نۇرباي ءجۇسىپ. «قازاق» ۇعىمى – تەكتىلىكتىڭ تورەسى
ءسوز باسى
تۇركى جۇرتىنىڭ توقمەيىلسۋدەن اسقان دۇشپانى جوق
بىلگە (مەرگەن)
ازاتتىق - قاسيەتتى ۇعىم. ازاتتىقتى سەزىنۋ - ادامدىعىڭدى سەزىنۋ. اللا تاعالانىڭ شەكسىز قۇرمەتىنە بولەنگەن تىرشىلىك يەسى - ادام بولسا، ادامنىڭ باسىنا - سانا، جۇرەگىنە - سەزىم، كوكىرەگىنە - ماقسات، كوڭىلىنە - ارمان بەرگەن. تولىققاندى ادام اتانۋ ءۇشىن وسى قاسيەتتەر تال بويىڭنان تابىلۋى، جۇرەك سەزىمىنە باعىنۋى ءتيىس.
«جۇرەكتەگى سەزىمنىڭ ەڭ بيىگى، شىڭى - ماحاببات» دەپ جاتادى كەيبىرەۋلەر. ول - راس! سەزىمنىڭ بيىگى - ماحاببات! بىراق، ماحابباتتان دا بيىك تۇرعان سەزىم، ول - ازاتتىق! ماحاببات جولىندا سول سەزىمگە بولەنگەندەر عانا - سونىڭ راحاتىن، ياكي ازابىن تارتسا، ازاتتىق سەزىمىنە بولەنگەندەر ءبىرلى-جارىم بولمايدى، بۇتىندەي ءبىر حالىق بولادى. ولار وسى جولدىڭ شەكسىز راحاتىن كورەدى، نە اۋىر ازابىن شەگەدى. ءتىپتى جەر بەتىنەن جويىلىپ تا كەتەدى.
بۇل تۇرعىدا قازاققا قۇداي جار بولدى! قانشاما تار جول تايعاق كەشۋدى باستان وتكەرسە دە، ەلدىگىن ساقتاپ، حح عاسىردىڭ اياعىنا تامان ازاتتىققا قول جەتكىزدى. دەمەك، قازاق - ازاتتىقتىڭ اسىل سەزىمىنە بولەنگەن الەمدەگى ساناۋلى حالىقتىڭ ساناتىندا!
بۇگىندە تاۋەلسىزدىك تىزگىنى قولعا تيگەلى قازاق ەلى الەمدە ءوز ورنىن ويىپ تۇرىپ الدى. ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ باسشىلىعىمەن الىنباس تالاي اسۋلاردان امان-ەسەن، ەشنارسەگە سوقتىقپاي ءوتىپ كەلەمىز.
ءسوز باسى
تۇركى جۇرتىنىڭ توقمەيىلسۋدەن اسقان دۇشپانى جوق
بىلگە (مەرگەن)
ازاتتىق - قاسيەتتى ۇعىم. ازاتتىقتى سەزىنۋ - ادامدىعىڭدى سەزىنۋ. اللا تاعالانىڭ شەكسىز قۇرمەتىنە بولەنگەن تىرشىلىك يەسى - ادام بولسا، ادامنىڭ باسىنا - سانا، جۇرەگىنە - سەزىم، كوكىرەگىنە - ماقسات، كوڭىلىنە - ارمان بەرگەن. تولىققاندى ادام اتانۋ ءۇشىن وسى قاسيەتتەر تال بويىڭنان تابىلۋى، جۇرەك سەزىمىنە باعىنۋى ءتيىس.
«جۇرەكتەگى سەزىمنىڭ ەڭ بيىگى، شىڭى - ماحاببات» دەپ جاتادى كەيبىرەۋلەر. ول - راس! سەزىمنىڭ بيىگى - ماحاببات! بىراق، ماحابباتتان دا بيىك تۇرعان سەزىم، ول - ازاتتىق! ماحاببات جولىندا سول سەزىمگە بولەنگەندەر عانا - سونىڭ راحاتىن، ياكي ازابىن تارتسا، ازاتتىق سەزىمىنە بولەنگەندەر ءبىرلى-جارىم بولمايدى، بۇتىندەي ءبىر حالىق بولادى. ولار وسى جولدىڭ شەكسىز راحاتىن كورەدى، نە اۋىر ازابىن شەگەدى. ءتىپتى جەر بەتىنەن جويىلىپ تا كەتەدى.
