەكرەتارى بولىپ تۇرعان 1951 - 1954-جىلدارى ەرەكشە اسقىندى. قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتى اۋىز ادەبيەتى داستاندارىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنىڭ ءمانى حالىققا قارسى دەپ تاۋىپ، ول داستاندار تۋرالى عىلىمي ەڭبەك جازعان كوپتەگەن عالىمداردى، تاريحشىلاردى، ءتىل ماماندارىن، تۇتاس ۇجىمداردى قارالاعان قاۋلى قابىلدادى. كوركەم ادەبيەتتىڭ تاڭداۋلى تۋىندىلارى تاس-تالقان ەتىلىپ سىنالدى. مىسالى، «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 1953-جىلعى ماۋسىمداعى سانىندا شىققان رەداكتسيالىق ماقالادا  م. اۋەزوۆتىڭ اباي جايىنداعى رومانى  قاتتى سىنالدى.  باسپاسوزدەگى  سونداي  ۇر دا جىق سىنداردان، جۇرتشىلىقتىڭ سونداي جينالىستارىنان  كەيىن جوعارىدا اتالعان كورنەكتى قايراتكەرلەر اباقتىعا جابىلدى...».

(اۋدارماشىدان: مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتى قۋعىنداۋدىڭ ەڭ سوراقىسى دا سوڭعىسى عىلىم اكادەميامىز بەن جازۋشىلار وداعىمىزدىڭ  قازاق ەپوستارى جايىندا بىرلەسىپ وتكىزگەن كونفەرەنتسياسى بولدى (1953-جىلى، كوكەك ايىنىڭ 11-15-كۇندەرى). كونفەرەنتسيانى اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى دىنمۇحاممەد قوناەۆ اشىپ، مالىك عابدۋللين بايانداما جاسادى. مۇحاڭ ءتورت كۇن بويى كەرگىلەنىپ، وعان «بۋرجۋازياشى-فەودالشى، ۇلتشىل» دەگەن قارا تاڭبا باسىلدى. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ونى تۇتقىنداۋ تۋرالى تۇپكىلىكتى شەشىم جاساۋى سودان كەيىن. ياعني د. قوناەۆ وزىنە تىكەلەي قاتىستى وقيعانىڭ اقيقاتىن ايتپاي، بۇرمالاپ جازعان.)

«قازمەمكوركەمباس» 1951-جىلى شىعارعان «اباي توڭىرەگىندەگى اقىندار تۋىندىلارىنىڭ جيناعى (العىسوزىن جازعان - م. اۋەزوۆ; قۇراستىرعان جانە ومىرباياندىق، تەكستولوگيالىق تۇسىنىكتەرىن جازعان - ق. مۇحامەدحانوۆ)»  تەرىس كىتاپقا اينالدى. «ابايدىڭ شاكىرتتەرى» ديسسەرتاتسياسىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان مونوگرافيا باسپاحانادا تاركىلەندى. ول ەڭبەك 42 جىلدان كەيىن، 1993-جىلى، «ابايدىڭ شاكىرتتەرى» توپتاماسىنىڭ ءبىرىنشى تومى شىققان سوڭ عانا جارىق كوردى. توپتامانىڭ سوڭعى، ءتورتىنشى تومى 1997-جىلى شىقتى. بۇل مول ەڭبەك ابايتانۋدىڭ عىلىمي نەگىزىنە، حرەستوماتيالىق قۇرالعا اينالدى. وعان قايىم مۇحامەدحانوۆ ەنگىزگەن اقىنداردىڭ شىعارمالارى بۇگىندە قازاق ادەبيەتى جونىندەگى وقۋلىقتاردا، ال اقىنداردىڭ اتىندا كوشەلەر، مەكتەپتەر بار.  تەك بۇل يگى ءىستىڭ ءمان-جايى ءالى بايانداپ بەرىلگەن جوق...

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»