ۇرپاق تاربيەسى - قاي زاماننىڭ، قاي قوعامنىڭ بولسىن ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. بالا تاربيەسىنە ەنجار قاراعان اتا-انا ەرتەڭ-اق سان سوعارى ءسوزسىز. دەمەك، الدىڭعى بۋىن وكىلدەرىنىڭ كەيىنگى ۇرپاق قامىن ويلاپ، الدىن الا جوسپارلى تۇردە بالانىڭ دەنساۋلىعىنا كوڭىل ءبولىپ، بالا تاربيەسىن بۇگىننەن باستاپ قولعا الۋى كەزەك كۇتتىرمەس ءىس بولۋى كەرەك.

ۇرپاق تاربيەسى - قاي زاماننىڭ، قاي قوعامنىڭ بولسىن ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. بالا تاربيەسىنە ەنجار قاراعان اتا-انا ەرتەڭ-اق سان سوعارى ءسوزسىز. دەمەك، الدىڭعى بۋىن وكىلدەرىنىڭ كەيىنگى ۇرپاق قامىن ويلاپ، الدىن الا جوسپارلى تۇردە بالانىڭ دەنساۋلىعىنا كوڭىل ءبولىپ، بالا تاربيەسىن بۇگىننەن باستاپ قولعا الۋى كەزەك كۇتتىرمەس ءىس بولۋى كەرەك.

تابيعاتتا تىرشىلىك اتاۋلى ارتىندا ۇرپاق قالدىرىپ، ءوز ءومىرىن ۇرپاق ارقىلى جالعاستىرادى. ونىڭ ىشىندە ادام بالاسىنىڭ كەيىنگى ءوز ۇرپاعىنىڭ بولاشاعىنا نەمقۇرايدى قاراپ، تاعدىردىڭ تالكەگىنە قالدىرۋعا ەش قۇقى جوق. مەملەكەتىمىزدىڭ كۇش-قۋاتىنىڭ ارتىپ، حالقىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ جاقسارۋى، مادەنيەتىمىزدىڭ ءوسىپ، دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەردىڭ الدىڭعى ساپىندا ءجۇرۋىمىز ءۇشىن دە وعان دەنى ساۋ، ءبىلىمدى جانە مادەنيەتتى ۇرپاق كەرەك.
وسىعان بايلانىستى كوڭىل اۋداراتىن جايت - ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ بيىلعى قىركۇيەك ايىنان باستاپ قازاقستاندا زز مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى سىنىپ باعدارلاماسىنا ءۇش تىلدە وقىتۋ جۇيەسى ەنگىزىلەتىندىگىن مالىمدەدى. ياعني وقۋشىلار ەندى قازاق، ورىس جانە اعىلشىن ءتىلىن جەتى جاستان باستاپ وقيدى. سونداي-اق ول 2020-جىلعا قاراي بيولوگيا، حيميا سياقتى نەگىزگى پاندەر اعىلشىن تىلىندە وقىتىلا باستايتىنىن شەگەلەپ ايتتى. مينيستر مىرزانىڭ سوزىنە سەنسەك، ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ ءۇش تىلدە وقىعان بالا جاڭا زاماننىڭ تالابىنا، سۇرانىسىنا ساي بولماق ەكەن.
ەستەرىڭىزدە بولسا، ءۇش تىلدە وقىتۋ ساياساتى وسىدان توعىز جىل بۇرىن كوتەرىلگەن بولاتىن.