بۇل تۇرعىدا قازاققا قۇداي جار بولدى! قانشاما تار جول تايعاق كەشۋدى باستان وتكەرسە دە، ەلدىگىن ساقتاپ، حح عاسىردىڭ اياعىنا تامان ازاتتىققا قول جەتكىزدى. دەمەك، قازاق - ازاتتىقتىڭ اسىل سەزىمىنە بولەنگەن الەمدەگى ساناۋلى حالىقتىڭ ساناتىندا!
بۇگىندە تاۋەلسىزدىك تىزگىنى قولعا تيگەلى قازاق ەلى الەمدە ءوز ورنىن ويىپ تۇرىپ الدى. ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ باسشىلىعىمەن الىنباس تالاي اسۋلاردان امان-ەسەن، ەشنارسەگە سوقتىقپاي ءوتىپ كەلەمىز.
ەلىمىز ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك سالادا ەشبىر ەلگە ۇقسامايتىن سونى جولمەن جۇرۋدە. بۇل سارا جول - ءوز جەمىسىن بەرىپ تە جاتىر. قازاقستان سىرتقى ساياساتتا دا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتۋدە. حالىقارالىق تالاي ۇيىمدار، ءدىني كونفەسسيالار، تاعى باسقا تولىپ جاتقان بىرلەستىكتەر ەل جۇرەگى - استانادا باس قوسۋدا، شەشىمدەر قابىلداۋدا. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاق الەمنىڭ ىنتىماق-بىرلىگىن ارتتىرۋدا وزىندىك ۇلەسى بار ايتۋلى ەلگە اينالدى.
سولاي بولا تۇرا، ءوز ەلىمىزدە دە شەشىمى تابىلماي كەلە جاتقان كەلەلى ماسەلەلەر شاش ەتەكتەن. سولاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى - قازاق ۇلتىنىڭ ءوزارا تاتۋلىعى، تۇتاستىعى. ول كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلە جاتقان كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ قالۋدا.
ەلىمىز ەكونوميكا مەن رۋحانياتتى قاتار ۇستاپ وركەندەۋگە كۇش سالۋى كەرەك ەدى. وكىنىشكە وراي، ەكونوميكا قولعا الىندى دا، رۋحانيات ەلەۋسىزدەۋ قالدى. ءتان قاجەتتىلىگى - ەكونوميكا مەن جان قاجەتتىلىگى - رۋحانيات قاناتىن تەڭ سەرمەمەگەن سوڭ، ىلگەرى باسقان مۇراتىمىز اينالشىقتاپ، كەيىن سەرپىلىپ قالىپ جاتىر.
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، تاۋەلسىزدىك تىزگىنى قولعا تيگەن سوڭ، قازاق بىرىگۋدىڭ ورنىنا، ءتۇپ تەگىن قۋالاپ، ءبىر-بىرىنە ىشتەي كىجىنىپ: «ءا-ءا، سەن سونداي ەكەنسىڭ عوي! «كيىمدى» بالا ەكەنسىڭ عوي! «كىرمە» ەكەنسىڭ عوي!» - دەگەن ارام ويلارى سانالارىن سارسىتىپ جاتىر. مۇنداي بولەكتەۋگە «كيىمدىلەر»: «ءيا، ءبىز سەندەردەن بولەك ەكەنبىز عوي! «ەسىڭ باردا، ەلىمىزدى تابايىق!» دەپ بىرەۋى - اناۋ، بىرەۋى - مىناۋ بوپ، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان رۋ-تايپا ارالارىنا جىك ءتۇسىپ، قىم-قيعاش بوپ جاتىر بۇگىندە!
راس، تەگىن بىلگەن ءجون! «تەگىن بىلمەگەن - تەكسىز». مۇنى مويىنداۋ كەرەك! الايدا، «قازاق» دەگەن ورتاق قاسيەت، ۇلت، قان بىرلىگى، نامىس بىرلىگى قايدا قالدى؟!
