قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
القىن-جۇلقىن جۇگىرىپ ساقشىلار جەتتى. قاق جارىلىپ جول بەردىك. شەكتەلگەن سىزىق ءىشىن ابىلامەن قوسا شىرتىلداتىپ سۋرەتكە قارتتاي كەلىپ، جىرىندى ساقشىلار كوشەنىڭ ەكى جاعىن بوگەپ تە ۇلگەرىپتى. ويبايلاي جەتكەن قىزىل كرەستى ءاۆتوموبيلدىڭ شىراعىن جاعىپ قويىپ، قىبىرسىز دەنەنى اق حالەتتىلەر تەكسەردى. ساقشىلار باستىعىنا سىبىرلاي سالا قاۋمالاپ كوتەرە جونەلدى اۆتوموبيلىنە. «ءتىرى مە ەكەن؟» دەپ سۇراعاندارعا ءلام دەمەي ىسقىرىق تارتتى دا، جاۋىنگەرلەرىن ءتىزىپ الىپ، باستىق ساقشى دا قايتتى. وقيعا بولعان ورىنعا ەكى كۇزەتشى قالدىرىپتى.
- تويعا قاتىناسقان جولداستار، تاراماڭىزدار! -دەپ ابىلەميت قانا داۋىستادى. - تويىمىزدى جالعاستىرامىز. كىم كەتىپ قالسا، بۇل وقيعانىڭ كۇمانى سوعان ارتىلادى، جۇمو![1]
- «ماقۇل، ماقۇل!» -دەپ ۇيعىرلار، «جۇ،جۇ!» دەپ كۇلدىرىپ قازاقتار ىلەستى. سۇڭ شەشەمىزدى ماقپال ەكەۋىمىز ەكى جاعىنان قولتىقتاپ قايتا كىردىك توي زالىنا. ابىلەميت تويعا شاقىرىلعان قوناقتارىنىڭ ءتىزىمىن تاۋىپ، رەسمي جوقتاما جۇرگىزدى. بىردە-ءبىرى قالماي كەلگەن ەكەن.
ءىىى
القىن-جۇلقىن جۇگىرىپ ساقشىلار جەتتى. قاق جارىلىپ جول بەردىك. شەكتەلگەن سىزىق ءىشىن ابىلامەن قوسا شىرتىلداتىپ سۋرەتكە قارتتاي كەلىپ، جىرىندى ساقشىلار كوشەنىڭ ەكى جاعىن بوگەپ تە ۇلگەرىپتى. ويبايلاي جەتكەن قىزىل كرەستى ءاۆتوموبيلدىڭ شىراعىن جاعىپ قويىپ، قىبىرسىز دەنەنى اق حالەتتىلەر تەكسەردى. ساقشىلار باستىعىنا سىبىرلاي سالا قاۋمالاپ كوتەرە جونەلدى اۆتوموبيلىنە. «ءتىرى مە ەكەن؟» دەپ سۇراعاندارعا ءلام دەمەي ىسقىرىق تارتتى دا، جاۋىنگەرلەرىن ءتىزىپ الىپ، باستىق ساقشى دا قايتتى. وقيعا بولعان ورىنعا ەكى كۇزەتشى قالدىرىپتى.
- تويعا قاتىناسقان جولداستار، تاراماڭىزدار! -دەپ ابىلەميت قانا داۋىستادى. - تويىمىزدى جالعاستىرامىز. كىم كەتىپ قالسا، بۇل وقيعانىڭ كۇمانى سوعان ارتىلادى، جۇمو![1]
- «ماقۇل، ماقۇل!» -دەپ ۇيعىرلار، «جۇ،جۇ!» دەپ كۇلدىرىپ قازاقتار ىلەستى. سۇڭ شەشەمىزدى ماقپال ەكەۋىمىز ەكى جاعىنان قولتىقتاپ قايتا كىردىك توي زالىنا. ابىلەميت تويعا شاقىرىلعان قوناقتارىنىڭ ءتىزىمىن تاۋىپ، رەسمي جوقتاما جۇرگىزدى. بىردە-ءبىرى قالماي كەلگەن ەكەن.
- بۇل وتە اۋىر ماسەلە. توي يەسى بىزدەن دە، قاتىناسۋشى سىزدەردەن دە جاۋاپ الىنۋى مۇمكىن! -دەدى توي باسقارۋشى. كىمنەن كىم كۇماندانسا سەبەبىمەن قوسىپ تولىق ەسكەرىپ، زەرتتەپ جازىپ قويىڭىزدار! وسى جاسىرىن قاستىققا وسى تويدان ەڭ بولماعاندا بىرەر ادام قاتىناسپادى دەۋگە ەشكىم سەنبەيدى. سەبەبى، وقيعا تۇنگى ساعات ەكىدە وتىلگەن. بىزدەن باسقا جۇرت ۇيقىداعى ۋاقىت. ابىلا جالعىز قالاي باردى ول كوشەگە؟ يەن كوشەدە وعان قاستىقشىلار قالاي كەزدەسە قالدى؟
- مەن دە سولاي ويلايمىن! -دەپ دومالانا تۇرەگەلدى اقىمەتقان. - توي باستالىپ، ابىلەميت اپەندى سويلەگەننەن بەرى، قۇداي بىلەدى، دارەتكە دە شىققانىم جوق!... يە، يە، سۋىق حاباردى ەستىگەنىمىزدە ءبارىمىز بىرگە جۇگىردىك قوي. سوندا جولداعى بۇرىشقا عانا تۇرەگەپ تۇرىپ دارەتتەندىك...
كوپشىلىك دۋ كوتەرىلە كۇلىپ جىبەردى. ايەلدەر جاعى ۇزدىكسىز سىقىلىقتاي بەردى.
- سول بۇرىشقا ەگەر وتىرىپ سيگەن بولساڭىز، ابىلانىڭ قازاسى سىزدەن دەسەك سياتىن شىعار؟ -دەپ كەسەتتى اسىلقان ادەيى.
- جو-جو-جوق، شىراعىم، باسقا ەشقايدا شىقپاعانىمدى ايتقانىم عوي! ال، وسى جەردە ابىلا جولداستى قاعىتپالاپ، ءار ءتۇرلى سويلەگەن ازاماتتار بولدى. ءسوز الپەتتەرى سۋىق ەدى. ولار سويلەگەندە، انە، انا بيعابىل جولداستىڭ ءوزى دە ەلەڭدەپ قالعان بولاتىن. ولاردىڭ كىم-كىم ەكەندىگىن، نە دەگەندىكتەرىن بيعابىلدىڭ وزىنەن سۇراڭىزدارشى!
- «ءوزى»، «ءوزى» دەگەنىڭىز نەتكەن سۋىق ەدى! -دەپ مەن كۇلدىم. وزىمدىكىن ءوزىم ايىرىم جازىپ بەرەرمىن. وزىڭىزدىكىن، ءوزىڭىز-اق سويلە!
- ءۇي، اقا، ول سويلەگەندەر، مىنە، مىنا جىگىتتەر بولاتىن. ايتا المايتىن تۇگى دە جوق، اشكەرە ءسوز! -دەپ سىلقىلدى، قارقىلدى كۇلكىلەردى كەسە سويلەپ تۇرەگەلدى ءبىر جىگىت. اتى-جوندەرى مەن قوسىپ، نە سويلەگەندىكتەرىن دە قالپىن بۇزباي ايتىپ بەردى. - بىراق، -دەپ ءبىر كىدىردى سونان سوڭ - بىراق، بۇل جىگىتتەر قيا باسىپ، ءتىپتى وزىڭىزشە بۇرىشقا دا دارەتتەنگەن جوق. وعان كۋا كوپ. بۇل سويلەگەندەردىڭ سىرتقا، ەگەر بىرەۋى شىققان بولسا، مەن دە كۇمانىمدى وسىلارعا ارتار ەدىم.
- بۇلاردىڭ سولاي سويلەگەندەرى راس، -دەدى تاعى ءبىر-ەكەۋى جارىسا سويلەپ. - سول قاعىتپا سوزدەردەن سوڭ ابىلا، باسقالاردى جۇمساۋدان مۇلدە قالىپ، ءتيىستى جۇمىسقا ءوزى جۇگىرە بەردى. اناۋ بۇرىشتا اراق ءىشىپ وتىرعان جىگىتتەرگە شاي قۇيىپ، ءساي اكەلىپ بەردى. «ەندى تۇزەلدى» دەسىپ كۇلدىك. «پارتيا كادىرى» وسىلاي بولسا كەرەك قوي!» -دەستىك. وسىدان سوڭ بۇل جىگىتتەر دە جۋاسىپ، ول كىسىگە دۇرىس قاراپ وتىردى. اراق ۇسىندى. ابىلا ىشپەي اۋىز ءتۇيىپ قانا راقىمەت ايتتى. سودان ابىلانىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەدىك كورىنبەدى. بىراق، بۇل جىگىتتەردىڭ سىرتقا ەشقايسىسى شىققان جوق. تانسادا كوپ بيلەگەن وسىلار!
