ايتىس ونەرىندە التىن ايدارلى اقىن بوپ تانىلىپ، تۋعان حالقىنىڭ كوز قۋانىشى بوپ جۇرگەن امانجول التاەۆ قالىڭ قازاقتى قانشا جىل جىر بەسىگىندە تەربەتتى دەسەڭشى؟! سول ءالديدىڭ قالىڭ ورتاسىندا مەن دە بولدىم، سىزدەر دە بولدىڭىزدار.

مىناۋ مەن تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان، عاسىردان عاسىرعا سول داڭقتى ءبىرجان – سارا ايتىسى سەكىلدى بوپ جەتەتىن جىر دوداسى امانجول اقىننىڭ شابىت تۇلپارىنا قامشى باسقان ءبىر ساتىنە عانا كۋا.

...سول لاپىلداعان جىر جالىنىنا مولىنان جىلىنىپ، وسى ءبىر ءزامزام شۋماقتاردان اركىم-اق ءدام تاتسا ەكەن دەگەن نيەتپەن ونى كىتاپشا ەتىپ شىعارىپ، كۇيتاباققا قاتتاپ جۇرگەن كەزەڭدە امانجولدىڭ تاعدىر-اسپانىن قارا جولاق ءتىلىپ ءتۇستى – جارى اقمارال مەن ءبۇلدىرشىنى حانزادا جول اپاتىنان قازا بولدى. بۇل كۇندەردى ءسىزدىڭ ەستىمەي، ءبىزدىڭ كورمەي-اق قويعانىمىز ابزال ەدى... قۇدىرەت-اي، ادامنىڭ قايعىسى مەن اقىننىڭ قايعىرۋى جەر مەن كوكتەي بولادى ەكەن! سول ءبىر اسپاننىڭ بار بۇلتى جەر باۋىرلاعان كۇندەردى جاراتقان اللا قايتا ورالتپاسىن!

مىناۋ – سول ايتىس، مىناۋ – سول جىر، مىناۋ – سول قازاعا نازا. سول نۇرلى تامشىلارعا دا شومىلىپ، سول تەمىر بالقىتار ورتكە دە قاتار ورانىپ تۇرعان اينالايىن امانجول اسىلىم-اي، قايتەيىن؟!

ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى

بۇل جولعى ءبىرجان – امانجول التاەۆ، سارا – سارا توقتامىسوۆا. وسى ايتىستى كورىپ، تىڭداعان كۇننەن باستاپ، مەنىڭ سانامدا مىنا ءبىر اۋىز ءتۇيىن لۇپىلدەپ سوقتى دا تۇردى: «ياپىر-اۋ، مىناۋ سول باياعى ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسى عوي!»

...ايتىستىڭ وكىل اكەسى اتانعان ءجۇرسىن ەرمان ويۋ-ورنەگىن توگىلتە جابۋلاعان اقبوز اتىنىڭ قۇيىسقانى مەن ومىلدىرىگىن كۇمىستەن، شىلبىر-تىزگىنىن قوڭىر قايىستان تىلگىزىپ سالىپ، ايتىسكەرلەر «كوشىن» بولاشاق اۋىلىنا باستاپ بارا جاتقان شەرۋى كەزىندە ءوز باسىم جول بويىندا تۇرىپ، وسى سالتاناتقا قول شاپالاقتاعان كوپ كورەرمەننىڭ ءبىرى عانامىن. بۇل كورىنىس كەزىندە الاقانىمدى دا ايامايمىن، كوڭىل-كوزىمدى دە ءار اقىننان الماي تەسىلە قارايمىن. ويتكەنى مەن ايتىس ونەرىندە جوق ىزدەگەن جانمىن. ءاربىر ايتىس كورگەن سايىن سول جوعىمدى تاۋىپ كەلىپ جاتامىن.

تاۋبە، كۇندەي كۇركىرەگەن كوكەن اتامىزدى، سىبىزعىداي سارناعان كوپباي اتامىزدى كوردىم، ايتىس اناسىنداي تاۋشەن اپامىزدىڭ، ايتىس اپكەسىندەي اسەلحان، ءاسيالاردىڭ تۇنىق جىرلارىنا شاشۋ شاشتىم، ءبىرى اسەلحانعا: «...ار جاعىن ءوزىم بىلەم دەپ ايتاسىڭ، ازىمبەك ءتۇن كورمەگەن بويداق بالا!» – دەسە، ءبىرى اسياعا: «...سان اقىن دۇنيەگە كەلمەي كەتتى، دارىدەن بولىپ، اتتەڭ، اجالدارى»، – دەگەن ازىمبەك جانقۇليەۆ پەن ەسەنقۇل جاقىپبەكوۆتەردىڭ ادام ولتىرەر ازىلدەرى مەن جان جاراسىنا داۋا ىزدەگەن نەبىر استارلى ولەڭ جولدارىن جاتتادىم، مۇحامەدجان تازابەكوۆ ايتىسقاندا تىكەمنەن تىك تۇرىپ تىڭدادىم، قۋانىش ماقسۇتوۆ ءتىلىپ ايتقاندا تۇرعان جەرىمە وتىرا كەتەتىنمىن، قاتيمولدا بەردىعاليەۆتىڭ ءومىردىڭ سوقپاعىن سوزىمەن «ىزدەگەن» ساتىندە الدىنان ەسىك اشىپ تۇرار ەدىم، ورازالى دوسبوسىنوۆ پەن بەكارىس شويبەكوۆتىڭ جەبەدەي سوزدەرىنە قوعام سوقىر بولعان سوڭ ءوزىم-اق نىسانا بولاتىنمىن، اينۇر تۇرسىنباەۆا جىر كەسەسىن مولدىرەتكەن كەزىندە شىرىنى توگىلمەس ءۇشىن الاقان توسقانمىن، اقمارال مەن قۇرالاي، بالعىنبەك پەن ايبەك، مەلس پەن ماقسات، ايتاقىن، ارمانداردىڭ ايتقان جىرلارىنان مارجان تەرەتىنمىن، ايتىس اۋىلىنا تاياۋدا ۇلار ۇنىنە سالىپ ۇشىپ كەلگەن قارلىعاش پەن كۇنى كەشە عانا تۇساۋىن كەسكەن اياندارعا اياماي قول شاپالاقتايمىن...