ارينە بالانىڭ شەت تىلدەرىن مەڭگەرگەنى دۇرىس. جالپى، ادام قانشا ءتىلدى بىلسە دە ارتىق بولمايدى. بىراق كەز كەلگەن وقۋشى اۋەلى ءوزىنىڭ انا ءتىلىن تولىق مەڭگەرۋى ءتيىس. ول پەداگوگيكانىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار فيزيولوگيانىڭ دا باستى زاڭدىلىعى. سەبەبى جاڭا تۋعان نارەستە ميىنىڭ سالماعى ورتا ەسەپپەن 370-390 گرامم عانا بولادى، ءبىر جاسقا تولعاندا ميدىڭ سالماعى ءۇش ەسە ءوسىپ، ورتا ەسەپپەن ءبىر كيلوعا جەتەدى. تەك بەس جاستان اسقاننان كەيىن عانا بالانىڭ ميى تولىق جەتىلىپ، ميىنىڭ سالماعى دا ەرەسەك ادامداردىڭ ميىنداي (ورتا ەسەپپەن 1300 گراممداي) بولادى. ال بىراق مي قىرتىستارى نەيروندارىنىڭ (نەرۆ كلەتكالارىنىڭ) جەتىلىپ دامۋى، نەگىزىنەن جەتى جاستان باستاپ جۇرە باستايدى (يۋ.ي.باراشنەۆ، 1971 ج.). سول سەبەپتى دەنى ساۋ بالانى جەتى جاستان باستاپ ءار نارسەگە ۇيرەتىپ، ءبىلىم بەرۋگە بولادى. بىراق مۇنى بىرتە-بىرتە، ميىنا كوپ سالماق تۇسىرمەي جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. ادامنىڭ ميى اناتوميالىق جانە فيزيولوگيالىق قاسيەتتەرىنە بايلانىستى نەگىزىنەن بەس بولىكتەن تۇرادى. مي قىرتىسىنىڭ ساماي بولىگىندە تىلگە بايلانىستى وتە ماڭىزدى سەنسورلىق ورتالىق (سەنسورنىي تسەنتر رەچي ۆەرنيكە) بار. ول ورتالىق، ونىڭ قاسيەتىن تىڭعىلىقتى تەكسەرىپ، دالەلدەگەن عالىمنىڭ اتىمەن - ۆەرنيكە دەپ اتالادى. بۇل ورتالىقتىڭ ادام جارىق دۇنيەنىڭ ەسىگىن اشقاننان باستاپ، ءوسىپ-جەتىلۋىنە تيگىزەتىن قىزمەتى وتە زور. ول ورتالىق نارەستەنىڭ ەستۋ قابىلەتى مەن سوزگە ۇيرەنۋ قابىلەتىن (ەستىگەن سوزدەرىن ۇعىنىپ، ەسكە ساقتاۋ) دامىتاتىن ورتالىق. جاپون عالىمدارى ەلەكتروەنتسەفالوگراممالىق (ەەگ) تەكسەرۋلەر ارقىلى نارەستەلەر تۋعاننان كەيىنگى ءۇشىنشى كۇننەن باستاپ اناسىنىڭ داۋسىن باسقا داۋىستاردان اجىراتا الاتىندىقتارىن جانە اناسىنىڭ داۋسىن ەستىگەندە قۋانىپ، ەمىرەنىپ، ەمشەك ەمۋگە دايارلانا باستايتىندىعىن دالەلدەدى. سوندىقتان كەز كەلگەن انا بالاسىن ءوز تىلىندە ەركەلەتىپ، سويلەپ وتىرىپ، ەمىرەنىپ ەمشەگىن ەمىزگەنى ءجون. سوندا نارەستەنىڭ ۆەرنيكە ورتالىعى دامىپ، بىرتە-بىرتە اناسىنىڭ ءسوزىن ەسكە ساقتاپ، ايتقان سوزدەردى تۇسىنە باستايدى جانە ءسوز قورىن جيناقتايدى. سول سەبەپتى، اقىل-ەسى دۇرىس دامىعان، 5-6 ايلىق شاقالاق ايتقانعا ءتۇسىنىپ، سويلەي الماسا دا، ايتقان بۇيرىقتى ورىنداي باستايدى. وسىنى بىلگەن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز بەسىك جىرىن تەكتەن-تەككە ايتپاسا كەرەك! سول بەسىك جىرلارىنىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ ايگىلى قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، دينا اپامىز سياقتى دارىندى كۇيشىلەرى (ارنايى مۋزىكالىق ءبىلىمسىز-اق) دۇنيەگە كەلگەن!