- تانسا باستالعاندا ابىلا ءدۇيجاڭ اسحاناعا بارىپ، جارىم ساعاتتاي وتىرعان، -دەدى شاي قايناتۋشى ۇيعىر ايەل داۋىستاپ سويلەپ. - «ءسىز نەگە بيلەمەي وتىرسىز؟» دەپ سۇرادىم مەن. «كەيىنگى ستولداعى جىگىتتەر اراقتى كوپ ءىشتى. بىرنەشەۋى ءالى ءىشىپ وتىر، شاتاق شىعارار ما ەكەن!» دەپ كۇلىمسىرەدى. الدىنداعى ستولعا ءبىر شىنى ءشاي قۇيىپ قويىپ ەدىم. ىشپەي تۇرەگەلدى. ەسىكتەن ءبىراز قاراپ تۇردى دا شىعا جونەلدى. سونشالىق تەز شىققاندىعىنان، ءوزىنىڭ سوڭىنا تۇسكەن بىرەۋ بارما ەكەن دەپ قاراسام، جالعىز ءوزى قاقپادان شىعىپ بارادى ەكەن. بۇل اۋلادان ارتىنان ەرگەن ەشكىم كورىنبەدى. تەك ول كەتكەن جاققا كوشەدەن ەكى ادام وتكەندەي بولعان.
- دۇرىس، مۇنداعى وعان سويلەگەن جىگىتتەردەن ەشقايسىسى سىرتقا شىقپادى. مەن سونى عانا بىلەمىن! -دەدى كەكسەلەۋ ءبىر كىسى. - بۇلاردىڭ الگى شاقپالى ءسوزى مەن اراقتى كوپ ىشكەنىنە قاراپ، سول پالەگە سوقتىعىپ قالارما ەكەن دەپ اڭدىپ وتىرعانمىن. تەگىندە بۇلاردىڭ ءسوزىن بىرەۋ تەرگەي قالسا، ناحاق بىردەمە ايتىپ، وبالىنا قالا كورمەڭىزدەر كوپشىلىك، بارىڭىزگە دە ايتقانىم!
- بۇل وڭاي ماسەلە ەمەس، ءسوزسىز، ءولىم جازاسىمەن بىتەتىن ءىس!
- مەيلى، قالاي بىتسە بىتە بەرمەي مە، ونىڭ بۇيرىعىنا ەڭ الدىمەن قارسى سويلەگەن، مىنە مەنمىن، قانداي جەردە دە سويلەي الامىن! -دەدى العاشقى وراق اۋىز، اتى سىمايىل ەكەن. ماستىعى اقىرا سويلەۋىنەن ءبىلىندى. - قانە، ايتىڭىزدارشى، وتىرىك بار ما سول سوزىمدە! ناۋقان ۋاقىتىندا جۇرگىزگەن بۇيرىعى ارقىلى قانشالىق اپات كەلتىردى! "جولبارىستاردى" قايتسەڭدەر دە مويىنداتىڭدار دەپ ءبىزدى كەزەكتەستىرىپ، بەيشارالارعا كۇندىز-ءتۇنى ايتاقتاپ سالدى دا وتىردى. دەم العىزباي، ۇيىقتاتپاي قيناتتى. «مەن جوق جەردە قاتتىراق تاياق تيگىزسەڭدەر دە بولادى. قالاي دا مويىنداتۋ قاجەت!» دەيدى. ءبىر-ەكەۋى سونداعى قيناۋىمىزدان قاپالىقپەن ءولىپ كەتتى. ءتىپتى، انە، ابىلەميت بولعان اكامدى ەكى رەت ۇرعىزدى ماعان. سونداعى پۇشايمانىمدى[2] جيۋعا قازىرگە دەيىن سيعىزار داعار تابا الماي ءجۇرىپپىن!... ڭا...ھا...ھا...ا-دەپ وكىرىپ جىبەردى دە، باجالاقتاي جالعاستىردى ءسوزىن. - ەندى بۇل تويعا كەلىپ، سول بۇيرىعىن جانە جۇرگىزىپ تۇرسا!... وي، قاشانعا دەيىن بۇيىرماق بۇل!... مۇنى جازالايتىن حۇكىمەت، قانە، حۇكمات!...
ابىلمەيىت ونىڭ ھاڭىنداعى جىگىتتەرگە «الىپ كەت!» دەگەندەي ىم قاقتى.
- ەندى مۇنداي ءسوزدى قويالىق! -دەپ كۇلىمسىرەدى سونان سوڭ. قانە تويىمىزدى جالعاستىرامىز!...
- دۇنيادا ءار نە بولىپ تۇرادى، جولداستار، -دەپ وشۇر بۇعالتىر تۇرەگەلدى ورنىنان. - عاجاپتانارلىق ەشتەڭە جوق! قانە، بيلەڭدەر، ءان سالىڭدار!... وقيعا كوشەدە بولىپتى. بۇل تويىمىزعا ەشكىمنىڭ داحلى[3] جوق!.
بۇلارمەن تاعى بىرنەشەۋ قوسىلا شاقىرسا دا توي قايتىپ قىزباي قويدى. ءوزارا كۇبىر-سىبىر ءسوز عانا بولىپ جاتتى ءار ستولدا. الدارىنا كەلگەن تاماقتى سىپىلداتا جەستى دە، تويعا راحىمەتتەرىن ايتىپ، ماقپال ەكەۋىمىزدىڭ قولدارىمىزدى الا-الا تاراستى.
وتاۋىمىزعا ءۇنسىز جەتىپ، ءۇنسىز شەشىندىك تە شىمىلدىققا ءۇنسىز كىردىك. ماقپال كىرپىك ىلمەي اتقىزدى سول تاڭدى.
- توي بىزدىكى عوي، بۇل ءولىمنىڭ ءبىر ۇشىعى سەنى شارپيدى-اۋ، جانىم! -دەي بەردى. - ابىلاعا سەنى دە ءوش دەپ سانايتىن سەبەبى بار عوي، كەك الۋشىلار قاتارىنا جاتقىزىپ، تەرگەۋگە الاتىن شىعار!
- تويدىڭ دا، ءولىمنىڭ دە بىزدەن بولماعاندىعىنا دالەل كوپ ەمەس پە، ساۋلەشىم، ۇرەيلەنەتىن ەشتەڭە جوق!
- ساياسي جالالى ءولىم عوي، قاتتى تەرگەۋگە ءتيىستى. اياقتالعانشا ءبىرسىپىرا جاتىپ قالاسىڭ-اۋ دەپ قورقامىن!
- «ءبىرسىپىرا جاتىپ قالسام» ءتىپتى جاقسى، شىققان سوڭ تاعى دا ءبىرسىپىرا توي قىلامىز!
ماقپال سىقىلىق قاعىپ كۇلە قۇشسا دا، كۇرسىنە بەردى.
- كەزەك-كەزەك جوعالىپ تابىلا بەرمەسەك تە، كورەر ەدىك ءبىرسىپىرا تويدى!
ماقپالدىڭ قاشان تۇرىپ، كيىنىپ العانىن سەزبەي قالىپپىن. سالقىن سامالدان ويانا كەتسەم، باس جاعىمنان تونە قاراپ جەلپىپ تۇر ەكەن. ساعات توعىز بولىپتى.
- تۇرا عوي ەندى، بىرەۋ كەلىپ قالار! -دەدى دە بەتىمە بەتىن توسەي قۇلادى. - شاقىرتاتىن ۋاقىتى بولدى!
- قايدا شاقىرتادى؟
- قايدا بولماق، تويعا دا. «ءبى سىپىرا توي» بۇگىن-اق باستالاتىن شىعار! -دەپ ماقپال جىميسا دا، كوز جاسى مولتىلدەي قالدى. باسىمدى كوتەرىپ، الدىما الا اندەتتىم «بەسىك جىرىنا».
«ءالدي-ءالدي ءاۋپ بوپەم، ءاۋپپاي،
مىڭ جىلقىنىڭ ماڭداي الدى جورعاتاي.
جىلاماشى جىلىك شاعىپ بەرەيىن،
جىلاماشى، جىلاماشى بالاقاي!»