«قازاق»، «قازاق ەمەس»، «كىرمە»، «كىرمە ەمەس» دەگەن ەتەكتەن الار، تومەنگى سانالىلار ويلايتىن بەيشارالىققا دەيىن قۇلدىراۋ - قازاق قوعامىنداعى بۇگىنگى قالىپتاسقان اۋىر دەرت ەكەنى قازىر ەشكىمگە دە جاسىرىن ەمەس.
الايدا، قازاق بىرلىگىن ويلايتىن، شىققان تەگىن انىقتاي وتىرىپ، «مەن - قازاقپىن!» دەيتىن اسىلدان تۋار اسىلدار قازاق اراسىندا از ەمەس!
«قازاق» - ول بەلگىلى ءبىر ادام ەمەس! ول - ءتىلى ءبىر، ادەت-عۇرپى، سالت-ساناسى، مادەنيەتى، ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى، جەرى ورتاق، رۋ-تايپالاردىڭ باسىن بىرىكتىرەر ورتاق ۇعىم. «قازاق» دەگەن - بازبىرەۋلەر ايتىپ جۇرگەن «قاز» بەن «اق» ءسوزىنىڭ توركىنىنەن ىزدەيتىن اڭىز ەمەس، ول - «ەركىن» دەيتىن كونە تۇركى ءسوزى. ءيا، «قازاق» - ەركىن حالىقتىڭ ەركىن وداعى، عاسىرلار سۇرىپتاۋىنان وتكەن ورتاق قاسيەتى بار، بۇگىنگى تۇتاسقان ۇلتتىڭ ورتاق اتاۋى!
وسىنى تۇسىنگەندەر قازاقتىڭ دوسى، ياعني تەكتىلەر، تۇسىنبەگەندەر - رۋشىلدىققا بوي الدىرىپ، قازاقتىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ-قاتەر توندىرەتىندەر - قازاقتىڭ قاس جاۋى، ياعني تەكسىزدەر!
مىنە، وسىلاي سۇرىپتاۋ - تەكتىلەر مەن تەكسىزدەر ارا جىگىن اجىراتار ءتاسىل!
تەكتىلەر - وتكەنىن اجىراتىپ، شىققان تەگى مىقتى بولا تۇرا، «مەن - اناۋمىن، مەن - مىناۋمىن» دەمەي: «مەن - قازاقپىن! مەن سونى ماقتان تۇتامىن!» دەگەندەر! ەلدىكتى، تۇتاستىقتى ويلاعاندار!
ەلدىكتى، تۇتاستىقتى ويلاماي، اللا تاعالانىڭ ەڭ قاسيەتتى سىيى - ازاتتىقتىڭ قادىرىن اياقاستى ەتىپ، ناداندىقتىڭ قورشاۋىندا توقمەيىلسىپ، جوق جەردەن جاۋ ىزدەپ، ءوزارا قىرعي قاباق بوپ، رۋ-رۋعا ءبولىنىپ، ىشتەي ءىري بەرسەك، ءتۇپتىڭ ءتۇبى، بۇل ءۇردىس وزىمىزگە دۇشپانعا اينالىپ، ءتاڭىردىڭ قولداۋىنان ايىرىلىپ قالارىمىز حاق!
حالقىمىزدى ەل قىلعان «قازاق» ۇعىمى
مەنى «قازاق» دەگەندەر - ناعىز دوسىم
ءا.بوكەيحانوۆ
ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر، ءدىلى، ادەت-عۇرپى، سالت-ساناسى، مادەنيەتى، تاعدىرى ءبىر حالىق بولسا دا، بىتىراپ جۇرگەن تايپا، رۋلاردى ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناپ، ىرگەلى ەل ەتۋ - وڭاي شارۋا ەمەس!
