جاتقان جەرى جارىق بولسىن، قازاق كۇيىنىڭ بىلگىرى مارقۇم اقسەلەۋ اعانى 2009 جىلدىڭ كۇزىندە استاناداعى قازاق ۇلتتىق مۋزىكا اكادەمياسىنىڭ وقىتۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەرى جينالعان اۋديتورياعا ورىنداۋشىلىق ونەر تاريحى كۋرسىنان ءدارىس وقۋعا ارنايى شاقىرعان ەدىك. اقسەلەۋ اعامىز كۇي تاريحىن ءداستۇرلى جولمەن تالداپ  (ول كەزدە كەز-كەلگەن ۇلتتىق شىعارما باتىس ەۋروپالىق كوزقاراسپەن جىكتەلەتىن، قازىر دە سارقىنشاعى بار) كۇيتانۋشى قاۋىمدى ءوزىنىڭ تىڭ ويلارىمەن، عىلىمي-سالىستىرمالى قيسىندارىمەن تاڭ-تاماشا قالدىردى. قازىرگى زامانداعى نوتالىق جۇيەنى سىناي كەلىپ: «وسى نوتا جازۋى قازاق كۇيىنىڭ قاسيەتىنە كوپ نۇقسان كەلتىردى، ءداستۇرلى كۇيشىلىكتى بۇزدى، وسى ءبىر «كەساپات» تاڭبانى كىم شىعارعان ەكەن دەپ زەرتتەي كەلىپ، وسى نوتانى..، قازاق شىعارعانىن كورىپ قايران قالدىم، نوتا جۇيەسىنە قاتىستى ءبىرشاما سىني ماقالالارىمدى جاريالاۋدان باس تارتتىم، سەبەبى، وسى ءبىر الەمگە ورتاق مۋزىكالىق تاڭبانى ءبىزدىڭ قىپشاقتان شىققان عۇلاما ءابۋناسىر ءال فارابي بابامىز شىعارعان ەكەن عوي» دەدى...

جاتقان جەرى جارىق بولسىن، قازاق كۇيىنىڭ بىلگىرى مارقۇم اقسەلەۋ اعانى 2009 جىلدىڭ كۇزىندە استاناداعى قازاق ۇلتتىق مۋزىكا اكادەمياسىنىڭ وقىتۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەرى جينالعان اۋديتورياعا ورىنداۋشىلىق ونەر تاريحى كۋرسىنان ءدارىس وقۋعا ارنايى شاقىرعان ەدىك. اقسەلەۋ اعامىز كۇي تاريحىن ءداستۇرلى جولمەن تالداپ  (ول كەزدە كەز-كەلگەن ۇلتتىق شىعارما باتىس ەۋروپالىق كوزقاراسپەن جىكتەلەتىن، قازىر دە سارقىنشاعى بار) كۇيتانۋشى قاۋىمدى ءوزىنىڭ تىڭ ويلارىمەن، عىلىمي-سالىستىرمالى قيسىندارىمەن تاڭ-تاماشا قالدىردى. قازىرگى زامانداعى نوتالىق جۇيەنى سىناي كەلىپ: «وسى نوتا جازۋى قازاق كۇيىنىڭ قاسيەتىنە كوپ نۇقسان كەلتىردى، ءداستۇرلى كۇيشىلىكتى بۇزدى، وسى ءبىر «كەساپات» تاڭبانى كىم شىعارعان ەكەن دەپ زەرتتەي كەلىپ، وسى نوتانى..، قازاق شىعارعانىن كورىپ قايران قالدىم، نوتا جۇيەسىنە قاتىستى ءبىرشاما سىني ماقالالارىمدى جاريالاۋدان باس تارتتىم، سەبەبى، وسى ءبىر الەمگە ورتاق مۋزىكالىق تاڭبانى ءبىزدىڭ قىپشاقتان شىققان عۇلاما ءابۋناسىر ءال فارابي بابامىز شىعارعان ەكەن عوي» دەدى...

كۇيشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ اعامىز نوتانىڭ قازاق كۇيىنە كەرەك ەكەنىن، بىراق جازۋ جۇيەسى تۇركىلىك ءتىل تىركەسىنە، قازاقى ءسوز بەن سويلەم قۇرىلىمىنا ساي جۇيەلەنۋى، سوعان ساي تاڭبالاردىڭ دا قايتا جاسالۋى كەرەك ەكەنىن ايتادى. جەتى نوتانىڭ جازىلۋىنان بولەك شتريحتاردىڭ انىقتاماسىن ۇلتتىق مۋزىكالىق تىلگە سايكەستەندىرۋ كەرەك ەكەنىن، جانە ونى كاسىبي وقىتۋ تاجىريبەسىنە شۇعىل ەنگىزبەسە ارتى وكىنىش بولاتىنىن دا تاكەڭ بىرنەشە رەت جاريالى تۇردە قاداپ ايتىپ ەدى. وسى ماسەلە ءالى كۇنگە دەيىن تولعاۋى توقسان بولىپ كەلە جاتىر، ال قازاق نوتا ءبىلىمىنىڭ جاڭا رەفورماسىن باياۋلاتا بولسا دا قولعا الۋعا كىرىسىپ كەتتى. تاكەڭ شەرتەتىن كەتبۇعىنىڭ «ساۋعا» كۇيىن نوتاعا ءتۇسىرۋ كەزىندە كۇيدىڭ قاعىسىن ءدال انىقتايتىن تاڭبا نوتا تاجىريبەسىندە جوق بولىپ شىقتى، ۇزبە قاعىستى جازۋ ءۇشىن قازاقتىڭ رۋلىق تاڭباسىنداعى «باقان» بەلگىسىن قولدانۋعا تۋرا كەلدى، كۇيدىڭ شتريحىنا ءدوپ كەلەتىن بەلگى رەتىندە تاجىريبەگە ەندى...