بىلەگىمدى جاستانا ساقىلداپ كۇلگەن ماقپال، سىرتتان ەسىك قاعىلعاندا شورت تيىلدى. كرەۋەتتەن دومالاي تۇسە بارىپ ەسىك اشتى. ءبىزدى وياتۋعا كەلگەن كۇلان ەكەن. جىرىمدى ەستىپ قويعانىن ونىڭ دا ساقىلداپ كۇلە قايتقانىنان بىلدىك.
ماقپالدىڭ ءبىر الاشاعا كورپە-جاستىق، كيىم-كەشەك وراپ، تاڭىپ قويعانىن كورگەندە كۇلكىدەن مەن دە تيىلدىم. ەرتە تۇرعانى سول جۇمىسى ءۇشىن ەكەن. وتاۋ تويىمىز بولعان كەشتە مەنى كەلىنشەگىمنىڭ تۇرمەگە دايىنداۋى ەلەگزىتتى. سودان كوڭىلسىزدەنە قالعانىمدى بايقاي قويدى ماقپال.
- «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەگەنىم عوي، جانىم! -دەپ كەلىپ تاعى دا قۇشا قۇلادى ۇستىمە. - وسىنى تاڭارىمدى تاڭىپ قويىپ، ءوزىمنىڭ دە كوڭىلىم بوسادى. جاڭاعى كوز جاسىم سونىكى! -دەي سالا سولقىلدادى.
- ءالدي-ءالدي ءاۋپ بوپەم، ءاۋپپاي!...
- تاعى بىردەمە شاعىپ بەرمەكسىڭ عوي!...
تاعى كۇلىپ جىبەرىپ، ىرشىپ تۇرعان ماقپال قىتىقتاي جونەلدى مەنى. العاشىندا ەس تاپپاي كۇلىپ، تۋلاي بەرىپپىن. بايقاسام، ونىڭ مەن تۋلاتاتىن تەتىگى ءتىپتى كوپ ەكەن. ءبىرىن قورعاعاندا ءبىرى تابىلا بەرەتىندەي. ءشاپ بەرىپ ۇستاپ، ىرگەمە دومالاتىپ ءتۇسىردىم دە، مەن دە ءمىندىم مۇساما: ون ساۋساعىم قولتىقتان قابىرعاعا، قابىرعادان تاقىم مەن تابانعا، تاعى-تاعى ويلى-قىرلى جورتتى-اي كەلىپ.
- قورقۋدى قويامىسىڭ جوق پا!... قىرىق قويان سۋاتتايتىن ەكى كوزىڭ قۇرعاي ما، جوق پا!
- قۇرعايدى، قۇرعايدى! حا-حا-حا-ھى-ھى-ھى-ىق... قويايىن، قويايىن!.. حا-حا-حا-ھى-ھى-ھى-ىق.. وسىلاي ساق-ساق، سىق-شيق-شيق كۇلىپ، اپالاڭ-توپالاڭ بولىپ جاتقانىمىزدا ەسىك تاعى دا قاعىلدى. تاعى كۇلان شىعار دەگەن تۇيسىكپەن ەلەڭسىز، قىتىقتاسا بەرىپپىز.
- بۇلار نەعىپ جاتىر، ءۇي! -دەگەن ەركەك داۋىسى شىعىپ، قارق-قارق كۇلگەندە ىرشىپ-ىرشىپ تۇردىق ورنىمىزدان. تارقاتىلعان بۇرىمىن جالبىراتىپ، ەسىككە ماقپال جۇگىرگەندە، سىمىمدى تەرىس كيىپ الا قويىپپىن.
- ءۇي، تۇرا تۇرشى، مىناۋ تەرىس! -دەپ قالعانىمدا سىرتتاعى كىسى ءتىپتى قارقىلدادى. -سابىر ەتە تۇرشى، ەي، اعاتاي، تىم ساسقالاق ءىس بولىپ قالدى!
ءوزىن ۇياتتان اراشالاۋعا اسىققان ماقپال، ەسىكتى شالقاسىنان تاستاپ، سىرت ايلانا كۇلىپ سويلەدى.
- مىنانى قاراشى اساعا، كيىمىن ءبىر وڭ، ءبىر تەرىس كيەدى دە وتىرادى ءوستىپ!
- مۇنداي بوشالاڭ جىگىت ەمەس سياقتى ەدى، ەسىن شىعارىپ جىبەرگەنسىڭ-اۋ، كەلىن! -دەپ اسىلقان ميىعىنان كۇلە ورلەدى تورگە.
- جوق، ونىڭ ەسىن مەن شىعاردىم، -دەپ، كەلىنىن باستاپ مەن اقتاۋعا كىرىستىم. - ابلانى مەن ولتىرتكەندەي قورقىپ، جىلاي بەرگەن سوڭ قىتىقتاپ، ەلەستەگەن جىندارىن قاقتىم.
- يە، پارتيانىڭ ءبىر ساياسي وكىلى وسى كەزەڭدە تويىڭدا ولتىرىلسە، سەنىڭ دە جاۋاپقا تارتىلۋىڭ كادىك قوي. ال، سول بەتىمەن ءتىلسىز ولگەن بولسا، ءتىپتى وسىنداعى "جولبارىستاردىڭ" ءبارىن شارپيتىن ەدى... ەندى كەلىننەن ءسۇيىنشى السام بولادى ەكەن!
- الىڭىز، الىڭىز! -دەپ جالت قايرىلدى ماقپال. اسىلقان دا تۇرەگەلىپ، كەلىنىنە قاراي جۇرە سويلەدى:
- تەك، ايتقانىڭنان قايتا كورمە، كەلىن، ابىلا ءتىرى قالىپتى. وسى قازىر عانا تىلگە كەلىپ، سويلەي باستاعانىن ەستىدىم. بايىڭ ەندى ناحاق تەرگەلمەيدى! اكەل ءسۇيىنشىمدى، بەتىڭنىڭ ۇشىنەن عانا الامىن!
بىلەگىنەن ۇستاي العان «قايناعاسىن» سىلكىپ تاستاپ، «كەلىنى» ەسىكتەن ىرشي جونەلدى.
- ايتقانىڭنان قايتساڭ قارعايمىن، ەي، كەلىن، قارعايمىن!... وي ىرشىعان اياعىڭدى جيا الماي، شەرميىپ قال! -دەدى سونان سوڭ. - ءيتتىڭ ەتىنە جەرىك بول! ىڭعاي سۇرى قاسقاسىنان سەگىزدى تۋ!... كۇندىز-ءتۇنى قىڭسىلاپ، كىرپىگىڭنەن قاتىرسىن!
- ىڭعاي سۇرى قاسقا بولسا، وزىمە تارتقانى عوي، ءامين، ايتقانىڭ كەلسىن! -دەپ مەن كۇلگەندە، اۋىز ۇيدە سىقىلىقتاپ جۇرگەن ماقپال دا ءبىر قارعاپ قالدى قايناعاسىن.
- جەڭگەمنەن ىڭعاي قاراقاسقا ءوربىسىن!
- تەك، قايناعاڭدى قارعاما! -دەي شىقتىم اۋىز ۇيگە.
- قايناعا بولعىسى كەلمەسە قايتەم ەندى، «جۇگىرمەك كەلسىن!» دەپ تە قارعايتىن شىعارمىن! وتىن مەن سۋعا دا جۇمسارمىن!
قالجىڭنان جەڭىلگەندىگى ادەتىمەن قارقىلداي كۇلدى اسىلقان. داستارقان جاساي كىرگەن ماقپالدان كەشىرىم سۇراعانى ەستىلدى ءبىر ساتتە:
- كەلىن، بايقاپ قالجىڭداماسا بولمايتىن پالە كەلىن بولدىڭ! قويدىم ەندى قويدىم!
جۋىنىپ قايتا كىرگەنىمدە، شايدى كەلىنى كەلىنشە قوس قولداپ ۇسىنىپ، جۋان قايناعاسى كەكىرەيە قابىلدادى. توڭازىعان جامباستى قولىنا الىپ، قيالاي كەسكەندە ءبىر بوتەلكە اراق شىعاردى كەلىنى.
- مىنە، قايناعا، ءسۇيىنشىڭىز!
- ە، باسە، -دەپ اسىلقان كۇبىر ەتە ءتۇستى ماعان قاراپ. - قىزدىرماسىن بەرگەن سوڭ قىزىلى قايدا قاشار دەيسىڭ!
- قايناعا نە دەدى؟ -دەپ ءبىر جاعىنان «كەلىنى» جىميا كۇبىرلەپ سۇراعاندا، قايناعاسى جالتارا جونەلدى.