مۇنىڭ تاساسىندا، قانشاما كۇش-جىگەر، اقىل-پاراسات، تەرەڭ ءبىلىم كەرەكتىگىن تەك قانا اقىل يەلەرى عانا بىلەر! بىتىراپ جۇرگەن رۋ-تايپالاردىڭ جان دۇنيەسىنەن تابىلىپ، بارشاسىن ءبىر تۋدىڭ استىنا، «قازاق» دەگەن قاسيەتتى ۇعىمنىڭ ساياسىنا جيناۋ باقىتى - شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ ەنشىسىنە تيگەن بولاتىن. بۇل سىندا كەرەي مەن جانىبەك حاندار العاشقى قازاقتار بولىپ، ەل تاريحىنىڭ التىن ارىپتەرىمەن ماڭگىگە جازىلىپ قالدى.
كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ قۇرعان قازاق حاندىعىنىڭ باستى جەتىستىگى - حالىقتى يدەولوگيالىق شىرماۋدان الىپ شىعىپ، «قازاق» ۇعىمى توڭىرەگىنە توپتاستىرا العاندىعى ەدى.
اتالمىش حاندىقتىڭ تاعى ءبىر جەتىستىگى - دالا دەموكراتياسىنا نەگىزدەلگەن ادامزات قوعامىنداعى ەڭ ادامگەرشىلىكتى، ەرىكتى ساياسي جۇيە بولعاندىعىندا. ونىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى ىسپەتتى - 1456 جىلدارى شۋ وڭىرىنە كەلگەن قوس حان سول جەردى مەكەن ەتىپ جاتقان ءالىم تايپاسى اراسىنداعى ورناتىلعان مىزعىماس دوستىق قارىم-قاتىناس.
كەزىندە، ياعني ب.ز.د. 330 جىلى اتاقتى ا.ماكەدونسكيدىڭ بەتىن قايتارعان جاۋىنگەر ءالىم تايپالارىمەن اراداعى دوستىق، كەيىن قازاق حاندىعىنىڭ جەرىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا الىمدەردىڭ ارال وڭىرىنە قونىس اۋدارۋىندا دا ءوزارا ۇلكەن كەلىسىم جاتقانى انىق-تى. ءالىمنىڭ ءبيى جاقايىم مەن قازاق حاندارى اراسىنداعى دوستىق، تىعىز بايلانىس - «قۇدا مىڭ جىلدىق» دەگەندەي، قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋ جاعدايىندا جالعاسىن تابا بەردى. ونىڭ جارقىن مىسالى - ءالىم جاقايىمنىڭ نەمەرە ءىنىسى ەسەنالىنىڭ ءبىر بالاسى كىشكەنەنىڭ جانىبەك حاننىڭ قىزى قۇرالايعا ۇيلەنۋى. كەيىن ول قىز قۇلانبيكە اتالادى. سول قۇلانبيكەدەن تاراعان ۇرپاقتان «قازاق» ۇعىمىن بارىنەن بيىك قويعان، حالقىنىڭ نامىسىن ەشكىمگە تاپتاتپاعان اتاقتى جانقوجا باتىردىڭ دۇنيەگە كەلۋى دە - كەزدەيسوقتىق ەمەس!
ءالىمنىڭ ءبيى جاقايىم ۇرپاقتارى مەن حان تۇقىمدارى اراسىنداعى رۋحاني بايلانىستىڭ تەرەڭدەگەنى سونشا - الماعايىپ زاماندا جەتىم قالعان حان تۇقىمدارى دا قۋعىن-سۇرگىننەن قۇتىلۋ ءۇشىن الىمدەردى، ونىڭ ىشىندە جاقايىمداردى كوبىرەك پانالاعانى دا بۇگىندە اڭىزدان اقيقاتقا اينالدى.
وسى ماقالانىڭ اۆتورى، ياعني مەن (ن.ءجۇسىپ) جاقايىم بولعاندىقتان ءوز رۋىمنىڭ شەجىرەسىن تەرەڭىرەك زەرتتەگەنىمدە، تاڭعالارلىق تاريحي جاڭالىقتارعا تاپ بولدىم. قازىرگى زاماننان گورى سوناۋ جاۋگەرشىلىك زاماندا «قازاق» ۇعىمىن اسا قاستەرلەپ، جوعارى قويا بىلگەندىگى، «سەن اقسۇيەكسىڭ!»، «سەن قاراشاسىڭ!» دەگەن كەرتارتپا ۇعىمنىڭ ءالى قالىپتاسپاعانى، ءبارىنىڭ زاڭ الدىندا، ار الدىندا تەڭ بولعاندىعى، ەلدىك، ادامي قاسيەتتەر جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ بيىكتىگى ايران-اسىر قالدىردى.