«كوشتەن» كوز المايمىن. سالتاناتى كەلىستى، قاراسى مول، قىزىلدى-جاسىلدى جورتۋىل جان-جاعىم. الگىدە كوز قيىعىن تاستاعان بالا ايانعا دەيىن قاز-قاتار تىزىلە جەلە-جورتقان نەبىر تۇلعالاردىڭ بيىك بورىگىنەن جانار تايىپ تۇسەدى: پاتشا كوڭىل كوش الدىنا ايتىس ونەرىنىڭ ءور كەۋدە تارلانبوزدارىن ءتىزىپ اۋرە − شوجە، شاشۋباي، اسەت، كەمپىرباي، ۇلبيكە، ءسۇيىنباي، كەنەن، بالاوراز، جامبىل، دوسكەي، يسا. يا، ايتپاقشى، ءبىرجان مەن سارا – ودان ارى الگى كوزكورگەندەرىم... ءسابيىنىڭ جايالىعىن جىردان جايعان قازاعىمنىڭ بار اقىنىن تۇگەندەۋ اۋىر-اق. ايتسە دە بۇگىنگىنىڭ ءبىرجانى قايدا؟ تاريحتىڭ دوڭعالاعى كەرى اينالماي العا اينالعاننىڭ وزىندە وتكەننىڭ ءورشىل سۋرەت-ساۋلەسىنىڭ سىنىعى بولسا دا جۇزجىلدىقتار كوگىنەن كولەڭكەسىن كورسەتپەس بولار ما؟ ۋھ، بار ەكەن! انە، اناۋ شىمقاي كۇرەڭ اتقا تاقىمىن جابۋداي جابىستىرىپ، دەنەسىن تىكە تۇسكەن كۇن ساۋلەسىندەي تىك ۇستاعان زەرلى شاپاندى، ۇكىلى بورىكتى ازامات سول − مەن ىزدەگەن ءبىرجاننىڭ بۇگىنگە جەتكەن بەينەسى، ەرتەڭگە قالار ەلەسى ەمەس پە؟! ءبىرجان بابامىزدى ءوزىم كورمەگەنمەن كوز الدىمىزدا ءان-جىرىمەن قالعان بەينەسى وسى جىگىتتى سول ءبىرجان سالدىڭ شاڭ تۇسپەس سۋرەتى-اۋ دەگىزگەلى تالاي بولدى ەمەس پە؟! ءوزى دە، كوزى دە سول اتاقتى سالعا ۇقساعان، تۇلعاسى دا، سۇلباسى دا سول سەرىنىڭ سۋرەتىنەن بايان بەرگەن، ءانى دە جىرى دا ايگىلى ايدىن كولگە ۇيرەك ۇشىرىپ، قاز قوندىرعان وت اۋىز، وراق ءتىل، التىن تاڭداي، كۇمىس كومەي سول ءبىرجانىن ساعىنعان قازاققا تاريح كوشىنىڭ، جاراتقاننىڭ مولقولدىنىپ بەرە سالعان جۇبانىشى ەمەس پە؟! انىنە ءسانى جاراسقان، جىرىنان ءجۇرىس-تۇرىسى كەم تۇسپەگەن وسى ونەرپاز ۇلىن قازاق قۇشاعىنا باسقالى كوپ تە بولعان جوق-اۋ. از دەسەم باقىتىن باعالامايدى ەكەن دەگەن اسىلىققا ۇرىنارمىن – ءانشى ءبىرجان، اقىن ءبىرجان بۇگىندە قۇشاعىمىزدا، ول – امانجول التاەۆ!

ءبىرجانىن كورگەن كوڭىل ساتىندە سول ساناداعى قيال-سۋرەتكە قاراپ، ساراسىن ىزدەيتىنى زاڭدى ەكەن. ەل ىشىندە ايتىس دەسە «ءبىرجان مەن سارا ايتىسى» دەمەي ءسوز سويلەمەيتىن قازاعىم بۇل تىركەستى ول ايتىستىڭ ايقايلى داڭقىنان عانا ەمەس، ارمانعا اينالعان بولمىس-بىتىمىنەن، قوس تۇلپاردىڭ تارپاڭ اياق تاستاسىنىڭ تاۋ قۇلاتىپ، وزەن اعىزار ەكپىنىنەن، ارينە، بۇگىندە تارازىنىڭ ەكى باسىنا تەڭ تارتىلىپ، اركىم قاجەتىن الىپ جاتقان وسى ايتىستىڭ بولعان-بولماعاندىعىنان دا، ءتىپتى بۇگىنگىنىڭ بازار-تارازىسىنىڭ «بولعان» دەگەن باسىن بىلدىرمەي بارماعىمەن باسىپ قالاتىنداردىڭ مولدىعىنان دا ءبىرجانىن تاۋىپ، ساراسىن ىزدەپ جۇرگەن كەزەڭ ەدى وسى ءححى عاسىر باسى. ەل بولسا ەر عانا ەمەس، ەركەسىن دە تۋعىزباي تۇرا الا ما ءتايىرى، تاريح تالاپ ەتكەن سارا دا ءبىرجانى سەكىلدى سول ەلدىڭ ءوز قۇشاعىندا، ءوز اسپانىنىڭ استىندا، سول بەسىك تەربەتىلگەن توپىراقتا تۋا سالعانى، تۋىپ قانا قويماي، سول سارا جايلى ارماندارىمىز بەن قيالدارىمىزعا گۇل ەگىپ، گۇلدەي جايناپ ىلەسكەنى قانداي عاجاپ الگى كوشكە؟! اتى دا، زاتى دا قازاقتىڭ قىز-جىگىتكە ايتىس ونەرىنىڭ سيمۆولى بولعان سول سۇلۋدىڭ ءوزى دە سارا، ءسوزى دە سارا بولعانىنا نە بەرەرسىز؟! وسى قاۋىرسىنداي عانا قىز تاعدىرىمەن ءححى عاسىرداعى قازاق تاريحىندا ءحىح عاسىردىڭ تۇتاس كەزەڭى تاعى قايتالاندى دەسەم، «بولدى-اۋدى» بولعانشا قابىلداعان ماعان كەشىرىم بەرەر مە ەكەن بەكەم جۇرت؟! تاعى «جوق» دەپ قالا ما، الگى تاريحتىڭ العا اينالعان دوڭعالاعىنىڭ ءوزى تۋعىزعان ارمان بەينەلى جىر سۇلۋىن اتاپ ۇلگەرەيىن، ول – سارا توقتامىسوۆا!

...«كوش» سالتاناتى كوز تۇندىرادى: باسقا كيگەن قالپاقتارى قول سوزىمنان-اق الاتاۋدىڭ شىڭدارىنا ۇقساعان، يىققا ىلگەن شاپاندارى جەتىسۋدىڭ مايلى باياۋلى تابيعاتىنىڭ كورىنىسىندەي، انالاردىڭ باستارىنداعى قارقاراداي-اق ورامالدارى شىڭ باسىنداعى اق قارداي بوپ، ۇلكەندەر باستاعان، وعان قۇنان-تاي ءمىنىپ شاپقىلاعان بالا بىتكەن ىلەسكەن، جايلى جورعاعا بار ءسان-سالتاناتىمەن وتىرعىزىپ جىبەرگەن بايبىشە مەن بويجەتكەن ارالاسقان، ولاردان ءسال عانا كەيىندەپ، كوزبەن دە، سوزبەن دە ءبىر-بىرىنە سىر ايتىسقان ورتا بۋىن وكىلدەرى قوستاعان وسىناۋ «كوش» كەلبەتى كوپ وقىعان تاريحىنا تەز سەندىرەدى – قازاقتا بۇل سالتانات كۇندە بولماسا دا كۇنارا بولعان. اتىراۋ مەن التاي، كوكشە مەن كەرەكۋ، ءحانتاڭىرى مەن بايان تاۋلارىنىڭ اراسى، كاسپي، ارال، كوكتەڭىزدىڭ جاعالارى مەن ايدىندارى، جايىق، ەرتىس، ىلە وزەندەرىنىڭ باستاۋ، ارنا، قۇيعاندارى، بەتى اۋلاق، قاقتىعىس، شايقاس، بارىمتا، شاپقىنشىلاقتاردان عانا ەمەس، جىر دودالارىنان دا دۇبىرلەپ جاتقانىن مەنەن ەستۋگە ءزارۋ ەمەس ەش قازاق.