- «قىزىل ابىلاسى تىرىلگەن سوڭ... قىرسىعى قانشانى شالار دەيسىڭ!» دەدىم، كەلىن، سولاي ەمەس پە؟
ءوز ءسوزىن جاڭساقتاتۋ ءۇشىن دىبىس ۇندەستىگىن ساقتايتىن مىنا ءسوزدى دەرەۋ تاۋىپ بۇلتارا قويعان تاپقىرلىعىنا قاتتى كۇلدىم. ماقپال مەنىڭ وقىس كۇلكىمە تاڭىرقاي قاراسا دا، اسىلقاننىڭ جاۋابىنا نانعانداي:
- يە، باسقانى شارپىماي، شىن قىلمىستىسىن تابار ەندى!.. ابىلانىڭ ءوزى نە ايتىپ جاتىر ەكەن؟ -دەپ سۇرادى.
- ول جەندەتتىڭ كىمدى كورسەتىپ جاتقانىن ماعان ەستىرتە مە، كەلىن-اۋ! جالا جابۋدىڭ نەمەن تىناتىندىعىن كوردى عوي ايتەۋىر، ءوزى بىلەتىنىن عانا ايتار. قۋىستانعانداي بولماي، وسى ءسوزدى قويالىق ەندى!
سۇيىنشىلىگىنەن مەن ىشپەي قويعان سوڭ، اسىلقان ەكى ستاكان عانا الدى دا، قالعانىن كەلىننىڭ وزىنە «اماناتقا قويىپ» شىقتى.
رۇقساتتى دەمالىس كۇنىم بولسا دا اڭىس اۋلاۋ ءۇشىن مەكەمەگە باردىم. ابىلەميت توي تارقاسىمەن «پوۆەداسىنا» وتىرىپ، ابىلانى ىزدەپ كەتكەن ەكەن. ەكىنشى ەمحانادان تاۋىپتى. ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى، ارەڭ-ارەڭ سويلەيدى دەيدى. ساقشى تەرگەۋشىلەرىنىڭ تۇندەگى احۋالدى وزىنەن سۇراعانىن ءبىراز ەستىپ قايتقان ەكەن. ساعات سەگىزدە ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنە جيىنعا شاقىرىلىپ كەتىپتى.
- ابىلەميت قازىر سول جيىندا -دەدى وشۇر. ءسال سۇرلانىڭقى كورىندى ءوزى. - قانشا ۋاقىتقا سوزىلاتىنىن كىم ءبىلسىن، جاسىرىن قاستىقتى ىزدەپ، تەكسەرىپ جاتقان بولسا كەرەك. ابىلا ءوزىن پىشاقتاپ كەتكەن ەكى جىگىتتى تاني الماي قالعان ەكەن. شاتاق وسىندا بولىپ تۇر. «اۋىز مۇرىندارىن شارپىمەن وراپ، قالپاقتارىن باسا كيگەن، ءبىرى ۇزىن، ءبىرى ورتا بويلى» دەپ قانا تۇستەپتى!
- ءوزى سول تار كوشەگە قالاي كىرگەنىن ايتىپ پا؟
- ايتىپتى. «توي ۇستىندە ءبىر توپ سودىردىڭ سويلەسكەن سوزدەرىنەن قورقىپ، بۇرىنىراق كەتىپ قالماق بولدىم» -دەپتى. - قاقپادان شىققانىمدى اسپاز قاتىننان باسقا ەشكىم بىلمەگەن. سوڭىمنان ەكى ادام قۋا شىقتى. كورە سالا جارىق كوشەدە تۇرىپ قالعانىمدا ولار ءوتىپ كەتىپ، تار كوشە اۋزىنان ارىراق الىستاپ بارىپ، ءبىر تەرەكتىڭ تۇبىنەن توستى. ولاردىڭ جولدان تورىپ جۇرگەنىن بايقاپ جاسىرىنىپ، تار كوشەمەن كەتپەك بولىپ ەدىم. قارسى الدىمنان ەكەۋى شىعىپ، باسىما قولشوقپارمەن ۇردى، ونان سوڭعىسىن بىلمەيمىن» دەپتى. تۇنگى ساعات ەكىدە ۇرلانىپ قاشىپ شىققانىندا ناقتىلى قىلمىسكەردىڭ وسى كوشەدەن تاپ بولا قالعانى قيسىنسىز!
- مىنا ارت جاقتا كىشكەنە ەسىك بار ەمەس پە، سودان شىعىپ ايلانىپ بارىپ، تار كوشەدەن توستى دەسە قيسىنسىز با! بارىنەن دە ابىلانىڭ ۇلكەن كوشەدەگى ەكەۋىن «قاقپادان شىقتى» دەگەنى شاتاق ەكەن! -دەپ كۇرسىندىم مەن.
- ارتقى كىشكەنە ەسىكتى ۇرى كىرەدى دەپ بۇرىن بەكىتتىرىپ تاستاعانبىز. بيعابىل جولداس، مىنانى دا ءبىلىپ قويۋىڭ قاجەت: تويدا ماستىقپەن سويلەگەندەردىڭ ءسوزىن ابىلا ءتىپتى قۇتىرتىپ، ءوسىرىپ مالىمدەپ جاتقانعا ۇقسايدى: «سول سويلەگەندەردىڭ ءبىرى سەن گۇي بۇگىن-اق جايلاناسىڭ دەدى، تويدان جاسىرىن شىعىپ كەتكەنىم، سودان قورىققاندىعىمنان بولدى!» دەپتى. ماستاردىڭ بۇلاي سويلەگەنىن ماڭىنداعى ەشكىمنىڭ ەستىمەگەنى ءمالىم. مۇنداي جالاعا قارسى تۇرماساق، سول جىگىتتەردىڭ وبالىنا قالامىز!
- وزىنەن باسقا ەستىگەن كۋاسى بولماسا، ونداي جالاعا ەندى جول بەرىلمەس! بىراق، ابىلانىڭ سوقتىقپالى جىگىتتەردەن قاشىپ شىققانى انىق بولدى عوي. سول جىگىتتەردىڭ سىرتتاعى سودىرلارمەن بايلانىسى جوق دەپ اقتاي الارمىز با!... مەنىڭشە ابىلانى ۇركىتىپ، سول قاراڭعى كوشەگە شىعارۋ ءادىسى ەكى ساتىلى بولىپ جوسپارلانعان سياقتى. ءبىرىنشى ساتىسى قوقانلوقى سوزبەن توي ۇستىندە ۇركىتىپ، جالعىز قايتارۋ. ەكىنشى ساتىسى جارىق كوشەدەن ۇركىتىپ، قاراڭعى كوشەگە شىعارۋ. ءسويتىپ وسى لوگيكا بويىنشا ءىشتى-سىرتتى بايلانىسقان ءبىرتۇتاس كەك الۋشىلار شايكاسىنىڭ ارەكەتى بولىپ تابىلماي ما. ال، بۇل شايكاعا مۇنشالىق ءادىس-ايلا تاۋىپ، توي جاساپ، وراي تۋدىرىپ بەرىپ وتىرعان نۇسقاۋشىلارى، ارينە ابىلاعا وشتەسكەن، باسى بار، ۇلكەن-كىشى «جولبارىستار» دەپ جورىلادى. سوندا بۇل ماسەلەنىڭ ءتۇبى ءبىزدى شارپىسا قايتەمىز؟ -دەپ بۇعالتىردىڭ جۇزىنە سىناي قارادىم.
- قۇرىپ كەتسىن بۇل جورامالىڭىز بەن لوگيكاڭىز! -دەپ وشۇر احۇن ىرشىپ تۇردى ورنىنان. - ايتپاڭىز مۇنداي جورامالىڭىزدى، بيعابىل جولداس، پاحات ايتپاڭىز! ءبىر ابىلادان ناحاعىنان ەكى سوققى كورۋ، بىزگە ءتىپتى قاتتى وبال بولاتىندىعىن ەسكەرىڭىز! بۇل ءسوز تەرگەۋشىلەر جاعىنان ايتىلسا جاۋابىمىز بار، ءوز ىشىمىزدەن شىقسا، ولاي بولماعاندىعىنا ناندىرۋ قيىنعا تۇسەدى!
- جان جەرىڭىزدەن ءتيدى مە، قالاي! -دەپ كۇلدىم مەن. - وسىنداي قيسىندى قىرسىقتىڭ الدىن الۋدى ويلانسىن دەپ ايتىپ وتىرمىن...
ساقشىلار كەلىپ، وراق اۋىز سىمايىل مەن تويدا شاي قايناتۋشى ءايشامدى اكەتكەنى ەستىلدى وسى شاقتا. وشۇر احۇن ەكەۋىمىز ءبىر-بىرىمىزگە قاراسا قالدىق. قوڭىرشا اپ-ارىق بۇعالتىرىم سۇرلانا ءتۇستى. جىڭىشكە ۇزىن ساۋساقتارى جىبىرلاپ، قىرما ساقال-مۇرتى تىكەنشە تىكىرەيدى.