بۇل تۋراسىندا انىعىراق كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ءوزىم زەرتتەگەن حاقنازار (اقنازار) حاننىڭ ءبىر بالاسىنىڭ تاعدىر تالكەگىمەن جاقايىمدار اراسىنا كىرىگىپ كەتكەن تاريحىن «اسىلدان تۋار اسىلدار نەمەسە ۇلتتىق رۋحتى وياتۋ» (اۆتورى - ن.ءجۇسىپ) اتتى كىتاپتان ءۇزىندى كەلتىرەيىك. وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ءسوزدى حاقنازار (اقنازار) حاننىڭ تاريحي دەرەگىنەن باستايىق.
«حاقنازار حان
قاسىم حاننىڭ بالاسى حاقنازار (اقنازار) حان (1538-1580 جىلدارى بيلىك قۇرعان) تۇسىندا قازاق حاندىعى قايتا بىرىگىپ دامي ءتۇستى. حاقنازار قازاق حاندىعىن 42 جىل بيلەدى. قازاق حاندىعىنىڭ 300 جىلدىق تاريحىندا حاقنازارداي ۇزاق جىل ەل بيلەگەن حان بولعان ەمەس. ول ەل باسقارۋ، قيىن-قىستاۋ، اسكەري-ساياسي ىستەرى جاعىندا قاجىرلى دا قابىلەتتى قايراتكەر بولدى. ونىڭ ۇستىنە اسا كۇردەلى سىرتقى جاعدايلاردا ديپلوماتيالىق دارىنى مول مايتالمان ەكەنىن كورسەتتى.
حاقنازار حان تاققا وتىرعان سوڭ، حاندىق ۇكىمەتتىڭ بيلىگىن نىعايتۋعا جانە كۇشەيتۋگە قاجىرلى قايرات جۇمسادى. وزىنەن بۇرىنعى تاحير حان جانە بۇيداش حان تۇسىندا بىتىراڭقى جاعدايعا تۇسكەن قازاق حاندىعىن قايتا بىرىكتىردى. 1523-24 جىلدارى جارىققا شىققان قازاق-قىرعىز وداعىن ۇزدىكسىز نىعايتتى، ءتىپتى سول زاماننىڭ تاريحي دەرەكتەرىندە حاقنازار حان «قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ پاتشاسى» اتالدى. ول وسى قازاق-قىرعىز وداعىنا سۇيەنە وتىرىپ، موعولستان حاندارىنىڭ جەتىسۋ مەن ىستىقكول الابىن جاۋلاپ الۋ ارەكەتىنە تويتارىس بەردى.
حاقنازار حاندىق قۇرعان داۋىردە قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى جاعدايىندا اسا ءىرى تاريحي وقيعالار تۋدى. بۇل كەزدە باتىستا كۇشەيە تۇسكەن ورىس مەملەكەتى شىعىسقا قاراي ىرگە كەڭەيتىپ، 1552 جىلى قازان حاندىعىن رەسەيگە باعىندىردى. وسى جاعدايعا بايلانىستى، ەدىل مەن جايىق اراسىندا ۇلان-بايتاق ءوڭىردى مەكەندەگەن نوعاي ورداسى ىدىراي باستادى.