كونە تاڭبالاردىڭ قالاي شىققانىن، جازۋدىڭ قالاي پايدا بولعانىن ەكشەۋدىڭ مۋزىكا عىلىمى ءۇشىن ماڭىزى كوپ. ەۆوليۋتسيا لوگيكاسى بويىنشا الدىمەن بەينەلەۋ ونەرى، ودان سوڭ تاڭبا، ەڭ سوڭىندا جازۋ مەن تسيفر تۋىنداعان شىعار. قازىرگى نوتا ۇعىمى دىبىس ەمەس، دىبىستى بەينەلەيتىن تاڭبالىق جازۋ. دىبىس ەكى ءتۇرلى -جاي جانە مۋزىكالىق دىبىستار. جاي دىبىس پەن مۋزىكالىق دىبىستىڭ جاراتىلىسى ءبىر، ەكەۋى دە فيزيكالىق سوقتىعىستان تۋىندايدى. جاي دىبىستىڭ تەربەلىس بيىكتىگى مۋزىكالىق دىبىسپەن بىردەي بولۋى مۇمكىن، سولاي بولا تۇرا، ادام قۇلىعى ونى تاڭبالاۋدى قاجەتسىنبەيدى، سەبەبى ونى سوزبەن دە بەينەلەپ، اسەرلەپ ايتۋعا بولادى. ال، مۋزىكالىق دىبىس جازۋ مادەنيەتىن تىلەيدى، دىبىستى تاڭبالاۋ دامىماعان داۋىرلەردىڭ وزىندە كوپتەگەن حالىقتار وزدەرىنىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارىنىڭ موينىنا شارتتى تاڭبا رەتىندە بەلگىلەر سالعان، قازاقى دومبىراداعى پەرنەلەردىڭ پايدا بولۋى دا تاڭبالاۋ ارەكەتىنىڭ جەمىسى، ءاربىر پەرنەنىڭ حالىقتىق اتاۋلارى اۋىزشا بولسا دا بىرىنەن-ءبىرىن اجىراتۋ سالدارىنان شاعادى.

ەجەلگى گرەك مادەنيەتىندە دامىعان ماتەماتيكا مەن مۋزىكا شىعىس عۇلامالارىنىڭ ەڭبەگىمەن جالعاسىپ كوشەلى عىلىمعا اينالدى. ول ورتا عاسىرداعى ەۆروپا عىلىمىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى. شىعىس، ونىڭ ىشىندە اراب عالىمدارى عىلىم جۇيەسىن كەشەندى تۇردە قاراۋدى ۇسىندى، ياعني، اريفمەتيكا، ريتوريكا، گەومەتريا، مۋزىكا، مەديتسينا، پوەزيا، استرونوميا، الحيميا عىلىمدارى تۇتاس زەرتتەلدى، لوگيكا، فيلوسوفيا، تاريح تا وسى عىلىمدارمەن ساباقتاس بولدى. ەۆروپانىڭ وركەنيەتتىك پروگرەسسىن العا سۇيرەگەن بۇل كەزەڭ ء(ۇ111 - ح11 ع.) مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ دا دامۋىنا كۇشتى اسەر ەتتى. ەۆروپادا اراب اسپاپتارى كەڭ قولدانىلا باستادى، وسى كۇنگى ليۋتنيا ء(ال-ءۇد), گيتارا (گۇي - تار), رەبەك (رەباب), تامبۋرين (بانداۋىر نەمەسە تانبۋر ءال-حوراسان), بارابان، تسيترا مەن كانون سياقتى ورتاعاسىرلىق اسپاپتاردىڭ ءبارى ارابتىكى ەكەنى الدەقاشان باسى اشىلعان اڭگىمە. شەرتپەلى اسپاپتاردىڭ شىعۋ تاريحىندا ليۋتنيا تەكتەس اسپاپتار كوشپەلىلەردىڭ قوس شەكتى اسپاپتارىمەن قاتار پايدا بولعانى، ولاردىڭ ءوزارا ۇقساستىقتارى مەن دامۋداعى ىقپالدارى جونىندە ونەرتانۋشى عالىم س.وتەعاليەۆا ناقتى تۇجىرىمدار كەلتىرەدى، تۇركىلەردىڭ قوس شەكتى نەمەسە ءۇش شەكتى دومبىرا تەكتەس اسپاپتارى ەۋروپاداعى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ مادەنيەتىنە كىرىكتى بوپ كەتكەنى راس. بۇل جەردە اسپاپ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ شەجىرەسىندە ارابتارمەن بىرگە تۇركى وركەنيەتىنىڭ دە جەتەكشى ورىندا بولعانىن ايتقىمىز كەلەدى.

ارابتار گرەكتەردىڭ كوپتەگەن مۋزىكالىق ەڭبەكتەرىن تارجىمەلەدى. اريستوكسەننەن - «گارمونيكا» مەن «ريتميكا»، ەۆكليدتەن - «كانون» مەن «گارمونيكا»، پتولەمەي مەن نيكوماحتىڭ «گارمونيكاسى» جانە اريستوتەلدىڭ «پروبلەماسى» ەۆروپاعا اراب اۋدارمالارى ارقىلى جەتتى. العاشقى اراب مۋزىكا تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالاعانداردىڭ باسىندا ءبىزدىڭ بابامىز - ءابۋ ناسىر ءال-فارابي مەن مەديتسينانىڭ اتاسى ءابۋ ءالي يبن سينا تۇردى. العاشقى دىبىس تاڭباسى اسپاپتىق تابۋلاتۋرا دەپ اتالدى، بۇل نوتاتسيانىڭ فونەتيكالىق ۇلگىسى ەدى. ەۆروپادا پايدا بولعان العاشقى جازۋلار وسى ادىسپەن جازىلدى، جەكە وقۋلىقتار دا قۇراستىرىلىپ تاجىريبەگە ەندى. تابۋلاتۋرانىڭ ىزىمەن فونەتيكالىق سولفەدجيو پايدا بولدى. اراب الىپپەسىنىڭ نەگىزىندە ادامزاتقا ورتاق بولعان بۇگىنگى نوتا اتاۋلارى بەلگىلى بولدى: ءدال-دو، را-رە، ميم-مي، ءفا-فا، سود-سول، ءلام-ليا، سين-سي.