تەك سول «كوشكە» قاراپ تۇرىپ، قايداعىڭ مەن جايداعىڭ ويعا ورالادى ەكەن، الدەنەنى اڭساتادى ەكەن، جۇرەكتى ءجيى سوقتىرىپ، كوڭىلدى تەڭىز سۋىنداي ساپىرادى ەكەن، كوزىڭدى كەڭ اشتىرىپ، قۇلاعىڭنىڭ قۇرىشىن قىتىقتايدى ەكەن. ول ساعىنىشىڭدى وسى «كوش كەرۋەنىنەن» قانشا ىزدەسەڭ، ۇلكەندەردىڭ مازاسىن الماۋدى ۇمىتپايسىڭ، بالالارمەن بالا بولعىڭ كەلمەيدى، كوز جانارىڭ ورتا بۋىنعا تۇسكەندە، ۇلكەندەردىڭ وكشەسىن باسىپ كەلە جاتسا دا ولاردان كەيىن ىركىلىپ، ات تىزگىنىن قىزۋىنان قارلى شىڭ ەرىگەن ناعىز دەگەن شاق توبىنا قارايلاي-قارايلاي قاققان ءبىرجان مەن وعان سىناي دا، ۇناي دا قاراعان، بىراق اتاقتى سەرىدەن جانارى تايقىماعان سارانى تاڭدايسىڭ، مىڭ وقىعان، ءجۇز ەستىگەن وسى تاريحتى كوڭىل كوكجيەگى مەن كوز الدىڭنان تاعى ءبىر وتكىزىپ بارىپ، تاريحي قوس تۇلعانى ءبىر-بىرىمەن قايتا جولىقتىراسىڭ، الدارىنا حالىق جيناپ، اۋىزدارىنا ءسوز سالاسىڭ، سويتەسىڭ دە بىرەۋ كورگەن-كورمەگەن، بىرەۋ بىلگەن-ەستىگەن ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتىسىنىڭ تۋىنا تاعى كۋا بولاسىڭ. كەزىندە بۇكىل قازاق دالاسىن قۇستاي شارلاعان ول ايتىستىڭ بۇگىندە التىن قازىنا بولعان سۇلباسىن سارا مەن ءبىرجاننىڭ ءوزى ايتتى ما، الدە ءارىپ اقىن جازىپ قالدىردى ما، بۇل بۇگىندە شەشىلۋى قاجەت تە ەمەس جۇمباق. بىزگە كەرەگى ول ايتىستىڭ جاقۇتتاي جىر جولدارى عانا... ال، وزدەرى ايتىپ، مەن تەك قانا تىڭداۋشى ءارى تاڭعالۋشى بولعان «ءبىرجان مەن سارانىڭ مىنا ايتىسىن» وزگە جىر جينالعان سورەدەن ءبولىپ الىپ، شامام جەتكەنشە بولاشاققا شاشۋ ەتىپ ۇسىنىپ وتىرعان – مىنا مەن، قالامگەر نەسىپ ءجۇنىسبايۇلى. بۇل جولعى مەنىكى تەك، مۇقاعالي اقىنشا ايتقاندا، «كۇپى كيگەن» كەشەگى تاريح ەلەسىندەي بۇل ايتىستى بۇگىن «شەكپەن جاۋىپ» تىڭدارمانعا قايتا ۇسىنۋ عانا.

سارا اقىن مەن سال ءبىرجاننىڭ سول ايتىسى قاي جىلى، قاي جەردە بولدى ەكەن دەگەنگە بۇگىن جاۋاپ جوق. ءتىپتى جاۋاپتىڭ قاجەتى دە بار ما وسى؟! بۇكىل قازاق دالاسىن ءان-جىرىمەن دۇرىلدەتكەن ءبىرجان سالعا جەتىسۋعا جول تارتىپ، وندا وزىندەي ونەر ساڭلاعى سارامەن جۇزدەسىپ، بەس-ون اۋىز ءسوز قاعىسۋىن قىزعانۋ شىندىققا قانشالىقتى ءدارى؟ ءبىرجان سارانى ىزدەپ تۇرىسبەكتىڭ اۋىلىنا ابايعا جولىققان جىلى باردى ما، الدە ارنايى ات ءىزىن سالدى ما، ەكى ءدۇلدۇلدىڭ جولىققانىنا كۇمان كەلتىرۋ − تاركەۋدەلىك. ءتىپتى، ايتىس نۇسقاسىن ءارىپ جازسىن، باسپاعا ءامىرحان جولداسىن، ول جانداردىڭ دا العا قويعان ماقساتى تەڭدەسسىز ەكى اقىننىڭ جولىعۋىن تاريحقا جازىپ قالدىرۋ بولعان بولار.

مەنىڭ دە ماقساتىم وسى! بۇگىنگى كومپيۋتەر مەن كيبەرنەتيكا زامانىندا بولعان وقيعانىڭ، عاسىرلار وتسە دە، تۇتاس ءسوزى تۇگىلى، ءبىر ءارپى دە ۇمىتىلمايدى دەۋگە بولار. مۇمكىن. الگى ءححىى عاسىرىڭدا كىم ءومىر ءسۇرىپ كورىپتى؟ ايتسە دە بۇگىن ايتىلعاننىڭ ءارىپ-نۇكتەسىن قالتقىسىز بەرەتىن الگى كومپيۋتەرلەرىڭنىڭ ول وقيعانىڭ «دەنە قىزۋىن»، «جۇرەك سوعىسىن»، «سەزىم تەربەلىسىن» ءتىرى كۋاداي مولدىرەتىپ بەرە الماسى انىق. مىنا بۇگىنگىنىڭ ءبىرجانى مەن ساراسىنىڭ ايتىسىن الاقانعا سالىپ ايالاپ، تەبىرەنە تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى دە وسى. عاسىر وتە «بۇل قاشان؟ قايدا؟ كىمگە؟ نەگە؟» دەيتىندەرگە ايتارىمىز مىناۋ: «ءبىرجان سالدىڭ وزىندەي بوپ تۋا سالعان امانجول التاەۆ پەن تاريحي سارانىڭ كوزى ءتىرى جالعاسى، ءوز اتى دا سارا، تاستانبەك قىزى بولماسا دا توقتامىسقىزىنىڭ بۇل ايتىسى ءححى عاسىردىڭ التىنشا جىلى كوكتەم تۋا الماتىداعى م. اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاتردا ءجۇرسىن ەرماننىڭ 55 جاسقا تولۋ قۇرمەتىنە بولعان «ءجۇرسىننىڭ جۇلدەلەرى» اتتى جىر سايىسىندا ورىن الدى. بۇل ءبىر كورگەن جان قايتا اڭسايتىن، تىڭداعان جان تامسانا ىزدەيتىن، ال داقپىرتىن عانا ەستىگەن ەستى جان ىزدەپ تاۋىپ، ءشولىن قاندىرماي تىنىشتىق تاپپايتىن ناعىز قىز بەن جىگىتتىڭ ءسوز قاعىسى بولدى. تاقىرىبىمدا ەسىمىنىڭ الدىنا ءبىرجان باباسىن قويعانىما ەستى امانجول رەنجىمەس دەيمىن، سەبەبى ءححى عاسىرداعى وسى ءبىر ءسوز جارىسى سوناۋ ءحىح عاسىرداعى بولعان-بولماعان جىر دوداسىنىڭ وزىندەي، قازاققا اسا قىمبات قوس ساڭلاعىنىڭ كوزىندەي كورىنىپ، ال تالانت تۋ ءارى عاسىرلار بويى اڭساعان بەينەلەردى قايتالاپ دۇنيەگە اكەلۋ – ءبىر اتا-انانىڭ ەمەس، تۇتاس ۇلتتىڭ مانسۇعى، ارمانى بولعان بولسا كەرەك. داريعا، سونداي مىڭ ارماننىڭ بىرىنە جەتكەن كوكتەم بولدى 2006-نىڭ سول ءبىر كەشى...