نوعاي ورداسىن بيلەگەن ماڭعىت مىرزالارىنىڭ اراسىندا ۇكىمەت بيلىگىنە تالاسقان فەودالدىق قىرقىس ۇدەي ءتۇستى، بۇل قىرقىستار حالىق بۇقاراسىن قاتتى كۇيزەلتىپ، جاپپاي نارازىلىق تۋدىردى، نوعاي ورداسى قۇلدىراپ، اۋىر داعدارىسقا تاپ بولدى. حاقنازار حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيۋى جانە حالىق ءومىرىنىڭ وڭالۋى، نوعاي ورداسىنا قاراستى قازاق تايپالارىن قىزىقتىرىپ وزىنە تارتتى. نوعاي وداعىنا قاراستى كوشپەلى تايپالاردىڭ ءبىر بولىگى قاڭىلىلار، قىپشاقتار تاعى باسقالار قازاق حاندىعىنا كەلىپ قوسىلىپ جاتتى. ولاردى حاقنازار حان قارسى الىپ وتىردى. نوعاي ورداسىن بيلەۋشىلەردىڭ ءبىرى ىسماعىل مىرزا ىشكى فەودالدىق قىرقىستا ءوز اعاسى ءجۇسىپ مىرزانى ءولتىردى. ءجۇسىپ مىرزانىڭ بالالارى ىسماعىل مىرزامەن سوعىستى. نوعاي ورداسىندا ءوزارا قىرقىسقان ەكى توپ پايدا بولدى. ىسماعىل مىرزانىڭ توبى ماسكەۋ كنيازدىعىنا قوسىلۋدى جاقتادى، وعان قارسى توپ قازاق حاندىعىنا قوسىلۋعا بوي ۇردى. بۇل جاعدايدى پايدالانعان قازاق حانى حاقنازار نوعاي ورداسىنىڭ كوپ ۇلىسىن (بۇلاردىڭ كوبى قازاقتىڭ كىشى ءجۇزى الشىن وداعىنا ەنگەن تايپالار) وزىنە قوسىپ الدى. 1557 جىلى نوعاي مىرزاسى ىسماعىل ورىس پاتشاسى يۆان ءVى-كە: «مەنىڭ تۋىستارىم قازىر جايىقتىڭ ارعى جاعىندا، بىزدەن قالىپ قويىپ، قازاق پاتشاسىنا قوسىلىپ كەتتى» دەپ ارىز ايتتى. حاقنازار حان نوعاي ورداسىنىڭ ىدىراۋىن پايدالانىپ، جايىق جاعالاۋىنداعى كوشپەلى تايپالاردى قازاق حاندىعىنا قوسىپ الۋمەن عانا تىنبادى. ىسماعىل مىرزا باستاپ، باتىسقا قاراي اۋعان نوعايلارعا قۋالاي شابۋىل جاساپ، ولاردى ودان ارمەن ىعىستىرىپ، ىرگە كەڭەيتۋ ارەكەتىن جاسادى. ورىس پاتشاسى يۆان ءVى-ءنىڭ نوعاي اراسىنا جىبەرگەن ەلشىسى سەمەن مالتسەۆ 1569 جىلى ورىس پاتشاسىنا: «حاقنازار پاتشانىڭ، شىعاي حانزادانىڭ، شالىم حانزادانىڭ قازاق وردالارى، ال ولارمەن قوسا 20 حانزادا نوعايعا كەلىپ، ۇرىس بولدى» دەپ حابارلاعان. جوعارىداعى شابۋىلدار باتىسقا قاراي اۋعان نوعاي تايپالارىنىڭ ەدىل مەن جايىق ءوڭىرىن تاستاپ، دون ساحارالارىنا قاراي كەتۋىنە سەبەپ بولدى. بۇل جونىندە تاريحشى احمەت زاكي ءۋاليدي: «1569 جىلى شىعاي، حاقنازار، شالىم سۇلتاندار بىرلەسىپ، ىسماعىلدىڭ بالاسى ورىس سۇلتانعا شابۋىل جاسادى، وسىدان سوڭ ۇزاق تۇرماي، نوعاي مىرزالارى اقىرىنداپ ەلدەرىن جايىق پەن ەدىلدىڭ باتىس جاعىنا، دون ساحارالارىنا كوشىرۋگە، باشقۇرت ەلدەرىن تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى» دەيدى. بۇل جەڭىس قازاق حاندىعىنىڭ جەرىن كەڭەيتىپ، كۇش-قۋاتى مەن بەدەلىن ارتتىردى، تاريحي دەرەكتەمەلەردە قازاق حانى حاقنازاردى «قازاقتار مەن نوعايلاردىڭ حانى» دەپ اتاعان.
