الىستى جاقىن ەتكەن تەمىرتۇلپار كوبەيگەلى بەرى ودان كەلەتىن شىعىندار مەن زارداپتار دا ارتا تۇسۋدە. ماسەلەن، قىزىلوردا وبلىسىندا جىل باسىنان بەرگi جەتi ايدا  10 رەت جول كولiك وقيعاسى بولىپ، 5 بالا دۇنيەدەن قايتىپ، 7 بالا ءارتۇرلi دەنە جاراقاتتارىمەن اۋرۋحاناعا جات­­قىزىلدى. «ال وتكەن جىلى 1 بالا عانا قايتىس بولعان بولاتىن»،- دەيدi وبلىستىق جول پوليتسياسى باس­قارماسىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى. وسىعان وراي جول ساقشىلارى جۇرگىزۋشىلەرگە ارنالعان «ابايلاڭىز، با­لالار!»، «سiزدiڭ جولاۋشىڭىز-با­لا!»، «جكو-دا زارداپ شەككەن بالاعا كومەك!»، «قىمباتتى، جۇرگiزۋشi جولداس!» ات­تى شارالار وتكىزۋدە. بۇل ءىس-شارالاردىڭ نەگىزگى ماقساتى جۇرگىزۋشىلەرگە تۇسىندىرمە جاساۋ، سول ارقىلى جول كولىك وقيعاسىن ازايتۋ.

مامانداردىڭ ايتۋىنشا: جول كولىك وقيعاسى كولىكتى شامادان تىسقارۋدان، جول ەرەجەلەرىن ساقتاماۋدان، ىشىمدىك ءىشىپ تىزگىنگە وتىرۋدان بولادى ەكەن. مۇنى جوعارىدا اتاعانداي وتكىزگەن ءىس-شارالار اتاۋىنان دا بىلۋگە بولادى. دەگەنمەن بۇل تەك سىر ءونىرىنىڭ جول ساقشىلارىنىڭ مالىمدەمەسى ەمەس، ەلىمىز بويىنشا ايتىلاتىن جايت. ياعني، قاندايدا ءبىر جول كولىك وقيعاسى ورىن الا قالسا، وعان تەك عانا جۇرگىزۋشى كىنالى بولىپ شاعا كەلەدى.

مەن بۇل ارادا ەسەرسوق، جۇرگىزۋشى كۋالىگىن ساتىپ العانداردى اقتايىن دەپ وتىرعان جوقپىن، ايتپاعىم وسى جول كولىك وقيعالارىنىڭ ورىن الۋىنا وزگە دە سەبەپتەر بار ەكەنىن ءبىلدىرۋ.

الىستى جاقىن ەتكەن تەمىرتۇلپار كوبەيگەلى بەرى ودان كەلەتىن شىعىندار مەن زارداپتار دا ارتا تۇسۋدە. ماسەلەن، قىزىلوردا وبلىسىندا جىل باسىنان بەرگi جەتi ايدا  10 رەت جول كولiك وقيعاسى بولىپ، 5 بالا دۇنيەدەن قايتىپ، 7 بالا ءارتۇرلi دەنە جاراقاتتارىمەن اۋرۋحاناعا جات­­قىزىلدى. «ال وتكەن جىلى 1 بالا عانا قايتىس بولعان بولاتىن»،- دەيدi وبلىستىق جول پوليتسياسى باس­قارماسىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى. وسىعان وراي جول ساقشىلارى جۇرگىزۋشىلەرگە ارنالعان «ابايلاڭىز، با­لالار!»، «سiزدiڭ جولاۋشىڭىز-با­لا!»، «جكو-دا زارداپ شەككەن بالاعا كومەك!»، «قىمباتتى، جۇرگiزۋشi جولداس!» ات­تى شارالار وتكىزۋدە. بۇل ءىس-شارالاردىڭ نەگىزگى ماقساتى جۇرگىزۋشىلەرگە تۇسىندىرمە جاساۋ، سول ارقىلى جول كولىك وقيعاسىن ازايتۋ.