* * *

اۋەزوۆ تەاترىنىڭ ساحناسى سارا مەن امانجول كەلىپ جايعاسقاندا اۋەلگىدەن دە جايناپ كەتتى. كيىم كيىستەرى قانداي: اق كويلەك پەن قىزىل قامزول، قارا شالبار مەن كوك شاپان، باستارىنداعى ۇكىلى بورىك پەن بيىك تە شوشاق ساۋكەلە قالپاق، ورتاعا قاراي اتتاعان ون قادامدارىنان-اق بىلىنگەن باي مىنەز، باعلان ءتۇر-سيپات – شىن مانىندە ءبىز كورمەگەن سول ءبىر سارا – ءبىرجان زامانىنىڭ سۋرەت-بەينەسىن سول كۇيىندە كوشىرىپ اكەلگەندەي بۇگىنگە. بەبەۋ قاققان دومبىرا داۋسى قانداي؟! ۇزدىگە سىبىرلاپ، شىعىنداپ شارىقتاتقان ۇندەرى شە؟!

ءانى مەن ءسوزىن ەگىز تەربەپ، ءوزى دومبىرا شەرتىپ، ءوزى ءانىن ايتقان ءبىرجان بابامىزدىڭ ونەرىنە «قالاي ەكەن؟» دەگەن سۇراق قويۋدىڭ وزىنە ەرلىك قاجەت، ال بۇگىن وسى ساحنادا سول داڭقتى سال-سەرىنىڭ تاريحي جۇگىن ءوز موينىنا الىپ، ءبىرجان بوپ تەربەر، ءبىرجان بوپ سويلەر امانجول دومبىراسىنىڭ كومەيىنە بۇلبۇل قوندىرىپ اكەلگەن ەكەن، التىن توردىڭ التىن قاقپاسىن اشقان كەزدە-اق دومبىرا-بۇلبۇل سايراپ قويا بەردى. دارحان دومبىرا سالتاناتتى سارايعا لىق تولعان جىرسۇيەر قاۋىمنىڭ ءناپ-نازىك جۇرەك قىلىن شەرتىپ بولدى-اۋ دەگەن كەزىندە ساف التىنداي تۇنىق داۋىس انىق تا اجارلى سوزدەرىمەن بۇلبۇلدان ءۇن اسىرىپ شىرقاي جونەلدى:

«نۇر جۇتىپ توپىراعى اسپان ەمگەن

اللا دەپ اتقا ءمىندىم قاسقا بەلدەن».

داۋسىنا ءبىر قىلاۋ دا جۇقتىرماي، جاڭا عانا كەۋدەسىنە تارتقان ءبىر-اق دەممەن وسى ويىن تاستاي قىپ ءتۇيىپ تاستادى:

«دوسقا − ىرىس، دۇشپانعا − قىلىش بولعان،

باس ءيىپ امانداستىم اسقار ەلمەن».

قارسىلاسىن قول سوزىمعا قوندىرىپ الىپ، ءوزى ۇزاق سونار تولعاۋعا بەرىلىپ، بۇل ونەر سايىسىنىڭ جاتتاعان جىردى ايتىپ بەرۋ ەمەس، ءسوز سايىسى ەكەنىن ارەڭ تۇسىندىرەتىن ساتتەر دە ءجيى جولىعىپ ءجۇر ءححى عاسىر ايتىستارىندا. مىنا ايتىس مۇلدەم باسقا. امانجول ەكىنشى دەممەن-اق ساراعا ءسوز ارناپ، ىزدەپ كەلگەن ءۇيىنىڭ الدىندا اتىنان تۇسپەي-اق: «بۇل ۇيدە سارا بار ما، شىقسىن بەرى!» – دەيتىن ءبىرجان باباسىنداي، قىران بولىپ تۇيعىنعا بىردەن تۇسەدى:

«بۇلاڭ باسىپ جايعاسقان بۇل كىم دەسەم،
كادىمگى قاراۋىلدىڭ قىزى ما ەدىڭ؟
ساڭلاق تاستانبەكتىڭ ساراسىنىڭ
ونەرىن جالعاستىرعان ءىزى مە ەدىڭ؟
توقتامىستىڭ قىزىنا سالەم بەردىك،
اي قاباق، نايزا كىرپىك، قىزىل ەرىن».

اقىننىڭ سوڭعى ءسوزى جانە كەلەسى جىر دەستەسىنىڭ تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان بيىك باعا، قارسىلاسىن قۇرمەتتەۋ، ساراداي اقىن قىزدىڭ جىر ايناسىنداعى جارق-جۇرق ەتكەن سۋرەتى:

«ديدارىڭ سارىارقانىڭ اق تاڭىنداي،
كوڭىلىڭ الاتاۋدىڭ اق قارىنداي.
ارشىن ءتوس، بوتا كوزدى، الما مويىن،
سىرلىسىڭ سەگىز سەرى ماقپالىنداي.
اقاننىڭ قاديشاسى ەمەس پە دەپ،
قارايمىن كىرپىگىڭدى قاققانىڭدا-اي.
قيمىلىڭ ايگەرىمگە ۇقسايدى ەكەن،
كەرىلىپ ءجۇرىپ كەلە جاتقانىڭدا-اي.
ەڭلىكتى كورگەندەيىن ەلەڭدەيمىن،
ۇكىڭدى ۇلپىلدەتىپ تاققانىڭدا-اي.
تاستانبەكتىڭ قىزىنان كەمدىگىڭ جوق
توگىلتىپ تەرەڭنەن ءسوز تاپقانىڭدا-اي».

بۇل ادەمىلىكتى سەزىنە وتىرىپ، ءححى عاسىرعا اياق باسقىڭ كەلمەيدى...

ءحىح عاسىردان بەرى نە وزگەردى، بىلمەيمىن، بىراق ءبىرجان مەن سارانىڭ اڭىز بولعان سول ايتىسىنداعى اقىنداردىڭ، كەرىسىنشە، ءبىر-بىرىنە كۇيە جاعا جىرلاعانىن تۇسىنۋگە بىزدەگى ءوزى از اقىل جەتپەدى. ءبىرجانداي تۇنىپ تۇرعان سەزىم يەسى ساراعا: «بۇل ۇيدە سارا بار ما، شىقسىن بەرى، ىزدەگەن كەلىپ تۇرمىن ءبىرجان سەرى. جولىقپاي ءسوزى وكتەمگە جۇرگەن شىعار، اۋىلى تۇرىسبەكتىڭ ولەر جەرى»، – دەگەنىنە ءتۇسىنۋ قيىن، ال قاس قاعىمنان كەيىن: «نايماننىڭ بولادى ەكەن قىزى نادان»، – دەۋىن كوڭىلگە سىيعىزۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس. سارا اقىن دا بىلعانىش سوزدەن تارتىنبايدى: «جونىمەن ءسوز بىلگەن سوڭ سويلەۋ كەرەك، ساندالىپ ارعىنمىن دەپ قىلماي ەگەس»، – دەپ ءبىر سۇيكەنسە: «حاۋاعا بۇرىن بارعان ادام اتا، جوق پا ەدى ەستىگەنىڭ مۇنى دا، اقىماق؟» – دەپ تاعى تاس توبەدەن ۇرادى.