ءحVى عاسىردىڭ ورتاسىندا اۋىر داعدارىسقا ۇشىراعان نوعاي وداعى ىشكى فەودالدىق قايشىلىقتار مەن قىرقىستاردىڭ جانە حالىق بۇقاراسىنىڭ فەودالدىق ۇستەمدىك پەن قاناۋعا قارسى كۇرەستەرىنىڭ ناتيجەسىندە بورداي توزىپ، 1569 جىلدان سوڭ مەملەكەت رەتىندە ءومىر سۇرۋدەن قالدى. بۇرىن نوعاي وداعىنا قاراعان قازاق تايپالارى جانە ولاردىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسى قازاق حاندىعىنا بىرىكتى. بۇرىن نوعاي وداعىنىڭ استاناسى بولىپ كەلگەن سارايشىق قالاسى دا قازاق حاندىعىنا ءوتتى. بۇل قازاق حاندىعىنىڭ، قازاق تايپالارىنىڭ جانە قازاقتاردىڭ ەتنيكالىق تەرريتورياسىن بىرىكتىرۋ جولىندا جاساعان جەڭىستى قادامدارىنىڭ ءبىرى بولدى. سونىمەن قاتار، نوعايلى داۋىرىندە جاسالعان نەمەسە جاڭعىرتىلىپ جىرلانعان قىرۋار جىرلار، «قىرىق باتىر جىرى» سىندى الىپ ەپوس قازاق مادەنيەتىنىڭ قازىناسىنا قوسىلدى.
نوعاي ورداسىنىڭ ىدىراۋى، وعان قاراستى قازاق تايپالارى مەن ولاردىڭ مەكەندەگەن جەرلەرىنىڭ قازاق حاندىعىنا قوسىلۋى حاندىقتىڭ باتىس، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك جاعىنداعى جاعدايدا وزگەرىس تۋداردى. ورىس مەملەكەتى مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى كەڭ ءوڭىردى الىپ جاتقان نوعاي وداعىنىڭ ىدىراۋى، ونىڭ ءبىر بولىگىنىڭ قازاق حاندىعىنا قوسىلىپ، ەندى ءبىرى ورىس پاتشاسىنا باعىنۋى شىعىسقا قاراي كەڭەيىپ كەلە جاتقان ورىس مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىن قازاققا جاقىنداتا ءتۇستى. 1563 جىلى ءسىبىر حاندىعىنىڭ بيلىگىن تارتىپ العان كوشىم حان ەندىگى جەردە قازاق حاندىعىنا دۇشپاندىق پوزيتسيا ۇستاندى. ونىڭ ۇستىنە موڭعول بيلەۋشىلەرى مەن قازاق حاندارىنىڭ اراسىندا دا قاقتىعىستار بولىپ وتىردى. وسىنداي كۇردەلى جاعدايلارمەن ەسەپتەسكەن حاقنازار حان قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى ساياساتىن وزگەرتتى. وزىنەن بۇرىنعى قازاق حاندارى ۇنەمى جاۋلاسىپ كەلگەن ماۋارانناحرداعى شايباني اۋلەتىمەن وداقتاستىق بايلانىس ورناتۋعا ۇمتىلدى. ورتا ازيانىڭ ەڭ ءىرى قالالارىنىڭ ءبىرى تاشكەنتتى باسىپ الۋعا باعىتتالعان اسكەري قيمىلدارىن توقتاتتى. ءسويتىپ، شايباني اۋلەتىنەن شىققان بۇقارا حانى ابدوللا ءىى-مەن قازاق حانى حاقنازار «قاستاسپاي دوس بولىپ، ءوزارا كومەكتەسۋ» جونىندە «انتتاستىق شارت» جاساستى. حاقنازار حاننىڭ بۇل ديپلوماتيالىق شاراسى وڭدى بولدى. ءحVى عاسىردىڭ 60 ج. سوڭى مەن 70 ج. باسىندا سوعىس قيمىلدارى توقتاپ، بەيبىتشىلىك ورنادى، قازاقتاردىڭ ورتا ازيا حالقىمەن ساۋدا-ساتتىق قارىم-قاتىناسى، ەكونوميكالىق بايلانىسى ودان ءارى ورىستەدى. مۇنىڭ ءوزى قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى جاعدايىن جاقسارتۋعا، حالقىنىڭ شارۋاشىلىق ءومىرىنىڭ وڭالۋىنا ءتيىمدى بولدى. سونىمەن قاتار، قازاق حاندىعىن دا نىعايتا ءتۇستى.