- دۇنيادا ارنە ءىس بولىپ تۇرادى، بيعابىل جولداس، -دەپ كۇبىرلەدى. - سىمايىل عوي تۇندەگى جامان ءسوزدىڭ باستاماشىسى بولعان. ونى ەندى اكەتىپتى. قوستاۋشىلارىن باعانا جيىپ اكەتكەنىن ەستىگەنمىن. بايقاۋىمشا تومەننەن ورلەتىپ كەلەدى. ەندى مەن دە دايارلانسام بولاتىن ۇقسايدى! ءسىز وسىنداي توي جاساۋعا قارسى بولىپ ەدىڭىز، سوندىقتان ءسىزدى قولعا الا قويماس. بىراق، جاۋاپ الىنۋعا ءتيىستى. وعان ءسىز دە دايىندىق كورىپ تۇرىڭىز! جانە ايتىپ قويايىن، الگىندەي لوگيكاڭىزدان قاتتى ساقتانىڭىز! ونداي جورامالدى مۇلدە تاستاپ، امالي ارەكەت بويىنشا عانا جاۋاپ بەرگەيسىز!
بۇعالتىر قاعازدارىن جيىستىرىپ، قايتۋعا بەتتەدى. ساعات ون ءبىردى باسىپ ءوتىپ بارادى ەكەن. مەن دە شىقتىم. وشۇردىڭ الگى سوزدەرى مەن شىرايىنان كۇماندانا شىقتىم دا، مەكەمە اۋلاسىنىڭ ارتقى ەسىگىنە قاراي بەتتەدىم. «وسى تويدى ۇلعايتىپ جىبەرگەن وسى بۇعالتىر مەن ابىلەميت «جولبارىستار» ەدى عوي. ەركىمىزگە قويماي سونشالىق ورشەلەنۋى شىنىمەن دوستىق-تىلەكتەستىك قامقورلىعى ما، الدە باسقاداي ماقسات ءۇشىن تاپقان الدامقورلىعى ما؟... وشۇر احۇننىڭ بۇل قورقۋى جاسىرىن قاستىق پەن بايلانىسى بولعاندىعىنان با، جالادان جۇرەك شايلى بولىپ قالعاندىعىنان با؟.. كەك العاندار تويعا قاتىسۋشىلاردان شىقتى ما، الدە ابىلانىڭ وسى تويدا ەكەندىگىن سىرتتان ەستىپ، كوشەدەن توسۋشىلار ما؟ الدە، ءوزىم ويلاعانداي، ءىشتى-ءتىستى بىرلەسىپ العان شايكالىق ارەكەت پە؟» -وسى سۇراۋلارعا جاۋاپ تاۋىپ، اق-الال دالەل دايىنداۋىم قاجەت بولدى. اسىرەسە، سوڭعى ءوز جورامالىم تياناقتى سياقتى. سىرتتان تورۋشىلاردىڭ عانا ءىسى بولسا، ءدال سول ۋاقىتتا قاراڭعى كوشەدەن قارسى كەزدەسۋى ەكىتالاي ەدى.
ارتقى تار ەسىككە كەلسەم، ەكى شويىن قۇلىپپەن تاس بەكىتۋلى ەكەن.وشۇراحۇن ايتقانداي «كوپ بۇرىن بەكىتىلگەن»، جاڭا ءىز جوق. قايتىپ بارىپ، قىزمەت بولمەمە پالتومدى تاستاپ، جەڭىلدەنىپ شىقتىم. توي بولعان زالدىڭ ەسىك الدىنا كەلىپ، ساعاتىما انىقتاپ قاراپ الدىم دا، جۇگىرە جونەلدىم ارتقى ەسىككە قاراي. داۋالىنىڭ الاسالاۋ جەرىنەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، ارتقى كوشەمەن ايلانا جۇگىردىم. تار كوشەدەگى وقيعا وتىلگەن جەرگە ون ەكى مينۋتتا جەتىپپىن. تۇندە ويلى-شۇڭقىرلى جولدا مۇنداي بوگەلىسسىز جۇگىرە المايدى عوي. ون ءتورت مينۋت دەپ جازدىم كىنەشكەمە. تىكىرەيە قالدى ءبىر حانزۋ ساقشى. كۇزەت ءالى تۇر ەكەن.
- مىنا ماسەلەنى زەرتتەپ ءجۇرمىن! -دەي سالا وتە بەرگەنىمدە توقتاتىپ، اتى-ءجونىمدى سۇرادى. اتى-ءجونىمدى ادرەسىممەن تولىقتاپ ول دا جازىپ الدى. ۇلكەن كوشەگە شىعا ورلەپ، تۇندە ابىلا شىققان الدىڭعى قاقپا الدىنا باردىم. ەندى قايتا قۇلداپ، ونىڭ باسقان جولىن دا ولشەۋىم كەرەك. يە، بۇل دا ساعات تىلىمەن ولشەنەدى.
«توي زالىندا سوقتىققان جىگىتتەردەن ۇرلانىپ شىققان ابىلا قاقپا الدىنا كىدىرمەيدى. كوشەنىڭ جوعارعى جاعىنا ءبىر قاراي سالادى دا، جەدەل اياڭمەن قۇلداي جونەلەدى» دەگەن ويمەن قايتا قۇلداپ، قادىمىمدى تەزدەتە باستىم. -«جوعارى جاقتان كەلە جاتقان ەكى جىگىت قاقپادان وتكەندە كورىندى وعان. كوردى دە كوشە ەلەكترى بار وسى جارىق تۇقسقا تۇرا قالدى» دەدىم دە، ءوزىم دە تۇرا قالدىم. - «ەكى جىگىت كەڭ كوشەنىڭ ار جاق شەتىمەن ءوتتى. ءوتىپ بارىپ اناۋ تەرەك كولەڭكەسى تۇسەتىن كۇڭگۇرتتەۋ شەتكە توقتادى. ول ۇزاعاندا وسىدان ەكى مينۋتتىق جول. قاقپادان قۋا شىققان كەك الۋشىلار دەپ بىلگەن ۇرەيلى ابىلا ولارعا ودان ۇزاق قاراپ تۇرا المايدى. ولار توقتاسىمەن لىپ ەتىپ مىنا ۇساق تەرەكتەر دالداسىنا وتەدى. وسى كۇڭگۇرت شەتپەن بىلاي بۇكشەڭدەي جۇگىرىپ بارىپ، تار كوشەگە كىرە جونەلەدى» دەگەن ەسەپپەن ۇساق تەرەك دالاسىنا ءوزىم دە لىپ ەتە ءتۇستىم دە، جۇگىرىپ بارىپ تار كوشەگە سۇڭگىدىم. جاڭا عانا تەرگەگەن كۇزەتشىنىڭ الدىنا ەكىنشى جاعىنان تاعى دا القىن-جۇلقىن جەتىپ بارىپپىن.
- ا...ا... تاعى دا كەلدىڭ بە؟
جاۋاپ قايتارماي، ساعاتىما تاعى دا قاراپ جىبەرىپ، مۇنى دا جازىپ الىپ قايتتىم ۇيگە. جولدا توقتاعان ەكى مينۋتىن قوسقاندا، ابىلا قاقپادان شوقپار استىنا التى مينۋتتا جەتكەن ەكەن.
«تويعا قاتىناسقان جىگىتتەردى توپىرلاتىپ ايداپ بارادى» دەگەندى ەستىگەن ماقپالدىڭ كوزى تاعى دا بادىرايا قالىپتى.
- جانىم-اۋ، نەعىپ كەشىكتىڭ؟ -دەپ قۇشاقتاي الدى.
- تويىمىزعا تونگەن جاۋاپكەرشىلىكتى زەرتتەپ شىقتىم. سەن الاڭ بولماي-اق قوي، ساۋلەشىم! تۇندەگى كوشە وقيعاسىنان قوناقتارىمىزدىڭ قولى ءتۇپ-تۇگەل اق! كوشەگە راسىندادا ەش قايسىسى شىقپاعان!
- تويعا شاي قايناتقان ۇيعىر ايەلدى دە اكەتىپتى عوي!
- ەڭ الدىمەن سول اقتالادى!...
تەرگەۋگە سول كۇننىڭ ىڭىرىندە شاقىرىلدىم. بۇل تويعا قالاي دايىندالعانىمنان باستاپ، توي ۇستىندە كورگەن بىلگەنىمدى، جاسىرىن قاستىق جونىندە كىمنەن كۇمانداناتىندىعىما دەيىن سۇرادى.