ورتاعاسىرلىق اراب وركەنيەتىنىڭ تۇركىستانعا (وتىرار، بۇحارا، حوراسان) مادەني اسەرى ەرەكشە مول بولعانى تاريحتان ايان، ح عاسىردا مۇندا زياتتى ءبىلىم بەرەتىن اراب مەدرەسەلەرى مەن مەكتەپتەرى جۇمىس ىستەدى، ورتا ازياداعى مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ دامۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولۋى سوندىقتان، اراب مۋزىكا تەورياسىن جەتىلدىرگەن عالىمداردىڭ كوبى وسى توپىراقتا دۇنيەگە كەلۋى تۇرىك پەن اراب سازىنىڭ كەلىسىمىن جاساي الدى، بۇل ءىستىڭ حوردوفونداردىڭ جەتىلۋىنە دە ايتارلىقتاي جۇعىمى تيگەنى راس. سول زاماننان قالعان مۋزىكانى تاڭبالاپ جازۋ قۇرالى - حورەزم تابۋلاتۋراسى دەپ اتالادى. ونى تانبۋر اسپابىنا لايىقتاپ جەتىلدىرگەن تۇرىك مۋزىكانتى-كاميل حورەزمي (سويى تۋرىك، سۇيەگى دۋلات). ح11عاسىردان بەرى اسپاپتىق مۋزىكا جازبالارىنىڭ كەرەگىن وسى جازۋ وتەدى. دىبىستاردى اسپاپتىڭ پەرنەلەرىنە لايىق تاڭبالاۋ ارقىلى ونى مەڭگەرۋ ورىنداۋشىلىق ونەردى ەداۋىر وڭايلاتتى. تابۋلاتۋرالىق جادىگەردىڭ ورتاعاسىرداعى اراب مادەنيەتىنەن قالعانىن فولكلورتانۋشى ۆ.بەلياەۆ «...ول ءال-فارابي مەن يبن سينا ءومىر سۇرگەن كەزەڭدەردەگى ارابتىڭ وركەندەگەن مۋزىكالىق مادەنيەتىنىڭ جۇرناعى بولۋى كەرەك» (ۆ.ۋسپەنسكي، ۆ.بەلياەۆ. تۋركمەنسكايا مۋزىكا. تيپوگرافيا «كومپلەكس»-2003) دەگەن پىكىرى ارقىلى تاريح بەتىنە قالدىرىپ كەتتى. حورەزم نوتاتسياسى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتىپ، ءبىرسىپىرا كونە وزبەك، تۇركىمەن شىعارمالارىنىڭ جازبالارى شيفرلاندى. بۇل سالادا كەڭەس داۋىرىندەگى تەورەتيكتەر - ۆ.ا.ۋسپەنسكي، ۆ.م.بەلياەۆ، ي.ر.رادجابوۆ، ي.ا.اكباروۆتار تابىستى ەڭبەكتەر جاسادى.

ەۆروپادا ح11 عاسىردا عانا مۋزىكانىڭ مەنزۋرالىق (لاتىنشا mensura - ولشەم دەگەن ءسوز) تەورياسى پايدا بولدى. وسىنىڭ نەگىزىندە دىبىستى جازاتىن تاڭبالار دا دۇنيەگە كەلدى. نوتانى رەفورمالاۋشى رەتىندە يتاليا مۋزىكاتانۋشىسى گۆيدو د ارەتستسونى (992-1050) ەرەكشە اتاعانىمىز دۇرىس. ارەتينسكي (ورىس دەرەكتەمەلەرىندە وسىلاي اتالدى) ءتورت سىزىقتى نوتا جۇيەسىن ۇسىندى. بەس سىزىقتى نوتا كەيىن گوتيكالىق نوتاتسيا دەگەن اتپەن شىقتى. مۇندا ءاربىر دىبىس تاڭبالاندى، نوتانىڭ ۇزاقتىعى مەن بيىكتىگى «شەگە تاڭبامەن» بەلگىلەندى. كەزىندە ب.ەرزاكوۆيچ ماجارستانداعى قۇمان قىپشاقتاردىڭ شىركەۋ دۇعاسىنان قازاقتىڭ «اقساق قۇلان» كۇيىنىڭ ۇقساس اۋەنىن وسى گوتيكالىق جازۋدان شيفرلاپ تاپقان. سوندا ول جەرگە قىپشاقتاردىڭ قونىستانۋى ح111 عاسىردا دەپ ەسەپتەسەك، گوتيكالىق جازبانىڭ پايدا بولۋ تۇسىن انىقتاۋعا بولاتىنداي. ەۆروپادا شىركەۋ دۇعالارىنىڭ نوتالىق جازبالارى دا وسى كەزەڭدەردە پايدا بولدى. نوتانىڭ قازىرگى ءتۇرىنىڭ جەتىلۋىنە تۇرتكى بولعان دا ارابتاردىڭ دۇعانى اندەتە وقۋى ەكەنىن ايتا كەتۋ ابزال، وزگە دىندەگىلەر دە وسىعان ەلىكتەدى. يسلام دىنىندەگى دۇعانى وقۋ ءۇشىن مۋزىكالىق تاڭبانىڭ قاجەتىن فونەتيكالىق تاڭبا وتەدى. اراب الىپبيىندە دىبىستى قىسقارتا، سوزا، اۋەندى بيىكتەتە نەمەسە باسەڭدەتە الاتىن تاڭبالار بولدى، ولار نەگىزىنەن وسىعان سۇيەندى. وزدەرى دامىتقان مۋزىكا جۇيەسىن ءدىني ماقساتتا قولدانباۋىنىڭ بۇدان باسقا دا سەبەپتەرى دە بولۋى مۇمكىن... ال، حريستيان دىنىندەگى جورالعى بويىنشا ءسوز ءماتىنىن سازبەن بەلگىلەۋ ءۇشىن نوتالىق تاڭبا ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتتىلىگى زور ەدى.

پراۆوسلاۆيا دىنىندە دە نوتانىڭ سىزىقسىز تاڭبالارى كەڭ قولدانىستا بولدى. وسى ماقساتتا «مۋزىكا ازبۋكاسى» دەگەن ارنايى وقۋلىق تا جازىلدى («كليۋچ زنامەننىي» - حريستوفوردىكى، «يزۆەششەنيە و سوگلاسنىح پومەتاح» - الەكساندر مەزەنتستىكى، ءحۇ11 ع.). ورىس جەرىنە مۋزىكالىق تاڭبانىڭ كەلۋى گرەك ۇلگىسىمەن «كونداكارلىق اندەتۋ» ۇردىسىنەن باستاۋ الادى، بۇل دا ءدىني دۇعالىقتار، ۆيزانتيادان كەلگەن، وسى كۇنى زەرتتەلە باستاعان ارميانداردىڭ مۋزىكالىق بەلگىلەرگە قۇرىلعان حازى نوتاتسياسى دا ورتا عاسىردا حريستيان دىنىمەن بىرگە كەلگەن.

وسى جازۋلاردى سالىستىرار بولساق، شىعىستىق جانە باتىستىق تاڭبالاۋ ۇلگىلەرى ءبولىنىپ شىعار ەدى، ەكەۋى دە ءارىپ پەن تسيفرعا جۇيەلەنگەن، تەك دامۋ بارىسىندا باتىستىق ۇلگى العا شىعىپ كەتتى. ونىڭ سەبەبى عاسىرلار بويعى ىزدەنىستە جانە رۋحاني-ءدىني تۇرمىستاعى قاجەتتىلىكتە ەكەنى ايقىن ەدى.