مامانداردىڭ ايتۋىنشا: جول كولىك وقيعاسى كولىكتى شامادان تىسقارۋدان، جول ەرەجەلەرىن ساقتاماۋدان، ىشىمدىك ءىشىپ تىزگىنگە وتىرۋدان بولادى ەكەن. مۇنى جوعارىدا اتاعانداي وتكىزگەن ءىس-شارالار اتاۋىنان دا بىلۋگە بولادى. دەگەنمەن بۇل تەك سىر ءونىرىنىڭ جول ساقشىلارىنىڭ مالىمدەمەسى ەمەس، ەلىمىز بويىنشا ايتىلاتىن جايت. ياعني، قاندايدا ءبىر جول كولىك وقيعاسى ورىن الا قالسا، وعان تەك عانا جۇرگىزۋشى كىنالى بولىپ شاعا كەلەدى.

مەن بۇل ارادا ەسەرسوق، جۇرگىزۋشى كۋالىگىن ساتىپ العانداردى اقتايىن دەپ وتىرعان جوقپىن، ايتپاعىم وسى جول كولىك وقيعالارىنىڭ ورىن الۋىنا وزگە دە سەبەپتەر بار ەكەنىن ءبىلدىرۋ.

ماسەلەن، كولىكتىڭ قارسى باعىتقا شىعىپ كەتىپ، ءساتسىز وقيعاعا ۇرىنۋىنا كوبىنە قانداي جاعدايلار سەبەپ بولادى؟ بىرىنشىدەن، جولدىڭ تارلىعى بولسا، ەكىنشىدەن جولداردىڭ شۇرىق-تەسىكتىگى سەبەپ (قالا ارالىق تا، قالا ىشىلىك جولدار دا وسىنداي. بۇعان بىرنەشە مىسالدار بار) ال قىسقا قاراي جاۋعان جاڭبىر مەن قاردى تازالاۋ وتە باياۋ جۇرەدى. جولدى تازالاۋشىلار قاشان تازالاپ، قۇم سەۋىپ شىعامىن دەگەنشە تالاي كولىك تراسسادان تايىپ ءتۇسىپ جاتاتىنىن بىلەسىز. سوندا بۇعان دا تەك جۇرگىزۋشى كىنالى مە؟

سول سياقتى كولىكتى اپاتقا ۇشىراتاتىن بىردەن-ءبىر ماسەلە ونىڭ جول ۇستىندە جوعارعى جىلدامدىققا شىداماي سىنىپ كەتەتىن تەمىرىنەن بولادى. مۇنىڭ سەبەبى نە، ارينە كولىكتەردىڭ ەسكىلىگى. ياعني، شەتەلدەگى ۋاقىتى بىتكەن كولىكتى اكەلەمىز دە، وتە ناشار، سور ءارى تار جولعا سالامىز. اقىرىندا شارشاپ تۇرعان كولىك شاشىراپ قالادى. بۇعان دا جۇرگىزۋشى كىنالى مە؟ بالكىم سۋ جاڭا وتاندىق كولىك ال دەرسىڭ. الايدا ەلباسىمىز باسشىلارعا مىنگىزە الماي جۇرگەن سول وتاندىق كولىكتىڭ باعاسى قاراپايىم حالىقتىڭ قالتاسىنا ساي كەلمەيدى. ءارى ونى مىنگەندەر مۇنىڭ جاڭاسى شەتەلدىك كولىكتىڭ كونەسىنەن ساداعا دەيدى. دەمەك وزبەكستاننان ونەگە الماي جاساعان بۇل ىستەرى دە قاراپايىم حالىق جاعدايىن جاساۋ ءۇشىن بولمادى. ەندەشە بۇنى اقىماقتىق دەيمىز بە، الدە...