توي جاساپ بەرۋ جونىندە ابىلانىڭ ءوزى مەن ابىلەميتتىڭ ءبىزدى ەرىكسىزدەندىرگەنىنەن باستالعان جاۋاپتارىمنىڭ بارلىعىنا باس يزەپ وتىرعان تەرگەۋشى، ماستاردىڭ ابىلاعا سوقتىققان سوزدەرىنە كەلگەنىمدە عانا توقتاتتى:
- توسا تۇرىڭىز! «ابىلاعا سەن گۇي بۇگىن-اق جايلاناسىڭ!» دەگەندى قايسىسى ايتتى؟
- مۇنداي ءسوزدى ەستىمەدىم. كەيىن كوپشىلىكتەن سۇراستىرعانىمىزدا دا مۇنداي ءسوز شىقپادى!
- شىقپادى؟ -دەپ شىعانداي قارادى ساقشى تەرگەۋشى.
- مۇنداي ءسوز شىقپادى!... ەندى بۇدان ۇلكەنىرەك ءبىر شىندىقتى دا ايتايىن، وسى تويعا قاتىناسقانداردان سول ءتۇنى ابىلاعا شوقپار تۇگىل قول جۇمساعان ەشكىم جوق. سەبەبى بۇل وقيعا ۋاقىتىندا ەشقايسىسى سىرتقا شىقپاعان!
ءى...ھى، -دەدى تەرگەۋشى. ەندى قىدىرىستانا قارادى. - بۇل ءسوز، وقيعا وتىلگەننەن كەيىنگى كەلىسىپ العان جاۋاپتارىڭىز عوي، سولاي ەمەس پە؟
- مەنىىڭ بۇل تۋرالى جاۋابىم ەشكىممەن كەلىسىپ العان جاۋاپ ەمەس، ەشكىمدى قىمىرلاتپايتىن دالەلى بار، مىقتى نەگىزى بار جاۋاپ. ابىلانى ۇلكەن كوشەدەن تورىعان... قورقىتقان جىگىتتەر دە، تار كوشەدە توقپاقتاعان جەندەتتەر دە تويعا قاتىناسقان ادامداردان ەمەس. قاندىقول قىلمىسكەردى تويدان ىزدەپ، ۋاقىتتى زايا كەتىرمەۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن!
- ەندى توقتاپ تۇرىڭىز! -دەپ جۋاستاۋ اۋەنگە كەلدى تەرگەۋشى. - ءسىزدى ءبىز وسى انزىگە[4] قاتىناستى دەپ تەرگەۋگە الىپ وتىرعان ەمەسپىز. پارتياعا سەنىمى تولىق، جاقسى كادر دەپ ەستىدىك. توي سىزدىكى بولعاندىقتان ءانزى انىقتاۋىمىزعا كومەكتەسەر دەپ شاقىرىپ وتىرمىز. وتكەن تۇندەگى ماسەلەنىڭ تاكتيكا جاعىنان بىلاي وتىلگەنى انىقتالدى. - دەپ كۇرسىندى دە، وشۇراحۇندى شوشىتقان مەنىڭ جورامالىمنىڭ ءدال وزىندەي قورتىندى شىعاردى. جاسىرىن قاستىق وسىلاي جوسپارلانعان دا، ابىلانى تويدان كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن. سودىرلارعا ءتىپتى توندىرە ءتۇستى سونان سوڭ. ابىلانىڭ قاقپادان شىعىپ بارا جاتقانىن ءايشامحان جەتكىزگەن. سودىرلاردىڭ ەكەۋى قاقپادان دەرەۋ قۋا شىعىپ، تاعى قورقىتىپ، ابىلانى قاراڭعى كوشەگە كىرۋگە ءماجبۇر ەتكەن. ەكەۋى اۋلانىڭ ارتقى ەسىگىنەن شىعىپ بارىپ، قاراڭعى كوشەدەن توسقان دا ۇرىپ جىعىپ، ەكى پىشاق سالىپ ۇلگەرگەن. جارىق كوشەدەن وزدەرىنە قاراي جۇگىرگەن ەكەۋىنىڭ اياق دىبىسىنان قورقىپ، پىشاق سالۋشىلار قاشقان. بۇلاردىڭ قاشۋىنان ابىلانى ءولتىرىپ قايتتى دەپ سەنىپ، انا ەكەۋى قاشقان. ءسويتىپ، ەكەۋى الدان، ەكەۋى ارتتان قايتىپ بارىپ، توي زالىنا كىرىپ الا قويعان.
- دەمەك، شوقپار مەن پىشاق تار كوشەگە توي زالىنان بارعان دەيسىز عوي؟
- ارينە، سىرتتاعى ادامدار ىستەدى دەۋدىڭ قيسىنى جوق. ابىلانىڭ تۇندە جۇرەتىندىگىنە سەبەيتىن تار كوشەدە سىرتتاعىلاردىڭ ءتورت-بەس ساعات كۇتىپ تۇرۋى مۇمكىن ەمەس. جارىق كوشەدەن دە ءتۇن بويى كۇتۋى ەكىتالاي.
- يە، بۇل، سىرتتاي ويلاعاندا قاتەسىز جورامال سياقتى كورىنەدى. بىراق، سونداعى جول ۇزىندىعى مەن سونى باساتىن ۋاقىت مولشەرىن ايقىنداپ ەسەپتەپ كوردىڭىزدەر مە؟... ۋاقىت پەن ورىن، قىلمىس انىقتاۋدىڭ نەگىزگى فاكتورى عوي، سولاي ەمەس پە!
العاشقى سۇراۋىما جاۋاپ قاتپاي قىرىنداي قاراعان تەرگەۋشى، سوڭعى سۇراۋىما باس يزەي سالدى.
- ولاي بولسا، جورامالعا عانا سۇيەنبەي، الدىمەن وسىنى انىقتاپ ەسەپتەپ كورىڭىزدەر دەمەكشىمىن. وقيعا باستالاردىڭ الدىندا عانا ابىلانىڭ قاقپادان شىعىپ بارا جاتقانىن ءايشامحاننىڭ كورگەنى انىق. مۇنى، ەسىن جيعان سوڭ ابىلانىڭ ءوزى دە ايتىپتى عوي، ەندى سول قاقپانىڭ الدىنان تار كوشەگە بارىپ جىعىلعانعا دەيىن ابىلا ەڭ ءجاي جۇرگەندە ءتورت-اق مينۋتتا جەتەتىندىگىن بىلەسىز بە؟.. ۇلكەن كوشەدەن ءوتىپ بارىپ، سەكسەن مەتردەي عانا الدىنان توسقان ەكى جىگىتكە كۇدىكتى ابىلا كوپ قاراپ تۇرا المايدى. ولار تۇرا قالعاندا تار كوشەگە قاراي بۇعا قاشادى. سول قاراپ تۇرعان ۋاقىتتى ەكى مينۋت دەپ قوسقاندا دا، پىشاق الدىنا التى-اق مينۋتتا جەتكەن. مۇنى، جارىق كوشەدە قاشقان باستىقسىماق ابىلانىڭ وزىنشە ءجۇرىپ انىقتاۋعا بولادى. ال، توي بولىپ جاتقان زالدىڭ ەسىگىنەن ارعىماقتاي ەكى جىگىتتى ارت جاقپەن جۇگىرتىپ كورىڭىز سونان سوڭ!
- قانشا ۋاقىتتا جەتەدى ەكەن؟ -دەپ جىميا سۇرادى تەرگەۋشى.
- مەن كۇندىز 14 مينۋتتا جەتەمىن. ءسىز سەمىزدەۋسىز عوي، تۇندە وي مەن قىرعا جىعىلىپ-ءسۇرىنىپ ءجۇرىپ جيىرما ميرنۋتتا جەتەرسىز. ال، الگى سايگۇلىك جىگىتتەرىڭىز تۇندە ەڭ تەز جۇرگەندە 12 مينۋتتا جەتەدى دەلىك. قاراڭعى كوشەگە كىرگەن سوڭ زىتا جونەلەتىن ۇركەك ابىلانى بۇلار سول قىسقا كوشەدەن توسۋعا ۇلگەرە المايدى!
- ءسىزدىڭ بۇگىن ءتۇس ۋاقىتىندا ولشەپ جۇرگەنىڭىزدى ەستىگەنبىز! -دەپ كۇلدى تەرگەۋشى. - بولادى، جاقسى وي سالدىڭىز!