ەۆروپالىق نوتا سيستەماسى ءحۇ11 عاسىردا تولىق قالىپتاستى دەۋگە بولادى. العاشقى اسپاپتىق، ۆوكالدىق شىعارمالاردىڭ حالىققا تارالۋى وسى كەزەڭگە ساي كەلەدى. قازىرگى نوتا ۇلگىسى سول وركەنيەتتىڭ مۇراسى.

جالپى، جازۋ ونەرىنە كەلەتىن بولساق ازياداعى ەڭ كونە رۋنيكالىق تاڭبا التايدا پايدا بولعانىن ايتۋىمىز كەرەك، ونىڭ ىشىندە قازاققا مۇراعاتى تيەسىلى ورحون-ەنەساي جازۋىنىڭ الەمدەگى العاشقى جەتىلگەن جازۋ ەكەنىن ءتىل عىلىمى الدەقاشان مويىنداپ قويعان. ۆ.تومسەن اشقان ورحون جازۋلارىنىڭ مۋزىكا بىلىمىنە قانشالىقتى قاتىسى بار ەكەنى ءالى زەرتتەلگەن جوق، دەگەنمەن فيلولوگتاردىڭ پىكىرىن ەسكەرسەك، تاستاعى جازۋلاردىڭ بەلگىلى ىرعاعى بار اق ولەڭ تۇرىندە شىققانى مۋزىكانتتار نازارىن اۋدارۋى ءتيىس تە. («تۇرىك قاعاناتىنىڭ توعىز اسىلى بار ولار: قارا بۇدۇن - حالىق، تولعاقتى تۋ - مەملەكەتتىك ءرامىز، وردا، ەسىر -حان  تاعى، ءتاجى، بەلباۋ، اقبەرەن - قانجار، وزدىك ات - تۇلپار، حاتۋن - سۇلۋ قىز». بۇل مەملەكەتتىك تۇتاستىقتى دارىپتەيتىن اتا-بابادان قالعان ءسوز. قازىرگى «توعىز تاراۋ» كۇيىنىڭ وسى ماعىنادا شىقپاسىنا كىم كەپىل، دومبىرانىڭ توعىز پەرنەسى دە تەگىن نىشانا ەمەس). كۇلتەگىن مەن تونىكوك زامانىنداعى تاڭبالاۋ ءۇردىسى جالپى شىعىس جۇرتىنا ويما جازۋدى (يەروگليف) اكەلدى، سونىڭ سالدارىنان ەۋروپا ەلى دە جازۋ ءالىپبيىنىڭ وركەنيەتىنە قولىن جەتكىزە الدى... تاڭبالاردىڭ ىشىندە قازىرگى نوتا جازۋ تاجىريبەسىندەگى بەلگىلەرگە ۇقساس ارىپتەردىڭ بولۋى بولاشاقتا ولاردىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتارعا عانا ءتان تاڭبالار جاساۋ پەرسپەكتيۆاسىنا جول اشا الادى. قازىرگى ۇلتتىق شەكتى اسپاپتارىمىزدىڭ قاعىستارى مەن شتريحتارى ەۆروپالىق اسپاپتاردىڭ مۇلكى ەكەنى، ولاردىڭ تاڭبالىق انىقتامالارى ءتول ونەرىمىزگە ءدوپ كەلىڭكىرەمەيتىنىن ەسكەرسەك، بۇل ويىمىزدىڭ بولاشاعى بولىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. كۇلتەگىن، تونىكوك جازبالارىنىڭ ادەبي ەسكەرتكىشتىڭ جادىگەرى ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، پوەتيكالىق ءتىل مەن مۋزىكالىق ءتىلدىڭ تۇبىرلەستىگىنە بايلانىستى زەرتتەۋگە تۇرارلىق نىسانا دەپ ساناۋعا بولادى. تاستاعى جىردى - پوەتيكالىق ءماتىن رەتىندە باعالاي الامىز، سەبەبى كونە تۇركى مەن قازىرگى قىپشاق ءتىلىنىڭ اراسىندا ديالەكتيكالىق تۋىستىق ۇزىلگەن جوق. ەندەشە ونداعى ماقام دا ۇزىلۋگە ءتيىستى ەمەس. جالپى، كۇي تابيعاتىنىڭ ارعى سيپاتىن ءسوز ونەرىنەن ىزدەگەننەن كوپ نارسەنى ۇتارىمىز ايدان انىق.