ەندى 6-7 ايلىق بالا ۇلكەندەردىڭ اۋزىنا قاراپ (بەت-الپەتىنىڭ قيمىلىن باقىلاپ), بىرتە-بىرتە سويلەۋگە ارەكەت جاسايدى. ول ءۇشىن ءتىلدى قيمىلعا كەلتىرەتىن ارتيكۋلياتسيالىق اپپاراتتارىن ىسكە قوسۋى كەرەك. ولاردى ىسكە قوساتىن ورتالىق مي قىرتىستارىنىڭ شەكە بولىگىندە ورنالاسقان جانە سول ورتالىقتىڭ قىزمەتىن دالەلدەگەن عالىمنىڭ اتىمەن - بروك ورتالىعى (دۆيگاتەلنىي تسەنتر رەچي بروكا) دەپ اتالادى. وسى ورتالىقتىڭ كومەگىمەن بالا سويلەي باستايدى. اۋەلى ءبىر-ەكى بۋىندى سوزدەردى ايتىپ، بىرتە-بىرتە ءسوز بايلىقتارىن كوبەيتە باستايدى...
وسى ەكى ورتالىقتىڭ ءبىر-بىرىمەن سايكەس جۇمىس اتقارۋىنىڭ ارقاسىندا عانا بالانىڭ سانا-سەزىمى دامىپ، دۇرىس قارىم-قاتىناسقا ءتۇسىپ، سويلەي باستايدى. بالانىڭ سانا-سەزىمى دۇرىس دامۋى ءۇشىن بالانىڭ اتا-اناسى بالاعا ءبىر تىلدە، نەگىزىنەن انا تىلىندە سويلەۋى قاجەت. سوندا عانا بالانىڭ ميى، اسىرەسە ءتىلدى دامىتۋ ورتالىقتارى (بروكا جانە ۆەرنيكە) دۇرىس جۇمىس ىستەيدى. قازىرگى قالا بالالارى، مەن ورىسشا-قازاقشا ارالاستىرىپ سويلەيتىن وتباسىلار سابيلەردىڭ تىلدەرى كەش شىعىپ، ناشار سويلەيتىندىگى دە وسىعان بايلانىستى. سەبەبى بالانىڭ سەنسورلى ورتالىعى (ۆەرنيكە تسەنترى) ەكى تىلدەگى ءسوز قورىن ەستە ساقتاپ، جيناقتاعاندا ورىسشاسى قايسى، قازاقشاسى قايسى ەكەنىن اجىراتا الماي، قاتتى قينالادى. سول سەبەپتى دە مامان لوگوپەدتەر بالامەن ونىڭ ميى ابدەن جەتىلىپ، دامىعانشا ءوز انا تىلىندە عانا سويلەۋگە كەڭەس بەرەدى. سوندىقتان دا، ادەتتە جاقسى سويلەي المايتىن بۇلدىرشىندەر بالاباقشاعا بارعاندا ءوزى قاتارلى بالالاردىڭ سويلەگەنىن ەستىپ، ميىندا قورىتىپ، تەز جەتىلىپ، جاقسى سويلەپ كەتەدى. وسىعان بايلانىستى كوپ بالالى ءۇيدىڭ دە بالالارى، جالعىز بالاسى بار ۇيگە قاراعاندا، تەز جانە جاقسى سويلەيدى.
وسى نەيروفيزيولوگيالىق زاڭدىلىقتى بىلەتىن ءارى ەسكەرىلگەن وركەنيەتتى ەلدەردە انا تىلىنەن باسقا ءتىلدى بالانىڭ مي قىرتىستارىنىڭ كلەتكالارى دامىپ، سانا-سەزىمى ابدەن جەتىلگەندە عانا ۇيرەتە باستايدى. مىسالى: جاپونيادا بالا 12 جاسقا دەيىن تەك قانا ءوزىنىڭ انا تىلىندە ءبىلىم-تاربيە الادى جانە ءوزىنىڭ انا ءتىلىنىڭ قۇدىرەتىن بويىنا سىڭىرەدى. 12 جاسقا تولعاننان كەيىن عانا باسقا ءتىلدى مەڭگەرۋگە رۇقسات الادى.