- ءسىزدىڭ دە ابىلاعا وي سالىپ قويۋىڭىزدى وتىنەمىن! -دەپ جىميدىم. - وتكەن ناۋقان ۋاقىتىندا جاڭساقتاتىپ، جالالى پىكىرلەرمەن بىرنەشە ادامنىڭ ولىمىنە سەبەپكەر بولعان ابىلا جولداستىڭ ەندى ءادىل سويلەۋى شارت! ماسەلەن: ءايشامنىڭ وعان شاي قۇيىپ كۇتۋىنەن باسقا، مەنىڭشە ەشقانداي جازىعى جوق. «كوشەگە شىقسىن، مەن جەندەتتەرىمە جەتكىزە قويايىن» دەيتىن ارام نيەتى بولسا، ابىلانىڭ الدىنا شاي قويىپ، كىدىرتىپ قايتپەك! وسىنى دا لوگيكا تارازىسىنان وتكىزىپ كورىڭىزدەرشى!...
تەرگەۋشى الدىنان وسى سوزبەن عانا شىقتىم. كۇزەتتى قاقپا الدىندا ماقپال مەن كۇلان كۇتىپ تۇر ەكەن. قاتەرلى اۋلادان ايداۋشىسىز شىققانىمدى كورىپ، ەكەۋى ەكى جاعىمنان قولتىقتاپ الا جونەلدى.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ سول تەرگەۋشىنىڭ ءوزى دە بار 7-8 ادامنىڭ مەن ايتقان جولداردى زەرتتەپ جۇرگەنىن ەستىدىم. بىراق، سودان ءۇش كۇن وتكەندە ءايشامحاننان باسقا قاماۋداعىلارعا تەرگەۋ قاتايا تۇسكەن سياقتى. سەمياسىنداعىلارمەن كورىستىرمەي، كىرگىزگەن تاماقتارىن تەكسەرىپ قابىلدايتىن بولىپتى. وشۇر احۇننىڭ ارىق ساۋساقتارى دىرىلدەۋىن قويمادى دا، ابىلەميتتىڭ «پارتكومداعى جيىنى» بىتپەدى. كورىسە قالعاندا ەكەۋى دە مەنى جاتىرقاعانداي. سالقىن كوز، ءتىلسىز يەكپەن عانا امانداسىپ ءجۇردى. وسقىرا قاراسادى. ەكەۋىن مەنەن وشۇر احۇنعا ايتقان جورامالىم ۇركىتكەنى بايقالادى. ءبىر كۇنى سول كۇماندارىن جويۋعا تىرىسىپ، سول بۇعالتىرعا ءوزىمنىڭ تەرگەۋشى الدىنداعى جاۋابىمدى تولىق باياندادىم. ول جورامالدى تەرگەۋشىگە مەن ايتپاي، ماعان تەرگەۋشىنىڭ ايتقانىن، ونى مەنىڭ تەرىسكە شىعاراتىن دالەل كورسەتكەنىمە دەيىن سويلەپ بەردىم. سوندا دا سەندىرە الماعانىم، قاباعىنان ۇستەمەلەپ بايقالا بەردى. شالقايعانعا قاڭقايىپ الاتىن ۇستامالى مىنەزىم قۇرىستاي بەردى مۇنىسىنا. ول ەكەۋىنە مەن دە كەرديە قاراپ وتەتىن بولعانىمدى بايقاپ ءجۇردىم.
بۇل قىزمەتتەستەردىڭ دۇردارازدىعى ايقىندالعان سايىن احىمەتقاننىڭ قۇشاعى اشىلا ءتۇستى ماعان: «باۋىرىم! باۋىرىم!» دەپ جۇرەگىنە باسقانداي سىڭاي كورسەتىپ ءجۇردى دە، ماقپال ەكەۋىمىزدى ۇيىنە قوناققا شاقىردى. جاعىمپازدىق پەن قورقاقتىق بىردەي بىتكەن اسا قاتەرلى «اعاعا» جاقىن بولۋدى جاقتىرماسام دا، بۇل جولى بارماسىما بولمادى. ۇلكەننىڭ جاڭا تۇسكەن كەلىنگە «ءۇي كورسەتۋ» سالتى بار. ونىڭ ۇستىنە «وتقا سالاردان»[5] قاشتى دەيدى عوي. بارىسىمىزبەن شاشۋىن شاشقىزىپ، ىقىلاسىن توگىپ، بار نيەتىمەن وكپە، باۋىر، جۇرەگىن دە جايىپ سالعانداي قاۋقالاقتادى.
- باۋىرىم، -دەدى شايدان سوڭ وڭاشا بولمەسىنە شىعارىپ الىپ، اراق قۇيا باستادى. - وسى سارتتارعا ەكەۋىمىز نە جازدىق، بىلەسىڭ بە؟
- قاي سارتتارعا؟
- ابىلەميت پەن وشۇرعا. ابىلا جونىندە تەرگەۋگە تۇسكەندەرىنەن بەرى ەكەۋىمىزدى اتارعا وق تابا الماي جۇرگەن سياقتى. بايقاسام ساعان ءتىپتى وشىگىپ...
- وشىككەنىن بىلمەيمىن. ايتەۋىر ماعان الدەقالاي ءبىر وكپەسى بارىن بايقايمىن.
- سول وكپەسىنىڭ نەندەي وكپە ەكەنىن ءبىلدىڭ بە؟
- ونى دا انىق بىلمەيمىن.
- بىلمەسەڭ مەن ايتايىن، ول ەكەۋى ءبىزدىڭ وزدەرىن كومپارتياداي كورىپ، تابىنۋىمىزدى تالاپ ەتەدى. ىستەرىنە شەك كەلتىرمەي، ءلاپپايلاپ قول قۋسىرىپ تۇرۋىمىزدى عانا جاقتىرادى. وسى تويداعى وقيعادان بىزگە كۇمان ارتتىڭدار! -دەپ وكپەلەپ ءجۇر. باۋىرىم بۇل وقيعا تۋرالى سەن دە وتە جاقسى پوزيتسيا ۇستاپسىڭ، وزىڭە وتە رازى بولىپ قالدىم. امىسە سولاي بولۋ كەرەك بىزگە! پارتيادان باسقا ميدىڭ دا، كوزدىڭ دە قاجەتى جوق. بۇل ماسەلەدە ەش قايسىسىن اقتاۋشى بولما، پارتيانىڭ ىڭعايىنا قاراپ باعىپ، تۇيسىنگەنىڭدى سوعان قاراي بەيىمدەپ مالىمدە دە جۇرە بەر.اقتاۋدىڭ دا، قارالاۋدىڭ دا ءجونىن پارتيانىڭ ءوزى بىلەدى.
«مۇشەلەرى ءسىزدىڭ وسى ايتقانىڭىزداي سوقىر، ساڭىراۋ، كەۋەك باس بولا بەرسە كومپارتيا دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى كىم بولار ەدى؟» دەۋگە وقتالىپ بارىپ جىميدىم دا، باسقاشا جاۋاپ قاتتىم:
- وسى وقيعادا مەن ءسىز ايتقانداي پوزيتسيادا بولمادىم. ءسى قايدان ەستىدىڭىز؟
- ونىڭدى مەنەن نەسىن جاسىراسىڭ، باۋىرىم، مەن دە سول پوزيتسيانىڭ كىسىسىمىن عوي!... ابىلا جولداسقا بولعان وسى قاستىقتى سىرتتان ىزدەمەيمىز، شايكا ءوز ىشىمىزدە دەپ مەن دە ءدال سەن سياقتى جورامالداعانمىن. بۇل تۇيىنگە بالكىم سەنەن بۇرىنىراق كەلگەن شىعارمىن. قانشا ايتقانمەن اعاڭ ەمەسپىنبە حا-حا-ھا-ھا...ا..
- بۇلاي بولعاندا، مەن سىزگە باۋىر تۇگىل بۇيەن دە بولا الماي قالاتىن سياقتىمىن با، قالاي! -دەپ مەن كۇلدىم. - اشىعىراق سويلەسىپ، تالقىلاپ كورەيىكشى، ابىلا تۋرالى تەرگەۋگە قانداي جاۋاپ بەردىڭىز؟
- ونى قايتەسىڭ شىراعىم، ايتەۋىر جورامالىمىز دۇرىسقا شىقتى عوي، بولدى! تاعى دا ءتىل بىرىكتىرىپ الدى دەپ جۇرمەسىن، قايتەسىڭ ونى!
- تەرگەۋدە مەنى وسىنداي جورامال ايتتى دەگەن كىم، سونى اشىپ ايتىڭىزشى! سونسوڭ «ءتىل بىرىكتىرمەي-اق»، ۇندەمەي-اق قويالىق!