قازاق حالقىنىڭ رۋلىق تاڭباسى اۋەن عىلىمىنا قاتىسسىز بولعانمەن پەتروگليفيكادا جازۋ بەلگىسى رەتىندە قاراستىرىلادى. بۇل بەلگىلەردىڭ كۇيگە تىكەلەي تاڭبالىق نىسان بولا الۋى ىقتيمال، سەبەبى، قازاق تاڭبالارىندا اسپاپتاردىڭ دا بەينەسى بار، ونىڭ ۇستىنە تاڭبانىڭ ارعى ءتۇبىرىنىڭ ءارىپ ەكەنى راس. ال، ءارىپ -دىبىستى، دىبىس -مەلوديانى، ءسوز بۋىنى - ولشەمدى (رازمەردى), ءسوز ەكپىنى - ءريتمدى تۋىنداتاتىنى بەلگىلى. رۋلىق تاڭبالاردىڭ ىشىندە دومبىرانىڭ قاعىسىمەن سايكەس كەلەتىن بەلگىلەر بىرەن-ساران بولسا دا بار جانە ولاردىڭ كەزدەيسوق سايكەستىك ەكەنىن دە مويىندايمىز. رۋلىق تاڭبا مەن مۋزىكالىق تاڭبانىڭ ەشقانداي قيسىندىق قاتىناسى بولماسا دا كەيبىر كۇي قاعىستارى نەمەسە كۇي يشاراتتارىنا سول تاڭبالاردى ۇسىنۋعا بولاتىنداي-اق...  دومبىراداعى «پ»-بەلگىسى وڭ قاعىستى بەينەلەيدى، رۋلىق تاڭباداعى اتى - «بوساعا»، تەرىس قاعىستى سۋرەتتەي الاتىن «v» بەلگىسى دە بار («تەرىستاڭبالى نايمان رۋىنىڭ تاڭباسى), ونىڭ رۋلىق تاڭبا رەتىندەگى اتى-«باقان»، سول قولداعى ىزا قاعىسقا كەلەتىن «+» (اشاماي) تاڭباسى جوشى حاننىڭ كۇمبەزىندە بار، بۇل قازاقتا كەتە-وعىز بەن كەرەيدىڭ جەبەنى ايقاستىرۋدى كورسەتەتىن تاڭباسى (ايسانىڭ كرەستى ەمەس), بۇل بەلگى (+) دومبىراداعى سول قولمەن قاعىسسىز شەرتىلەتىن ءتاسىلىن بەينەلەيدى. تەلەۋ مەن كەرەي تايپاسىنىڭ تاڭباسى - «ح» (اشامايدىڭ ءبىر ءتۇرى), بۇل دا شەكتى اسپاپتاردا بيىكتىگى انىقتالماعىن دىبىستارعا قولدانىلاتىن بەلگى. فلوجەلەت ادىسىنە كەلەتىن «و» بەلگىسى عۇنداردىڭ كۇندى بەلگىلەيتىن كونە تاڭباسى، قازىرگى ۇلى ءجۇز رۋلارىندا كوپ قولدانىلادى، وسىعان ۇقساس «00» ارعىننىڭ رۋلىق تاڭباسى، ول «كوز تاڭبا» دەپ اتالادى. ادايدىڭ - «ءى» (جەبە) تاڭباسى ورىس دومراسى مەن موندالينادا قولدىڭ شەرتۋ باعىتىنىڭ كولدەنەڭ قوزعالىستارىن بەينەلەيدى، دومبىرادا سيرەك قولدانىلادى. قازاقتىڭ رۋلىق تاڭبالارىندا ليگانى بەينەلەيتىن «جارتى اي»، اشىق شەكتى بەينەلەيتىن «كوز»، شيرەك پاۋزانى بەينەلەتەيتىن «ۇماي انا»، موردەنتكە ۇساس «شىلبىر، ەكىنشى شەكتەگى ويىندى بەينەلەي الاتىن كونە قىپشاقتىڭ «ەكى ءالىپ» تاڭباسى سياقتى بەلگىلەر بار. كەيبىر رۋلاردىڭ تاڭبالارى مۋزىكالىق اسپاپتارمەن بەينەلەنگەن، مىسالى شانىشقىلى مەن قاتاعاننىڭ تاڭباسى-دومبىرا، قوڭىرات ماڭعىتايدىكى-قوبىز، قىرعىزالىنىكى-قومىز، التاي-قارپىقتىكى -شەرتەر، التاي مەن دۇرمەن-بارلاستىكى -ادىرنا. تورە تاڭبا-تاراق (ش) تا تومەن قاعىسقا ۇقسايدى، ونى شەرتپەدەگى قارا قاعىستى تاڭبالاۋعا ۇسىنىس رەتىندە كىرىكتىرۋدىڭ پەرسپەكتيۆاسى بار. شاپىراشتىنىڭ تۇمار تاڭباسى-(>) ەكپىندى اكتسەنتكە كەلەدى. وسى ۇقساستىقتاردى قازىرگى تاڭبالارىمىزبەن سالىستىرا وتىرىپ شتريحتاردىڭ بالامالى اتتارىن تابۋعا بولاتىنداي، مىسالى:

پروفەسسور ح.تاستانوۆ دومبىرا مەتوديكاسىنا ورىس اسپاپتارىنىڭ كوپتەگەن قاعىستارىن، اپپليكاتۋرالىق ۇلگىسىن دومبىراعا كىرگىزگەن العاشقى ادىسكەرلەردىڭ ءبىرى بولدى. «دومبىراعا ارنالعان پەسالار» اتتى جيناعىندا دومبىرانىڭ وڭ جانە سول قولدارداعى شارتتى بەلگىلەرىنىڭ ۇلگىسىن ۇسىندى. ورىس اسپابىنان الىنعان دومبىرا تاڭبالارىنىڭ ىشىندە الابوتەن ءبىر تاڭبا كوزگە جىلى ۇشىرايدى، ول كىشى ءجۇزدىڭ بەرىش رۋىنىڭ «كۇن» تاڭباسى - «و»، (ورتاسىندا نۇكتەسى بار), بۇل تاڭبانى ول شەكتى تەرمەلەي تارتاتىن ساۋساقتاردىڭ سانىن ايقىنداۋ ءۇشىن پايدالاندى. ح.تاستانوۆتىڭ بۇل ىزدەنىسى شىندىعىندا ۇلتشىلدىقتان تۋماعان ەدى، وسىعان ۇقساستاۋ تاڭبالاۋ ءۇردىسى گيتارا تاجىريبەسىندە بۇرىننان بار بولاتىن. الايدا، وسى تاڭبانىڭ قولدانىسى كەڭەس زامانىندا بەلگىسىز سەبەپتەرمەن قولداۋ تابا المادى، تاجىريبەگە ەنىپ ۇلگەرمەي جاتىپ الىنىپ تاستالدى. دومبىرا مەتوديكاسىنا كوپ ەڭبەگى سىڭگەن ح.تاستانوۆتىڭ وسى ءبىر قازاقى نىشانانى ارنايى ماقساتسىز (مۇمكىن ماقساتتى) قولدانىسقا ەنگىزۋگە تىرىسقان ارەكەت-يدەياسى ءالى كۇنگە دەيىن قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ساناسىندا بار. ح.تاستانوۆ ۇلتتىڭ وزىنە ءتان تاڭبالاردى اسپاپ سيپاتىنا ساي كادەگە اسىرۋدى اسپاپتىڭ ورىنداۋشىلىق سۇرانىسىنا وراي ىسكە اسىرۋعا تىرىسقانى راس، ونىڭ ۇستىنە قازىرگى نوتا جازۋىنىڭ شارتىنا نۇقسان كەلمەيتىن ءتول تاڭبالارىمىز بەن ارىپتەردىڭ مول ەكەنىن ونىڭ اڭعارۋى دا مۇمكىن... ورتا عاسىرلارداعى ورىس نوتاتسياسىنىڭ شىعۋ تاريحىندا «شەگەلەر» (گۆوزدي), «بەلگىلەر» (پومەت), «كىلتتەر» (كليۋچ زنەمەننىي) دەگەن ءداستۇرلى تاڭبالار بولعانىن جوعارىدا ايتىپ وتكەنبىز، وسىنداي ۇردىسكە پاراپار ۇلتتىق تاڭبالاۋ جۇيەسىنىڭ ەندىگى جەردە جارىققا شىعاتىن قيسىنى دا بار سياقتى. جالقى ساۋساقتى تاڭبالاۋ ءۇشىن وسى كۇنگى قولدانىپ جۇرگەن «ءۇ» (قۇلاقشاسى بار) نەگىزىندە - كىشى ءجۇز قىزىلقۇرتتىڭ تاڭباسى، ونى تاجىريبەگە ەنگىزگەن پروفەسسور ا.جايىموۆ. بۇل قاعىستىڭ تاڭبالانۋىنا وتە-موتە ءساتتى پايدالانىلعان ءادىس بوپ شىقتى جانە تاجىريبەگە تەز ءسىڭىپ، جاتىق بوپ كەتتى.