الدىن كورىپ، ءتالىمىن العان ب. كەنجەباەۆ سىندى ۇلكەن ادەبيەتشى ۇستازىمىز 1959 جىلى باستىرعان «ءبىرجان سال مەنەن اقىن سارانىڭ ايتىسقانى» دەگەن كىتاپشادا مۇنان باسقا دا تالاي اۋىر سوزدەر بار. سارانىڭ بىرجانعا «كەتەرسىڭ جەرگە كىرىپ جىندى انتۇرعان»، «سەن يتكە ۇستاتپايمىن قولىمدى اپپاق»، «اكەڭنىڭ مەنەن قورىقساڭ كىر كورىنە» دەگەندەرى وقىعان جاندى دەل-سال قىلادى. وكىنىشكە قاراي، ءبىرجان دا ءوز داڭقىنا لايىق ەمەس سوزدەر ايتقان: «ەسەككە قوساقتاۋلى ءبىر قاشىرسىڭ»، «كۇڭ سىرىن كوپكە جايار شىداي الماي»، «قىز ءيتتىڭ تانتىقتىعى، مىنە، وسىنداي»، «تۇستەن كەيىن بولدىرىپ، ساندالارسىڭ»، «جىگىتپەن جاستان ءۇيىر بولساڭ-داعى، قويمايسىڭ قىز باسىڭمەن جالماۋىزداي». بۇل سوزدەردى ساناعا سىيعىزۋ عانا ەمەس، قۇلاققا ءسىڭىرۋدىڭ ءوزى ازاپ.

يمانداي شىنىم، اڭىز ايتىستىڭ جامان سوزدەرىن تەرىپ الىپ، جايىپ تاستاپ، جايقالىپ وتىرعان جاي جوق. بۇكىل ايتىستىڭ باس-اياعى تەڭدەسى جوق ءسوز قاعىسى، پىكىر سوعىسى، ءوز باسى مەن رۋ ارتىقشىلىعىن العا تارتا سويلەگەن ولىسپەي بەرىسپەۋدىڭ ەرەن ۇلگىسى. اسىرەسە، ەكى ءدۇلدۇلدىڭ ءسوز كەزەگىن توسپاي-اق جۇلىپ الىپ جاۋاپ بەرۋلەرى بۇگىنگى سوزدەرىن «تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا» باعىتتاپ، ءوزىن دە، قارسىلاسىن دا، ءتىپتى تىڭدارمانىن دا «تاڭعالدىرىپ» قوياتىن ايتىسكەرلەرگە ۇيرەنەتىن-اق ۇلگى. راس، ءبىرجان دا، سارا دا بۇل ايتىس بارىسىندا ءبىر-ءبىرىن اياۋسىز سىنايدى، بىتىسپەس جاۋداي اياماي ءسوز قامشىسىن سىلتەيدى ءبىر-بىرىنە، سونىمەن قاتار، ءبىر-ءبىرىنىڭ بيىك ونەرىن دە، ورەلى وي-پاراساتىن دا، اقيىق اقىندىق شابىتتارىن دا مويىنداپ، باعالاپ وتىرادى. جالپى ايتىسقاننىڭ ءبىرى سارا، ءبىرى ءبىرجان دەمەسەڭ، الگىدەي قارا كۇيەلى تىركەستەرىنە قاراماي-اق قولپاشتاي تۇسەتىن ءسوز شايقاسىنىڭ عاسىرلىق ۇلگىسى ول. ءسوز رەتى كەلگەسىن تالداپ جاتقانىم عوي، بولماسا ءبىرجان – سارا ايتىسىن ماقتاۋدىڭ دا، داتتاۋدىڭ دا تىزگىنى ماعان قالعان جوق، وعان باعا سۇراۋدان دا، باعا بەرۋدەن دە الىسپىن. تەك بۇگىنگىنىڭ ءبىرجان – ساراسىنىڭ وزدەرىن كورىپ، بۇلاق سۋىنداي سىلدىراعان سوزدەستەسىنە كۋا بولا وتىرىپ، كەلەسى ءبىر ۇرپاقتىڭ كەشەگى بابالاردان وتە تۋاتىنى قانداي كەرەمەت دەگەن ىشكى قۋانىشىمىزدى ىركە الماي قالعان ءساتتىڭ سۋرەتى عانا دەپ ۇقساڭىزدار جەڭىل بولار ەدى بىزگە. شىن اڭگىمە – كەشەگى بابالارىمىزدىڭ كەمشىلىگى جايلى ەمەس، بۇگىنگى بۋىننىڭ جارقىندىعى جايلى، ءسوز – داڭقتى ءبىرجان مەن سارانىڭ سارقىتىنداي امانجول مەن سارانىڭ ايتىسى جايلى. ءارى بۇل ايتىس سول عاسىر كولەڭكەسىندە قالعان ايتىستىڭ ايناداعى زاڭدى سۋرەتى دەيتىنىم، ەكى اقىننىڭ دا سول بابالارىنىڭ ۇلگىسىنە سۇيەنە وتىرىپ، سولارعا سيىنا وتىرىپ، سولارمەن سىرلاسا وتىرىپ، سولاردىڭ جىر اماناتىن بۇگىنگە جەتكىزە وتىرىپ تولعاۋلارىندا. مىسالى، امانجولدان ءسوز قالىپ، وي جاسىرىنعان با:

«بۇل ۇيدە سارا بولسا «كىرسەم» دەيمىن،
«شىقسىن!» دەپ ءسوزىن ايتپاي بابامىزدىڭ.
بىرجانعا ايتقان سىنى سول ەمەس پە،
ايتىستا سەنىڭ اپاڭ سارا قىزدىڭ»، –

دەپ داۋىلداتادى.

سارا – سىر ساۋىتى. تۇلا بويىندا قايناعان جىر قازانىنىڭ بۋى قاقپاعىنان سىزدىقتاعانداي، دومبىراسى بەبەۋ قاعىپ، قازىر-قازىر توگىپ وتەر جىر نوسەرىنىڭ يىسىنەن حابار بەرگەندەي، كورەرمەن اتاۋلى ءبىر ءسات دەمسىز قالادى. دومبىراسىن سوڭعى قاعىسىنا ءسال قارلىعىڭقى، بىراق سىرعا تولى سارا داۋسى قوسىلا جونەلەدى:

«ءبىسمىللا، ەرىن سالىپ كەرتوبەلدىڭ،
جولىمەن تەككەنە مەن بورتەلەردىڭ...
سولاردىڭ ۇلگىسىندەي ازاماتسىڭ،
بەلگىسىن بابالاردىڭ سەنەن كوردىم.
كەشەگى سەرىلەردىڭ سالتىمەنەن،
ىرعالىپ ساحناعا ارەڭ كەلدىڭ.
سارامەن سايىسۋعا كەلىپ تۇرعان
سالداردىڭ سارقىتىنا سالەم بەردىم!»

سالەم بەرىپ، سالەم العان سوڭ ىرعالىپ كوپ وتىرماي، ءحىح عاسىرداعى اتتاس اپاسىنشا قارسىلاسىنىڭ بوساڭ ءسوزىن شاپ بەرىپ ۇستايدى:

«كەلە سالىپ تورىمە كىرەمىن دەپ،
قايناپ تۇر وت سەكىلدى قىز-قىز دەنەڭ.
بىلەسىز، باياعىنىڭ سەرىلەرى
بارىستاي باسقان ءىزىن بىلدىرمەگەن،
قالىڭ ەل جاتقان كەزدە شارت ۇيقىدا
وياتپاق تۇگىلى ءيتىن ۇرگىزبەگەن،
ال سەن بولساڭ «كىرەم» دەپ ايقايلايسىڭ،
ايتايىن سەسكەنگەنىن بۇل قىز نەدەن.
ءداستۇر بىلەر اقىننىڭ ءبىرى ەمەس پە ەڭ،
قىرانداي تىلدەسەتىن شىڭ-قۇزبەنەن.
ءوزىڭىز ءاپ-ادەمى بولعانمەنەن،
ءسوزىڭىز ءبىرتۇرلى ەكەن «كىرگىز» دەگەن»، –

دەپ ءىلىپ تۇسكەن كەزدە كورەرمەنگە لىق تولعان تەاتر زالى عانا ەمەس، ەن دالا ءدۇر ەتكەندەي بولادى. كەشەگى سارا كەشەگى ءبىرجاننىڭ «شىقسىن بەرىسىنە» «ادام اتا حاۋا اناعا بۇرىن بارعان» دەپ جەڭىسكە بەرگىسىز تاپقىر ءسوزىن ايتسا، بۇگىنگى سارا بۇگىنگى بىرجانعا ودان كەم ەمەس كەلىستى «ايىپ» تاعادى. كەشەگى ءبىرجان دا ءبىر پەرى، ەكپىنىمەن تاۋ قۇلاتىپ، بۇل تۇگىلى «الىستان التى جاستاعى بالا كەلسە الپىستاعى اتانىڭ سالەم بەرەتىنىن» تال ەتىپ قارماپ، ودان ارى، ءوزى ايتتى ما، كەيىن ايتىس ۇلگىسىن حاتقا تۇسىرگەندەر «ايتقىزدى» ما، شايپاۋ مىنەز كورسەتىپ، سارانى سوزبەن شاعىپ-شاعىپ الادى. عاجابى – ءداستۇر جالعاستىعى ۇزىلمەگەن.