نەگە جەتى جاستان باستاپ باسقا تىلدەردى وقىتۋعا بولمايدى؟
ءبىرىنشى سىنىپقا بارىپ العاش رەت پارتاعا وتىرعان بالاعا انا تىلىندەگى الىپپەنى يگەرۋدىڭ ءوزى وڭايعا سوقپايدى. كەز كەلگەن جوعارعى ءبىلىمى بار پەداگوگ-پسيحولوگ جاقسى بىلەدى. بىلىكتى اتا-انالار بالاسى 1-سىنىپقا باراتىن بولسا، ادەتتە، جۇمىسىنان ءبىر ايعا دەمالىس الىپ، جاس جەتكىنشەكتى الىپپەنى ەجەلەپ وقۋعا، جازۋعا دايىندايدى، كۇندەلىكتى ساباقتان ۇيگە كەلگەن سوڭ ونىمەن بىرگە پارتاعا وتىرىپ، تىڭعىلىقتى ۇيرەتىپ، داعدىلاندىرادى. پەداگوگيكانىڭ تىلىمەن ايتقاندا، جاس جەتكىنشەكتىڭ شارتتى رەفلەكسىن قالىپتاستىرادى.وسىلايشا بالا اناسىنىڭ جانە پەداگوگ-مۇعالىمنىڭ ارقاسىندا بىرتە-بىرتە الىپپەنى وقۋعا ۇيرەنە باستايدى. ونىڭ ءوزى، بۇعان دەيىن ەشتەڭەنى ويلاماي ەمىن-ەركىن جۇرگەن ويىن بالاسىنا وڭايعا سوقپايدى.
ال ەندى وسى بالاعا قوسىمشا باسقا ءتىلدى ۇيرەتۋگە ارەكەت جاساۋ بالانىڭ ميىنا قوسىمشا كۇش ءتۇسىرىپ، بالانىڭ ويىن ويرانداپ، نەۆروز نەمەسە پسيحونەۆروز اۋرۋىنا شالدىقتىرادى. سەبەبى ءبىر ءارىبى بىرنەشە دىبىستى بەرەتىن اعىلشىننىڭ ءالىپبيى ويىن بالاسىنا وڭاي سوقپايدى... وداق كەزىندەگىدەي قازىر بالالاردىڭ بارلىعى بالاباقشاعا بارىپ، مەكتەپ الدى دايىندىقتان دا وتپەيدى. سونىمەن قاتار قازىرگى مەكتەپتەردىڭ وقۋ جوسپارلارى دا قيىنداپ كەتكەن. ونى دا ەسكەرگەن ءجون.
ەستەرىڭىزدە بولسا، وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى بۇكىل وداق بويىنشا مەكتەپكە 6 جاستان باراتىن بولىپ، 4-5 جىلداي بالالاردى سول ۇردىستە وقىتا باستاپ، كەيىن قايتادان جەتى جاستان وقىتاتىن بولعانبىز. نەگە؟ سەبەبى سول جىلدارى پسيحونەۆروزعا شالدىققان بالالار وداق بويىنشا كۇرت كوبەيىپ، پەدياترلار مەن نەۆروپاتولوگتار شۋ كوتەرىپ، ارەڭ قويدىرعان. سونى دا ۇمىتپاعانىمىز ءجون!
جاستار اراسىندا ونسىز دا جۇيكە دەرتى جىلدان-جىلعا كوبەيىپ بارا جاتقانى بەلگىلى. وعان دالەل - «ءوز-وزىنە قول جۇمساپ»، اسىلىپ ءولىپ جاتقان جاس جەتكىنشەكتەردىڭ جىل ساناپ كوبەيىپ بارا جاتقانى.
قالاي دەسەك تە، 1-سىنىپقا كەلگەن جاس ءبۇلدىرشىن انا تىلىندە عانا ءبىلىم الۋعا ءتيىستى. ويتكەنى بۇل - تابيعي زاڭدىلىق. ءتىل زاڭدىلىعى جانە نەيروفيزيولوگيانىڭ زاڭدىلىعى!
ءبىز وسى ماڭگىلىك پەداگوگيكالىق زاڭ­دى­لىق­تى نەگە ارزان ساياساتقا ايىرباستاۋىمىز كەرەك؟

ءابدىسابىر ومەشۇلى،
الماتى مەملەكەتتىك دارىگەرلەر ءبىلىمىن
جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىنىڭ بالالار
حيرۋرگياسى كۋرسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

"تۇركىستان" گازەتى