قازىرگى نوتا جازۋىنا سايكەس كەلەتىن ارىپتەر ورحون-ەنيسەي جازۋلارىندا دا بار. مۇندا اكتسەنتتى بەينەلەيتىن بەلگى، شيرەك پاۋزاعا ۇقساس ارىپتەر بار. بولاشاقتا دومبىرا تاجىريبەسىنە ەنگىزۋگە ۇسىنارلىق بەلگىلەردى وسى رۋنولىق جازبالاردان دا ىزدەۋگە بولادى. مۇنداي سۇرانىس نەلىكتەن تۋىنداپ وتىر دەگەن سۇراققا جاۋابىم دايىن. قازاق كۇيلەرىنىڭ قاعىستارى مەن تاسىلدەرىن قامتاماسىز ەتۋگە قازىرگى بالالايكادان اۋىسقان امالدار جەتكىلىكسىز بولىپ وتىر، ونىڭ ۇستىنە ادىسكەرلەر ۇسىنعان جاڭا تاڭبالاردىڭ كوبىنىڭ قولدانىس اياسى تار نەمەسە امالعا ساي كەلمەيدى. قاعىس نەگىزىنەن ۇعىمعا تۇسىنىكتى ءارى سانىنان گورى ساپاسى بار بولۋى كەرەك، ال، دومبىراداعى قازىرگى تاڭبالاردىڭ سانى وتىزدان اسسا دا تاجىريبەدە ىقپالدى ايقىنداۋىش بولا الماي وتىر.

بىزبەن تاريحى مەن مادەني شەجىرەسى توركىندەس قىتاي حالقىندا تسين دەيتىن اسپاپ بار، ول ءبىزدىڭ جەتىگەنگە ۇقساس. وسى اسپاپتىڭ نوتالىق جازباسى ءۇ1 عاسىردا پايدا بولعان ء(بىزدىڭ رۋلىق تاڭبالارىمىزدىڭ پايدا بولۋى دا سوعان كەزەڭدەس). وسى اسپاپتىڭ  تاڭبالارىندا ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارتاتىن ەكى ماسەلە بار: ءبىرىنشىسى - ءاربىر شتريحتىڭ، شەكتىڭ، ءتاسىلدىڭ ءداستۇرلى قىتايشا اتتارى بولادى; ەكىنشىسى-ولاردىڭ تارتىلۋ مىنەزدەمەلەرى بەلگىلى ءبىر سۋرەتتەمەلىك كورىنىستىڭ ماعىناسىن بەرەدى نەمەسە ماڭىزىن اڭگىمەلەيدى. مىسالى، وڭ قولدىڭ باس بارماعىمەن تومەن ءىلىپ تارتۋ-«ۇشۋعا دايىندالعان تىرنانىڭ قانات قومداعانىنداي» قالىپتا بولۋى، ال ورتاڭعى قولمەن ىلگەندە «بۇلتقا ءىلىنىپ قالعان ايداھاردىڭ» بەينەسىندەي قيمىل جاسالۋى شارت سانالادى (ە.ۆ.ۆاسيلچەنكو. مۋزىكالنىە كۋلتۋرى ميرا. موسكۆا. يزداتەلستۆو روسسيسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا درۋجبى نارودوۆ. موسكۆا-2001). مۇندا قاعىس جاسايتىن تاسىلدەردىڭ اتتارى وتە تۇسىنىكتى ءارى قىتايدىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىنە ەتەنە جاقىن، ونىڭ ۇستىنە قولدىڭ قيمىلى مەن «تىرنانىڭ» نەمەسە «ايداھاردىڭ» سوعان بالاما سۋرەتى دە بار، ول دا قاعىستى ايقىندايتىن قوسالقى سيمۆوليكالىق تاڭبا بولىپ سانالادى. وسى اسپاپ ءۇشىن جاسالعان مۋزىكالىق تاڭبالار وتە كوپ، ءبىر عانا ۆيبراتو ءتاسىلى ءۇشىن 100-دەن استام، ال، پورتامەنتو ءۇشىن 50 شاقتى بەلگىلەر بار. جوعارىداعى جەتىگەن تەكتەس قىتاي اسپابىنا ارنالعان «ءتسيندى ماداقتاۋ» دەپ اتالاتىن قىتاي جىرشىسى تسزي كاننىڭ مىناداي ولەڭى بار:

اۋەننىڭ ءتارتىبى مىناداي بولۋى كەرەك:

ءبىرىنشى «ۇلكەن توبە» باستايدى،

ودان سوڭ «قونالقى دەمالىس»، «تايشان»،

سودان كەيىن «شىعىس ساربازدارى»،

بۇلاردان كەيىن «ايداھاردىڭ ۇشۋى»، «مارالدىڭ موڭىرەمەسى»،

«تاۋىق پەن تىرنا»، «دالانىڭ شەكتەرى»...

بۇل سازدار كەزەگىمەن تارتىلادى،

ولاردىڭ تابيعاتى تۇتاس... (اۋدارما ي.نۇراحمەتتىكى.)

مۇندا نەگىزىنەن اسپاپتىق شىعارما كومپوزيتسياسىنىڭ انىقتاماسى ايتىلادى، جانە ورىنداۋدىڭ امالى مەن ءتاسىلىن ىسكە اسىراتىن شتريحتار دا سولارمەن تۇتاس ۇعىمدا بولىپ وتىر. شىعارمالاردىڭ دامۋى زاڭدىلىعىن قوزعايتىن بۇل ولەڭ قىتاي مۋزىكاسىندا بۇلجىمايتىن كومپوزيتسيالىق زاڭ بار ەكەنىنەن حابار بەرەدى. جانە وسى كەلتىرىلگەن شىعارما بولىمدەرىنىڭ اتتارىنا ونى تارتۋ ءتاسىلىنىڭ اتتارى دا سايكەس كەلەدى، سەبەبى ولاردىڭ يەروگليفتىك بەلگىلەرى مەن بالامالى راسىمدەرى بار. قىتاي مەن قازاق مادەنيەتىنىڭ تامىرلاستىعى بار ەكەنى راس، دەگەنمەن بىزگە قاراعاندا ولاردىڭ مۋزىكانى تاڭبالاۋ ءىلىمى ەجەلدەن دامىعان. ولار اسپاپتارعا قاتىستى زەرتتەۋلەرىندە  كوشپەلى قازاقتاردىڭ مۋىكاسىمەن جاقسى تانىستىعى بايقالادى، سۋ بيحايدىڭ (قىتاي تاريحشىسى) زەرتتەۋىندە قاڭلىلار مەن ۇيسىندەردىڭ قىتاي مادەنيەتىنە ىقپالى مول بولعانى جازىلعان. قىتايلار وسى كۇنگە دەيىن پيپا دەيتىن شەكتى اسپابىن كوشپەندىلەردەن اۋىسقان مۋلىك دەپ سانايدى، ويتكەنى ول قاي جاعىنان سالىستىرساق تا دومبىرامەن تەكتەس بولىپ شىعادى. تسين اسپابى بولسا ءبىزدىڭ جەتىگەننەن ايىرماشىلىعى جوق، بۇل بۇكىل تۇركى تۇقىمىندا قادىرلەنگەن قاسيەتتى اسپاپ.