امانجول – بۇگىنگىنىڭ ءبىرجانى. بۇل اقىننان قاتتى ءسوز تۇگىلى سالقىن ءجۇز كورمەيسىڭ، ەسەسىنە جاۋابى جاۋ تۇسىرەردەي ءدال، ناقتى جانە دالەلدى. اۋەلى ساراعا گۇل سىيلاعانداي شوق-شوق شۋماقتارىنا شومىلدىرىپ العان امانجول جاۋابىن دا كىرپىشتەي قالايدى:

«ۇرىن كەلەر بوزبالا ەمەسپىن عوي،
قارا تۇندە كەلگەنى بىلىنبەگەن.
كەرەگەدەن قول سوزۋ قيىن ەمەس،
ول ءۇشىن كىنا تاپپا، كۇنىم، مەنەن.
قىزدى اۋىلعا كەلگەندە ءبىرجان بابام،
اۋىل تۇگىل، كەڭ دالا دۇبىرلەگەن»، –

دەپ ويقاستايدى ول.

امانجول بۇگىنگى ايتىس اقىندارىنىڭ اراسىنداعى بەس-ون ءسوز جاتتاپ كەلىپ، بىرەر وي سايلاپ الىپ، ارى قاراي سول سوزدەردى اۋدارىپ-توڭكەرىپ، بولماسا الگى ويلاردىڭ ماڭىن شيىرلاپ وتىرىپ الاتىن اقىن ەمەس. كەشەگى ءبىرجان باباسى دا: «وي جەلكە، قامىس قۇلاق، تەڭبىل كوكپىن، تۇنىقتان ءجۇزىپ ىشپەي قانبايتۇعىن»، – دەپ ءوز باعاسىن ءوزى بەرگەندەي، ءسوز داۋىلىنان قۇيىن تۇرعىزعان قۇدىرەت اقىن بولسا، ونىڭ ءىزىن جالعاعان امانجول دا اناۋ-مىناۋ توسپاعا ىركىلەتىن تۇلپار ەمەس.

ءارى ول ءتورت اياعىن تەڭ تاستاعان جورعا، دالا جەلىنە قىل قۇيرىعىن عانا سيپاتقان جۇيرىك. سارانىڭ سوزدەن ۇستادىم دەپ قاسىن كەرگەن كىناسىنە الگىدەي دەپ قانا قويمايدى، قويۋ شايعا قايماق قاتقانداي ەتىپ مىنا شۋماقتاردى شاشۋداي شاشادى:

«باۋراعان ايشادايسىڭ قاراحاندى،
جولىڭا قاتارلايىن نار اتاندى.
جىگىتكە بۇل داۋرەندە وكىنىش جوق،
قارسى السا سۇلۋمەنەن الا تاڭدى.
كەشەگى سال ءبىرجاننىڭ باۋىرى ەدىم،
جيەنقۇلدان قۇتقارعان سارا اپاڭدى...
بۇل كىم ەدى دەمەي-اق، قۇداشا قىز،
ءجون بولار الدان شىعىپ ءجۇزىن كورگەن.
الشىنباي اۋىلىنىڭ بالاسى ەدىم،
قۇنانبايدىڭ ۇلىنا قىزىن بەرگەن.

شىڭعىستاۋ مەكەن بولعان دانا جۇرتقا،
سارىارقا قونىس بولعان سان الىپقا.
قۇس جولىنداي ءىزى بار ەر جىگىتتىڭ،
تال بەسىك – جەر بەسىكتەي ارالىقتا.
جارايمىن قۇدا دەسەڭ قۇدالىققا،
تۇرارمىن اعا دەسەڭ اعالىققا».

سارا – عاجاپ. جۇيەلى ءسوز جۇرەگىنە بال بوپ تامعانداي، لەزدە پاراساتتى انانىڭ شەشىمىن قابىلداپ، اقىلدى بويجەتكەننىڭ ءسوزىن ساپتايدى. ءارى قانداي ىرىلىك، قانداي جاراسىم، قانداي نازىكتىك:

«اقىلىڭ ونەرىڭە دوس دەيمىسىڭ،
بولمايتىن جىگىت ەدىڭ بوس كەيدە ءىسىڭ.
ارقانىڭ تورىنەن سەن كەلىپ تۇرعان
ءمادي مە، شاشۋباي ما، دوسكەيمىسىڭ؟
ەنتەلەپ كەلە سالىپ كىرەم دەمەي،
وسىلاي ءسوز ءتۇيىنىن شەشپەيمىسىڭ.
ە، ايتپاقشى ءسىز قۇدام ەكەنسىز عوي،
قۇدا بولساڭ شىدا دەپ كەشپەيمىسىڭ
اڭقىلداپ قۇداي قوسقان قۇدام بولىپ،
ەسىلدەن سوققان جەلدەي ەسپەيمىسىڭ.
قۇدا بولساڭ ەسىگىم ءار كەز اشىق،
جونىڭە باعانادان كوشپەيمىسىڭ.

قۇدا بولساڭ كۇندەي قىپ كۇلگىزەيىن،
قۋانتىپ بەتىڭە قان جۇرگىزەيىن.
جولىمەن قۇدالىقتىڭ كەلە الساڭ،
كەرمەگە ات شىلبىرىن ىلگىزەيىن.
قولتىقتاپ اتىڭىزدان ءتۇسىرىپ اپ،
قوشەمەتتەپ تورىمە كىرگىزەيىن.
قارسى العان ءبىرجان سالدى قۇرمەتپەنەن،
ابايدان قالعان قالاي جىردى ۇزەيىن؟
تەكتىلىكتى ساقتاعان ۇلى ابايدىڭ
ۇرپاعى ەكەنىمدى بىلگىزەيىن».