- مۇنىڭ ءوزى پارتيادان شىققان، پارتيالىق پىكىر عوي، وسىلاي انىقتادىق دەپ تەرگەۋشى دە ايتتى. مەن سەنەن سوڭ ىلە-شالا شاقىرىلدىم. دەمەك، پىكىرىڭىز پارتيانىكىمەن بىردەي شىققان سوڭ قورقاتىن نە تۇر! ال ەندى وسى پىكىردى ايتتىڭدار دەپ مىنا سارتتاردىڭ وشتەسەتىن نە ءجونى بار! پارتيا ايتىپ وتىرعاندا ءبىز قوستاماساق، كىم بولار ەدىك!... وسىنى ويلامايتىندىعىنا ىزا بولاسىڭ. پارتيانىڭ كوزقاراسىن بىلاي تاستا دا باسقاشا كوزقاراس ايتىپ، ءبىزدى كىرشىكسىز كورسەت دەگەندەي بۋىنسىز جەردەن پىشاق سالاتىنى قالاي وسىلاردىڭ؟
- بۇلاي بولعاندا، ول ەكەۋىنىڭ بىزگە وكپەلەيتىن ءجونى بار، اقساقال، -دەپ كۇرسىندىم. - پارتيانىڭ ارقانداي مۇشەسى مۇنداي جاۋاپتى ماسەلەدە شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدەۋگە عانا بورىشتى. پارتيا ايتتى دەپ كوزدى جۇمىپ قوستاي سالۋعا بورىشتى ەمەس! سابىر ەتە تۇرىڭىز، سەبەبىن ايتايىن!... پارتيا ايتتى بولدى دەپ كوزدى جۇمىپ قوستاي سالۋ شارت بولسا، زاڭ تەرگەۋىنىڭ، ماسەلە انىقتاۋدىڭ، ءتىپتى زاڭنىڭ دا قاجەتى بولماس ەدى. جانە جاڭاعى «پارتيا پىكىرى» دەپ ايتىپ وتىرعانىڭىز، پارتيا جيىنى شىعارعان قاۋلى ەمەس، جەكە مۇشەلەردىڭ پىكىرى. قۇدايىڭىز بىلەدى، الگى تەرگەۋشىڭىزدىڭ عانا پىكىرى شىعار! ول دا جەكە ادام عوي. ول ماسەلە انىقتاۋ ءۇشىن شاقىرىپ وتىرعاندىقتان بىزدە ءوزىمىزدىڭ دەربەس پىكىرىمىزدى ايتۋعا ەرىكتىمىز. ماسەلەن، سول شايكا تۋراسىندا ءىس جۇزىندە نە كوردىڭىز، ءسىزدى قانداي ارەكەتى، قانداي فاكتتەرى كۇمانداندىردى، سونى عانا ايتۋ قاجەت قوي. پارتيانىڭ «شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ىزدە» دەگەنى وسىلاي. ەش ۋاقىتتا كوزىڭىزدى جۇم دا مەنىڭ پىكىرىمە قوسىلا سال دەگەنى ەمەس. ال، مەن سول تەرگەۋشىگە ەشقانداي ويجوتا جورامال ايتقان ەمەسپىن: تاپقان فاكتىم، يگەرگەن ماتەريالىم بولماعاندىقتان شايكا جونىندە، ونىڭ ۇيىمداستىرىلۋى جونىندە ەشنارسە ايتا المادىم. زەرتتەپ تاپقانىم بويىنشا وسى قاستىق ارەكەتىنە تويداعىلاردان ءدال سول ءتۇنى قول سالىپ ىستەگەن ەشكىم بولماعانىن عانا دالەلدەدىم.
- دەمەك، پارتيانىڭ ۇيعارىمىمەن قامالىپ جاتقانداردى تۇگەن اقتاعان ەكەنسىڭ عوي؟
- ءدال سول تۇنگى شوقپار مەن پىشاقتان اقتادىم. دالەل ايتتىم.
- ياپىراي، بالاقاي-اي وتە ءبىر قاتەرلى جولعا تۇسكەن ەكەنسىڭ-اۋ! -دەگەن احىمەتقاننىڭ سوپاقشالاۋ، كەڭ قاراكوزى بادىرايا ءتۇستى. سالىڭقى جالپاق قارنىن قاتتى ۋىستاي سويلەدى. - شىندىقتى ءىس جۇزىنەن ءوزى اق تاباتىن ۇلى پارتيامەن ۇزەڭگى قاعىسىپ، ءىس جۇزىنەن وعان قارسى شىندىق تابامىن دەپ قارسىلاسۋعا ءداتىڭ قالاي جەتتى ەكەن!
- بىزگە ونداي جۇرەك پەن ونداي ءدات بەرگەن، پىكىر ايتۋعا ەرىك بەرگەن، سول ۇلى پارتيانىڭ ءوزى!... تەگىندە وسى پارتيانى ۇلى دەي الاتىن سەنىمىڭىز بولسا، كوزدى جۇمىپ شۇلعي بەرۋىمىزدى تالاپ ەتەدى دەپ ويلاماڭىز!... مۇشەلەرىنە ءوز كوزىن دە، ميىن دا كەرەكسىز ەتىپ، ادامشا كورمەي، ادامشا ويلاماي، ءمۇريت بولۋدى ۇيرەتەدى دەپ قورلاي كورمەڭىز! ەگەر مۇشەلەرىن وسىلاي تاربيەلەيتىن بولسا، پارتيانىڭ ءوزى دە كوزبەن ميدان ايرىلعان كەۋەك باس بولىپ قالار ەدى! ولاي بولاتىنى، پارتيا دەگەنىمىز - ءبىر ۇلى ماقسات جولىندا بىرىككەن سول جەكەلەردىڭ قۇرامى. ول، پارتيا ءۇيىمى ورنالاسقان تام دا ەمەس، ءبىر عانا قۇقىقتى باستىعى دا ەمەس، مىقتاپ ۇيىمداسقان كوللەكتيۆ.
- اللاي، اللاي، ساقتاي كور! -دەپ تۇرشىكتى احىمەتقان. - پارتيا كوزبەن ميدان ايرىلىپ، كەۋەك باس بولادى دەۋىن قاراشى مىنانىڭ!... پارتيا دەگەن، قۇقىعى بار ءبىر باستاق ەمەس دەدىڭ بە تاعى دا، ماۋجۋشيدى پارتيا ەمەس، ءبىر جەكە، پارتيانى ماۋجۋشي ەمەس، قۇراما دەگەنىڭ بە بۇل! مۇنىڭا قوسىلا المايدى ەكەنمىن! پا-پا-پا، قۇداي ساقتاسىن سەنەن!
- مەنىڭ «سىزگە باۋىر دا، بۇيەن دە بولا الماسپىن» دەگەنىم وسى ەمەس پە! -دەپ جىميدىم دا الدىمداعى اراقتى جۇتا سالىپ تۇرەگەلدىم. بورسىپ-ساسىپ كەتكەن كەسەك ەتكە قاراعانداي، ونىڭ قاشان تاۋسىلاتىندىعىنان قايعىرعانداي كىرجيە قاراپپىن. ەندى تاتقىم كەلمەسە دە تاعىدر قوسقان سوڭ وتىرا تۇرۋىم ءجون بولدى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، احىمەتقانداي ادال قۇلىنا قۇداي تاعالا ءدان ريزا عوي. ۇجماعىنىڭ ءتورىن، ارينە، وسىعان-اق ارناپ وتىرعان شىعار. مۇنى ساسىعان ەتتەي كورىپ كىرجيىپ، باس سۇيەگىمدى قىلمىسقا تولتىرعان مەن بەيشارانىڭ ەندى قاي جاققا قاراپ قاشاتىندىعىن ءبىلدىڭىز بە؟ توزاققا-توزاققا-توزاققا!... قۇلشىلىق يدەيالوگياسىنىڭ ساسىق ءيىسى ارينە وعان بارا قويماس!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] جۇمو (ۇيعىرشا) - ۇعىپ قوي، ءبىلىپ قوي دەگەن سياقتى ەسكەرتۋ - كەسەتۋ قوسىمشاسى.
[2] پۇشايمان (ۇيعىرشا) - ۇيالۋ، ماسقارالىق.
[3] داحىل (ۇيعىرشا) - توسقىندىق، كەدەرگى.
[4] ءانزى (حانزۋشا) - دەلو.
[5] «وتقا سالار» (قازاق سالتى) - شاقىرعان ۇلكەن ۇيگە جاڭا تۇسكەن كەلىن اپاراتىن سىرماق، ءيا، ورامال سياقتى ءۇي مۇلكى.