وسى ماسەلەلەر بىزگە قىتايدىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن اسپاپتىق شىعارما تۋرالى ولەڭىن ءتول كۇيلەرىمىزدىڭ قۇرىلىسى مەن ورىنداۋ تەحنيكاسىمەن سالىستىرۋعا ەرىك بەرەدى. وسى قاعيدامەن قازاق كۇيلەرىنىڭ قۇرىلىسى مەن ءداستۇرلى قاعىستارىنىڭ مىنەزدەلۋىن بىلايشا شەندەستىرۋگە بولاتىنداي.

كۇي قۇرىلىسىمەن سالىستىرۋ:

«ۇلكەن توبە» - باس بۋىن، ءداستۇرلى اتاۋى -كۇي باسى

«قونالقى دەمالىس» - ورتا بۋىن، ءداستۇرلى اتاۋى -كۇي قايىرىمى

«تايشان - ورتا بۋىن، ءداستۇرلى اتاۋى -بەل بۋىن (شەرپە كۇيدە)

«شىعىس ساربازدارى» - ۇلى ساعا.

«ايداھاردىڭ ۇشۋى» - كىشى ساعا

«مارالدىڭ موڭىرەمەسى» - ۇلكەن ساعا

«تاۋىق پەن تىرنا» - نەگىزگى تاقىرىپ پەن قايىرما

«دالانىڭ شەكتەرى» -كۇيدىڭ ءتۇيىنى، سوڭى.

ءداستۇرلى قاعىستارمەن سالىستىرۋ:

«ۇلكەن توبە» -قارا قاعىس

«قونالقى دەمالىس -جالقى قاعىس

«تايشان» - ىلمە قاعىس

«ايداھاردىڭ ۇشۋى» - وڭ قاعىس

«تاۋىق پەن تىرنا» - تەرىس قاعىس

بۇل سالىستىرمالار ولەڭنىڭ تاقىرىبىنداعى مازمۇندار مەن سونى راسىمدەيتىن سۋرەت-تاڭبالاردىڭ ۇقساستىعىنان تۋىپ وتىر، مۇنداعى ايتپاق وي -كورشىلەس مەملەكەتتەگى مۋزىكالىق دامۋ مەن كوشپەلى وركەنيەتتىڭ مۋزىكالىق دامۋىنداعى بەلگىلى ءبىر قارىم-قاتىناستىڭ بولعاندىعىن، اسپاپتىق ونەردىڭ تۇبىرىندەگى دامۋ ءۇردىسىنىڭ توركىندەس ەكەندىگىن ايتۋ عانا. قىتاي ارينە، وتىرىقشى ەل، ولارداعى مۋزىكالىق ەركىندىگى مۇلدە بولەك ۇعىم، دەگەنمەن ولاردىڭ دىبىستى تاڭبالاۋى مەن ءبىزدىڭ ءداستۇرلى كۇي اتتارىنىڭ پايدا بولۋىندا ءبىر جاقىندىق سەزىلەدى. مۇنداي پىكىردى ە.ۆ.ۆاسيلچەنكونىڭ جازبالارىنان كەزدەستىرۋگە بولادى. ((ە.ۆ.ۆاسيلچەنكو. مۋزىكالنىە كۋلتۋرى ميرا. موسكۆا. يزداتەلستۆو روسسيسكوگو ۋنيۆەرسيتەتا درۋجبى نارودوۆ. موسكۆا-2001).

جاپون، كارىس، ۆەتنام حالىقتارىندا دا وسىنداي ءتولتۋما مادەنيەت بار. مۇنداعى مۋزىكالىق تاڭبالاردىڭ تەك قانا حالىقتىق ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ جانە دومبىرا اسپابىنداعى تاسىلدەردىڭ دە وسىلاردان دەڭگەيى تومەن ەمەس ەكەنىن مويىندايتىن بولساق، وندا قازىرگى نوتا جازباسىنا ءبىز دە ءداستۇرلى تاڭبالارىمىزدى ەنگىزۋگە تاۋەكەل ەتۋىمىز كەرەك. بابىر مەن مۇحاممەد-قايدار دۋلاتيلارمەن بىرگە ۇندىستانعا جەتكەن قازاق دومبىراسى ەشقانداي وزگەرىسكە تۇسپەي وسى كۇنى ءۇندى حالقىنىڭ ۇلتتىق اسپابىنا اينالىپ كەتتى، اتى دا وزگەرمەگەن -تامپۋرا (دومبىرا). ەندى وسى اسپاپتىڭ قولدانىسىنا كەلەتىن بولساق، ءۇندىنىڭ كلاسسيكالىق بيلەرىن سۇيەمەلدەيتىن سارىندار ورىندالادى ەكەن، ياعني ۇندىلەر ونىڭ بايىرعى تۇركىلىك ءداستۇرلى مىندەتىن بۇزباعان. بۇل تۋرالى ە.ۆ.ۆاسيلچەنكو بىلاي دەپ جازادى: «...ۆوزمەم، ناپريمەر چيستو ينسترۋمەنتالنىە فورمى مۋزيتسيروۆانيا، گدە ۆ انسامبل، سوپروۆوجدايۋششي سوليرۋيۋششي ينسترۋمەنت-سيتار، سارانگي يلي شەناي ي در..، كاك پراۆيلو، وبيازاتەلنو ۆحوديت تامپۋرا. ۆ ەتوم سلۋچاە سوليست-ينسترۋمەنتاليست كاك بى بەرەت نا سەبيا فۋنكتسيۋ پەۆتسا، يميتيرۋيا نا ينسترۋمەنتە زۆۋچانيە چەلوۆەچەسكوگو گولوسا». بۇل جەردە تامپۋرا-دومبىرانىڭ ادام داۋىسىنا جاقىن تەمبرى بار ەكەنى (كومەي-بۋردون), ونى ۇندىلەردىڭ ەرەكشە كيەلى اسپاپ دەپ قارايتىنى ايتىلىپ وتىر.