سارا – دارا. ەندى ايتىسۋعا كەلگەن ازاماتتىڭ نۇر بەينەسىن بەتىنە ايتپاي، اتا داستۇرىمەن، كەلگەن ولكەسىن، بيىك بەدەلدى بابالارىن ءتىزىپ بەرىپ، سول ارقىلى وزىمەنەن ايتىسۋعا كىم كەلگەنىن ايعاقتاپ بەرەدى قالىڭ جۇرتقا. سويتەدى دە، ايتىستىڭ جەلىسىن ۇزبەي، قازاقى مىنەز، قازاقى قوناقجايلىق، قازاقى تابيعات تانىتادى. ەڭ كەرەمەتى، بۇل شۋماقتاردىڭ سوڭىن دا سەزىمى بار جۇرەكتى ءدىر ەتكىزەتىن ەكى جولمەن ءتۇيىپ تاستايدى:

«ءبىلۋشى ەم جىگىتكە ساي ەرلىگىڭدى،
ەڭ باستى قوناعىمسىڭ سەن بۇگىنگى.
ەكى-ءۇش كۇن ۋاقىت بولسا قوناق بولىپ،
بايقاڭىز قازاققا ساي كەڭدىگىمدى.
ۇيىقتاعاندا دومالاپ جۇرمەيسىز بە،
قاڭباقتاي ماعان قاراي جەلدى كۇنگى؟
قۇداشادان قۇر قالماس ويىڭ بار-اۋ،
سارا قىز ءتۇپ توركىنىن ەندى ءبىلدى.
قۇدا جىگىت ادەپتەن اسپاسىن دەپ،
ورتامىزعا تاستايىن بەلدىگىمدى».

امانجول – اردا اقىن. بۇگىنگە دەيىن امانجولدان ءسوز قالعانىن كورگەنىم جوق. ويى مەن ءسوزى دومبىرانىڭ قوس ىشەگىندەي ورىلگەن ءور ءۇندى اقىننىڭ «سىيعا سيى، سىراعا بالى» ارقاشان دايىن. ول ەرەكشە جەلپىنىپ سارا تۋعان توپىراقتى، سول توپىراقتا ونگەن-وسكەن تانىمالداردى مولدىرەتە ءتىزىپ بەرگەن سوڭ قىز بەن جىگىت ايتىسىنىڭ ءبىر ءسات قولدان شىقپاعان جىبەك ءجىبىن ساۋمالاي تارتىپ، التىن القاداي جىر جولدارىمەن تىڭدارمانىن ەستەن تاندىرىپ، جانارىن تۇمانعا وراپ جىبەرەدى:

«التايدىڭ مارال شىعار ورمانىنان،
ارقانىڭ ارلان شىعار جولدارىنان.
جالىنى جۇرەگىمدى شارپي ما ەكەن،
سارانىڭ ءبىر ۇستاسام قولدارىنان؟
ورتامىزعا تاستايتىن بەلدىگىڭىز
قىتايدىڭ قيىن بولدى-اۋ قورعانىنان.

جىگىت ەم ارعىماعىن جەتەلەگەن،
ايتپايمىن سۇلۋ قىزعا بەكەر ولەڭ.
قاسىڭا اق جەڭگەڭدى شاقىرىپ ال،
قونۋعا قورىقساڭىز جەكە مەنەن.
بايلاۋلى قول-اياعىم جاتسا-داعى،
دومالاپ قىزعا قاراي كەتە بەرەم».

قاراپ وتىرىپ سەزىم تۇڭعيىعىنا سۇڭگيسىڭ دە قايتا شىعا المايسىڭ. شىققىڭ دا كەلمەيدى. وسى ايتىلعانداردى تۇسىنە العان، سوزىنە ەمەس، سەزىمىنە شومىلا العان جاندا ارمان بار ما ەكەن؟! ءدال سونى ايتا العان، ءدال سونى تۇسىنە العان ۇلتتىڭ ۇل-قىزى بولۋدان اسقان باقىتتى تاۋىپ بەرە الار ما ەدى بوتەن بىرەۋ؟!

سارا – سۇڭعىلا. امانجول اقىننىڭ ويناقشىعان ءسوز قاعىسۋىن تەز قاعىپ الىپ، ونى ءوز دەمىمەن دۋالاپ، وزىنە قايتا جولدايدى. ول جاۋاپ قانداي قىلىقتى، قانداي جاراسىمدى:

«شابىتىڭ سىيماي وتىر كەنەرەگە،
قونسىن دەپ ايتتىم ەكەن نەمەنەگە؟..
دومالاپ قىزعا قاراي كەتەم دەيدى،
قاراي كور اعامداعى دەلەبەگە.
ادەيى بەلدىگىمدى قويام دەگەم،
سۇيەنىپ اتا ءداستۇر، ونەگەگە.
دومالايتىن بولساڭىز ماعان قاراي،
قولىڭنان بايلاپ قويام كەرەگەگە».

وي سوڭىن ودان دا تەرەڭدەتىپ، قازاق ءداستۇرىنىڭ انا سۇتىمەن بويعا بىتەر قۇدىرەتىنىڭ تاعى ءبىر تارماعىن قوسىپ جىبەرەدى جۇيرىك ويىنا:

«شىراعىن جەڭگەلەرىم جاعىپ تۇرار،
شولپىسىن بۇرىمىما تاعىپ تۇرار.
قاسىمدا جەڭەشەم بار، بايقا، قۇدا،
ءار باسقان قادامىڭدى باعىپ تۇرار».

سويتەدى دە ءسوز سوڭىن ازىلمەن تۇيەدى. ءمانى دە ماڭىزى مول ءازىل. ىلە ازىلىنە نازىن قوسادى:

«وتكەن جولى ايتىستا، ەسىڭدە مە،
الاتاۋعا قىدىرتام دەگەنىڭىز؟
الما تەرىپ بەرەمىن دەپ ەدىڭ عوي،
قىتايدىڭ الماسى ءازىر جەگەنىمىز».

بۇل جەكە باستىڭ نازى ەمەس، وسى ءتورت جول ولەڭ ايتىس ارناسىن قوعامدىق، الەۋمەتتىك ارناعا بۇرۋعا تيەك بولعانىن وزا شاۋىپ جاريالاساق تا جاراسار.

امانجول – التىن جال جۇيرىك. سارا سالعان سالماقتىڭ ءبارىن كوتەرىپ، بارىنەن شىعار جول تابادى. وزگە ازىلدەرىن وقۋدى وقىرماننىڭ وزىنە قالدىرعاندا، الگى جەڭگەسىن كولدەنەڭ تارتقان ساراعا جاۋاپ رەتىندە:

«قاسىندا قۇداشانىڭ جەڭگەسى بار،
كەلمەسەڭ، ءجۇرسىن اعا، بولار ەمەس...
ءىنىڭنىڭ باسىنداعى سەرى داۋرەن
وزىڭدەي اعالاردان قالعان عۇرىپ.
سارا مەن ەكەۋمىزگە بوگەت بولار،
جەڭگەسىن اپ كەتىڭىز الداندىرىپ»، –

دەۋ ارقىلى سۇلۋ قىزدىڭ سىلتاۋى – جەڭگەسى بولسا، ونەرلى جىگىتتىڭ سىر بولىسەر اعاسى بارىن ءبىلدىرىپ، ۇلت ۇلاعاتىنىڭ وزگەدەن تابىلماس ۇشى-قيىرسىز ونەگەسىنىڭ تاعى ءبىر ورەلى تارماعىن ۇسىنادى.

سارا سالعان ساۋالعا جاۋاپ ەكى ارنامەن بەرىلەدى. ءبىرى − ءدال سول كەزەڭدە قازاق قوعامىن ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعا – قوعام قايراتكەرى التىنبەك سارسەنباەۆتىڭ جانە ونىڭ تاعدىرلاس دوستارىنىڭ ولىمىنە بايلانىستى اقىن ايىپتاۋى:

«تاۋ جاقتا «ارىستاندار» كوپ دەيدى عوي،

ءبىزدى دە اتىپ كەتپەسىن ابايسىزدا».