مىنە، وسىنداي وسىنداي كەمشىلىكتەردىڭ سالدارىنان قانشا جانىمىزدان ايىرىلىپ جاتىرمىز. بۇل ءاربىر جۇرگىزۋشىنىڭ جۇيكەسىن جۇقارتسا، ماي قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىس بارىسى دا ەلدىڭ ىزاسىن تۋدىرىپ جۇرگەنىن جاسىرا المايمىز.

ماسەلەن جول بەلگىلەرىن ءجيى اۋىستىرۋ، جول بەلگىلەرىن تال جاۋىپ، كورىنبەي قالۋ دا جۇرگىزۋشىلەردى  ايىپپۇلعا جىعىپ جاتادى. وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر، سول ايىپپۇل كورسەتكىشى قاراپايىم حالىق قالتاسىنا اۋىر تۇسەدى. ياعني، بىزدەگى تابىسپەن سايكەس ەمەس. سونىمەن قاتار جاسالعان بولماشى كەمشىلىكتى (رەمەن تاقپاي قالۋ، جارىق جاقپاي قالۋ) ەندى قايتالاماۋ جونىندە جۇرگىزۋشىلەرگە ماي قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان ەسكەرتپە جاساۋ دەگەن بولماي قالدى بۇگىندە. ال وسى ءىس-شاراعا قاتىسقان كەيبىرەۋلەر «مىنانداي ەتىپ ءىس-شارالاردى فورمالدى تۇردە جۇرگىزگەنشە، كىشكەنتاي قاتەلىككە كەشىرىم بەرۋ جۇيەسىن ەنگىزگەن دۇرىس» دەيدى. ونىڭ ۇستىنە زاڭ مەن تالاپ كۇندە وزگەرىپ تۇرعان زاماندا كەشىرىم بەرۋ جانە سول جەردە ەسكەرتۋ دەگەن بولۋ كەرەك ەكەنى بارشاعا ايان.

سونىمەن قاتار كولىكتىڭ قۇنىنا قاراي ايىپپۇل سالۋ كەرەك سياقتى. ماسەلەن بىرەۋ 10 مىڭ تەڭگەلىك ايىپپۇلدى تولەۋگە قينالسا، بىرەۋلەر ول اقشانى سول جەردە تولەپ (وندايلاردى توقتاتا، تولەتتىرە السا), قايتادان جول ەرەجەسىن بۇزىپ كەتە بەرەدى.

سوندىقتان «انا كۇندى پالەننىڭ اتىنداعى مەرەكە ەتەيىك، مىنا جەرگە انانىڭ اتىنان بەرەيىك، ءۇش ءتىلدى بولايىق، مەكتەپكە انايى ساباق كىرگىزەيىك، توقال الۋدى زاڭداستىرايىق» دەپ وتىرعان حالىق قالاۋلىلارى قۋ تەمىرمەن نان تاۋىپ جۇرگەن جانداردىڭ جاعدايىن دا بىرۋاقىت ويلاپ قويسا بولار ەدى...

سونىڭ ىشىندە جول ساقشىلارىنا دەگەن ەلدىڭ كوزقاراسىن وزگەرتۋ، كولىك اپاتىن تەك جۇرگىزۋشىگە جاۋىپ قويا سالماي، جولدىڭ جاعدايىن، كولىكتىڭ ەسكىلىگىن دە ەسكەرۋدى العا تارتقان ءجون. ولاي دەيتىنىم حالىقتىڭ ىستەن شىققان ەسكى كولىك مىنۋىنە دە، جولدىڭ شۇرىق تەسىك بولىپ جاتۋىنا دا مەملەكەت كىنالى (ەگەر ءبىز دامىدىق، بالەن ەلدى باسىپ وزدىق، الەم تانىدى دەپ ماقتانباساق، سوڭعى ماسەلە مەملەكەت الدىنا قويىلماعان بولار ەدى. «ۇكىمەت قالاي ماقتانسا سولاي سىنا» دەگەن). وسى ماسەلەلەردى ۇكىمەت پەن مينيسترلىكتەرگە تىكەلەي قويىپ، تاباندى تالاپ ەتۋ كەرەك.

«اباي-اقپارات»