وسى جەردە يسلامداعى سوپىلىق اعىم جايىندا ايتۋعا تۋرا كەلەدى، قوجا احمەت ياسساۋي زامانىندا سۋفيزم وردەنىنىڭ ورتالىعى ءۇندىستاندا بولعانى، ولاردىڭ ءدىني ناسيحاتپەن قاتار  ەمشىلىكپەن اينالىسقانى بەلگىلى. ەمشىلىكتىڭ ءبىر شيپاسى مۋزىكاتەراپيا، ونىڭ ىشىندە كۇي، ساز، قوسىق ەكەنى دە راس. سوپىلىق اعىم قازاقتىڭ قوبىزبەن ەمدەۋىمەن قاتار ءومىر سۇرگەن، سوپىلىق كانوندارى مۋزىكا تىڭداۋدىڭ اعزاعا شيپاسى بولاتىنىن جوققا شىعارماعان. يسلامنىڭ ءبىر بۇتاعى ءسۋفيزمدى ءۇندى جەرىنە اپارعاندار تۇرىك مۇسىلماندارى بولعانىن جوعارىدا ايتتىق، اڭگىمە دومبىرامەن بىرگە ۇندىستانعا كوشپەلىلەردىڭ اسپاپتىق شىعارماسىنىڭ دا كىرگەنىنە ويىسادى. قازىر تامپۋرا-دومبىرا اسپاپتىق ينسترۋمەنتاريادا ءۇندى-تۋركىلىك مۇسىلماندىق مادەني كەزەڭنىڭ سينتەزى رەتىندە قاراستىرىلىپ ءجۇر.

اسپاپتا ورىندالاتىن شىعارمالاردىڭ تاڭبالارى دومبىرانى ورتاق اسپاپ ەتكەن تۇركىلەر مەن ۇندىلەردە جازباشا تۇردە قالىپتاسپاعان دەسەك تە، ولاردىڭ ورىندالعانداعى تىنىسىنىڭ، ىرعاعىنىڭ ءداستۇرلى اتتارى دا ساقتالعان. قازاق كۇيلەرىندەگى كۇي تارتاردىڭ الدىنداعى جورا، كۇيدىڭ اڭىزى مەن ونى شىعارۋشىنىڭ احۋالىن اڭگىمەلەۋ دە وسىعان ساي قۇبىلىس. ياعني، كۇيدىڭ تارتىلۋىن رەتتەپ وتىراتىن كودەكس قازاقتا بۇرىننان بار، ونىڭ ءاربىر ورىنداۋ مادەنيەتىن ايقىنداپ وتىراتىن كيەلى سوزدەرى دە بولاعان، وسى كۇنگە دەيىن جەتكەن «كۇي باسى»، «قۇلاق كۇيى»، «قوسباسار»، «قوڭىر»، «كەرتولعاۋ»، «اقجەلەڭ» سياقتى اتاۋلار نەگىزىنەن كۇيدىڭ قالاي تارتىلۋىن الدىن-الا جوسپارلاي الاتىن ءداستۇرلى انىقتاۋىشتار بولىپ تابىلادى. جوعارىداعى قىتاي اسپابىنداعى انىقتامالار سياقتى كۇيدىڭ ءداستۇرلى كومپوزيتسيالىق قۇرىلىمىن ايقىندايتىن انىقتاما دومبىرادا بار. قىتاي مۋزىكاسىنداعى «تىرنا» مەن «ايداھار» سياقتى سازدىق ماعىناسى بار سوزدەرگە «قاسقىر»، «اققۋ» سياقتى كۇيلەردىڭ اتتارى توركىندەس كەلەدى، ال، «بوزىنگەن»، «ەركە اتان»، «قارا جورعا»، «جورعا ايۋ»، «اقساق قۇلان» ت.ب. سياقتى كۇي اتاۋلارىنىڭ بولۋى قازاقتاعى كۇي كومپوزيتسياسى مەن ورىنداۋعا قاتىستى ۇعىمدار مەن اتاۋلاردىڭ مەيلىنشە مولدىعىن كورسەتەدى، ولاردىڭ شارتتى تاڭبالارى بولماعانمەن ورىنداۋداعى قاعيدالارى ءالى كۇنگە دەيىن تۇرمىسىمىزدا ساقتالىپ وتىر. بۇرىنعى دومبىرا قاعىستارىنىڭ اتتارى مەن تۇراقتى جۇيەسىنىڭ اتتارى كەيىننەن ۇمىتىلىڭقىراپ كەتكەنى راس، بىراق سولاردىڭ كۇيدەگى سالتى ءالى ءتىرى. قازىر قاعىس جۇيەسىن جاڭعىرتۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان زەرتتەۋلەردىڭ نەگىزگى ماقساتى دا سول. اۋەلگى قادامدى قاعىستار مەن ولاردىڭ تىنىس بەلگىلەرىنەن باستاعاندا جانە ۇلتتىق ءداستۇرلى كۇي مادەنيەتىنە لايىق تاڭبالاردىڭ ءتۇبىرىن انىقتاعاندا عانا دومبىراداعى ورىنداۋشىلىق ونەر قالىپتى دامۋ جولىنا تۇسە الادى.

وسى ماقالاداعى ۇسىنىستىڭ ومىرشەڭدىگى ءوزىمىزدىڭ نامىسىمىزعا، امبيتسيامىزعا بايلانىستى، جوعارىدا كەلتىرىلگەن رەسەي، قىتاي، ءۇندى حالىقتارىنىڭ مۋزىكا عىلىمىندا ءوز ۇلتىنىڭ تاڭبالارىن ەندىرگەنىن جانە سولاردى مادەني قۇندىلىقتار رەتىندە قولدانىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، بىزگە دە وسىنداي ارەكەت جاساۋعا ەشكىم كەدەرگى كەلتىرە المايدى..، اسپاپتىق مۋزىكامىزدىڭ وركەندەۋى جولىندا كاسىبىي وقىتۋ سالاسىنا وسى تالاپتى توتەسىنەن قوياتىن دا كەز كەلگەن سەكىلدى. ال ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ تاسقا قاشالعان تاڭبالارى وتاندىق عىلىمعا ىقپال ەتكەنىن قويمايدى،  ونەرتانۋ عىلىمى دا سولاردان باستاۋ السىن، ودان ەۋروپالىق وركەنيەتكە ينەدەي زيان بولمايدى.تامام.

«اباي-اقپارات»