وسى جارتى شۋماق، تۇسىنگەن جانعا، وقتان دا اۋىر. «وق جاراسى جازىلىپ، ءسوز جاراسى جازىلماسا»، وسىنى وقىعان قاندىقولدار مەيلىنشە اۋىر اقىن جازاسىن العانىنا داۋ جوق. جاۋاپتىڭ ەكىنشى جەلىسى ودان جەڭىل ەمەس. ول دا قازاق قوعامىنداعى جەگى قۇرت − جەڭ ۇشىنان جالعاسقان زاڭسىزدىق اتاۋلىنىڭ باسىنا جىر جەبەسىن قادايدى:

«جۇلقىنىپ ۇمتىلعانمەن العا بەكەر،
الما تەرەم دەگەنىم ارمان ەكەن.
الما باقتىڭ بارلىعىن كۇرەپ تاستاپ،
ورنىنا ءبىر-ءبىر ۆيللا سالعان ەكەن.
كوزدىڭ جاۋىن الاتىن الما باقتار
رەستوران، كازينو بوپ قالعان ەكەن»، –

دەيدى امانجول. اقىن ايتارىن ايتتى. ەندىگى جاۋاپ ەل بولام دەگەن حالىقتىڭ ەستىلەرىندە.

سارا – سىرشىل اقىن. ايتىستىڭ نۇكتەسىن قويار قايىرمانى دا امانجولدىڭ ءسوز-قىلىعىنا سۇيەپ سويلەيدى:

«كوڭىلىڭ نەگە، اعا، مازالاندى،
قويساڭشى پەردەمە كوز قاداعاندى.
ءجۇرسىن اعا، كومەككە كەلىڭىز دەپ،
مازالاپ وتىرسىڭ-اۋ ءاز ادامدى.
جەڭگەمدى ايتساڭ نامازى بۇزىلادى،
ازعىرماي تىنىش وتىر قاجى اعامدى»، –

دەيدى.

سويتەدى دە، توي يەسىنىڭ بۇكىل قازاق قول سوعار قاسيەت-قارىمىن دارالاپ كەلىپ، كەۋدەمىزدە كۇي تارتقىزىپ، ءان ايتقىزعان وسى ءبىر قيماس ايتىستىڭ سوڭعى قوڭىراۋىن قاعادى:

«امانجول، اعاتايىم، سەن دە امان بول،
قيمايدى وزىڭىزدەي ورەندى ەشكىم.
قازاقتىڭ تۇلعالارى امان بولسا،
قىتايدىڭ الماسىن جەپ مەن ولمەسپىن»، –

دەۋى – بۇل كۇنگى ناعىزدار ءسوز قاعىسىنىڭ داۋسىز نۇكتەسى. وسى ءتورت جولمەن سارا قىز قوعام جاراسىنا دا ءدارى جاعادى، ازاماتىن دا اراشالايدى، ەل تۇلعالىلارىنا قايراتكەرلىك بىلەك تە تىلەيدى.

امانجول – ابىز. سارانىڭ سارالاعان تاقىرىبىن ءىلىپ الىپ، ىرىلەرشە توي يەسىنە ىنىلىك قۇرمەت شاشۋىن شاشىپ، اقىندىق اق باتاسىن ارنايدى:

«تاڭدادىڭ تالانتتاردى ىزدەپ ەلدەن،
ۇلگىلى ونەگەڭ كوپ بىزگە بەرگەن.
تالشىبىق اقىندارىڭ ورمان بولدى،
اعاسىنىڭ نۇرىمەن گۇلدەپ ونگەن.
ءوزىڭدى، ۇرپاعىڭدى كوگەرتەدى
قالىڭ ەلدىڭ باتاسى سىزگە بەرگەن.
ايتىستى وركەندەتىپ، جۇرگىزە بەر،
جامبىلداي شال بولعانشا جۇزگە كەلگەن!» –

دەپ تۇيەدى تاۋ تالانت اقىن.

وسى ءبىر سەگىز جول ولەڭدە ءوز ەڭبەگىنە باعا ىزدەگەن پەندەگە مولىنان جەتەر ماقتاۋ دا، قۇشاققا تولار قۇرمەت تە، تەگەۋرىنىمەن تاۋعا شىعارار تىلەك تە بار. قازاق قوعامىنىڭ ابىزدارى حح، ءححى عاسىرلاردا ونەرلى ورەنىنە «جامبىلداي بول، جۇزگە كەلدەن» قىمبات تىلەك تە تاپپاسى امبەگە ايان. امانجول ابىز ءسوز ءتۇيىنىن دە ءدال وسىلاي عاسىر شالىنداي شۋدالاي بىتىرەدى.

سارا – ساعىنىش. اقىن قىز سول ساعىنىشىن اقىندىق قۇدىرەتپەن ءبىزدىڭ كەۋدەگە دە ەگەدى. ەل سوڭعى باس يزەر ساتتەگى ونىڭ:

«امانجول – سارا بولىپ ءبىز ايتىستىق،

ءبىرجان – سارا ساپ كەتكەن جارقىن ىزبەن»، –

دەگەن ەكى جول ولەڭى ءسۇت ورنىنا ءسوز ەمگەن ءار جاننىڭ جان دۇنيەسىن توڭكەرىپ تاستايدى. اۋەلدەن بۇل امانجول – سارا ايتىسى دەپ قابىلداپ وتىرعان كوڭىل تەرەزەسى كەڭىرەك اشىلىپ، وسى سارايداعى ءبىر ۋىس تىڭدارماننىڭ تاريحي ءبىرجان – سارا ايتىسىنا كۋا بولعانى تاعى ءبىر ايعاقتالدى.

ءارى عاسىر وتكىزىپ بارىپ تۋعان ساراسى قانداي؟! ءبىرجانى شە؟! مۇنداي جاراسىم قانشا ىزدەسەڭ تابىلماس، قوس اقىنعا قانشا قاراساڭ كوز تويماس، ول جايلى قانشا ايتساڭ ءتىل قۇرىشى قانباس. ولاردى كورۋگە كوز، تىڭداۋعا كەڭساراي كەۋدە، باعالاۋعا باعلان جۇرەك قاجەت. ءبىز بۇل جازۋمەن امانجول جانە سارا اقىندى اشىپ وتىرعان جوقپىز. ول ەكەۋى دە قازاقتىڭ ايتىس ونەرىنىڭ كوگىنە ىلىنگەن جارىق جۇلدىزدارى بولعالى قاشان. ءبىز تاپقان قازىنا – سول جۇلدىزداردىڭ جارىعىنا ىلەسىپ ءجۇرىپ، عاسىر قويناۋىندا قالعان قۇدىرەتتى جىر ۇلگىسىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەنىمىز. سوناۋ ءحىح عاسىردا بولعان جىر سايىسى تىڭدارمانىنا قايتا ورالىپ سوقتى. حالقىنىڭ ماڭگىلىك سۇيگەن ۇلى مەن قىزى اتانعان ءبىرجان مەن سارانىڭ جارقىن بەينەلەرىن، ودان دا جارقىن جىر ۇلگىلەرىن جاڭا عاسىردا جاڭعىرتقاندار – جاراتقاننىڭ ءوزى ءبىرجانى مەن ساراسىن ساعىنعان حالقىنا امانجول مەن سارا بەينەسىندە قۇلپىرتا سومداپ، قايتا ۇسىنعان قوس اقىنى ەدى. ولار سولار. ولاردىڭ ءوزى ەمەس دەپ كىم ايتادى، كانە؟!

ال تىلگە تيەك بولعان بۇل ايتىستى كەزىندە سول سارايدا وتىرىپ-اق شاعىن ۇنتاسپاعا ءتۇسىرىپ الىپ، بۇگىن ءوزىنىڭ سول قوجاناسىر تىرلىگىنە تاۋبە ەتىپ وتىرعان جىرسۇيەر پەندە، قالامگەر، سپورتشى – نەسىپ جۇنىسبايۇلى.

جالعاسى بار...

Abai.kz