بۇقارا حانى ابدوللا ءىى (1557-1598) تۇسىندا تاشكەنت ماڭىن نوروزاحمەت (باراق) حاننىڭ بالاسى بابا سۇلتان بيلەدى. ول بۇقاراعا باعىنباي ءوز الدىنا تۇردى. ۇنەمى ابدوللا حانمەن سوعىستى. ءسويتىپ، بابا سۇلتان بۇقارا حاندىعىنان ءبولىنىپ شىعۋعا ارەكەت ەتتى. قازاق حانى حاقنازار وزبەك حاندارىنىڭ ءوزارا قىرقىسىنا ارالاسىپ، بىرەسە ابدوللا حاندى، بىرەسە بابا سۇلتاندى قولداپ، ەكەۋىن دە السىرەتۋگە، وسى ارقىلى وزدەرىنە ۇلكەن پايدا تۇسىرۋگە تىرىسىپ باقتى. 1579 جىلى ابدوللا حان ەكىنشى شەرۋ تارتىپ، بابا سۇلتانعا قارسى جورىق جاسادى. قازاق حانى حاقنازار ونىڭ بابا سۇلتانعا قارسى كۇرەسىن قولدادى. قازاق حاندىعى وسىنىڭ بودانىنا ابدوللا حاننان تۇركىستان ايماعىنداعى بىرنەشە قالانى قايتارىپ الدى. بۇدان كەيىن تاشكەنت بيلەۋشىسى بابا سۇلتان قازاق حاندىعىنا تۇركىستان، ساۋران قالالارىن بەرگەندە، قازاق سۇلتاندارى ءبىر مەزگىل بابا سۇلتاندى قولدادى. 1579 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاق سۇلتاندارى اسكەرلەرىمەن تاشكەنتكە كەلدى. ولار قايتادان ابدوللا جاققا شىقپاق بولىپ، تاشكەنت بيلەۋشىسى بابا سۇلتانعا قارسى ارەكەت ىستەدى. بىراق، بۇل استىرتىن ارەكەتتى سەزگەن بابا سۇلتان قازاق سۇلتانى جالىمدى، ونىڭ ەكى ۇلىن، حاقنازار حاننىڭ ۇلىن ولتىرەدى. ىلە-شالا ونىڭ استىرتىن جىبەرگەن ادامى 1580 جىلى حاقنازار حاندى ولتىرەدى.
بوزعىل (قۇبا)
حاقنازار حان جورىقتا ءجۇرىپ، بالاسىنان ايىرىلىپ، كەيىن ءوزى دە قۇربان بولعاننان كەيىن سوڭىندا ءۇش بالا قالادى. ولار: دىنمۇحامەد، مۇڭعىلتاي، بوزعىل (قۇبا). كەيىن دىنمۇحامەد ءبىراز جىل تاشكەنت پەن حيۋانى باسقارادى. ودان سوڭ حاقنازار (اقنازار) حاننىڭ تۇقىمدارى تاريحي سەبەپتەرمەن بيلىك باسىنا كەلە المادى. قازاق حاندىعىنىڭ تىزگىنىن 16-عاسىردان 19-عاسىرعا دەيىنگى ارالىقتا جانىبەك حاننىڭ ۇلى جادىق سۇلتاننان تاراعان حاندار ۇستايدى.
حاقنازار (اقنازار) حاننىڭ 1579 جىلى ۇيلەنگەن سوڭعى ايەلىنەن تۋعان بوزعىل (قۇبا) اتتى بالاسىنىڭ تاعدىرى ارال ءوڭىرىن مەكەن ەتىپ كەلە جاتقان حالىق تاعدىرىمەن تامىرلاس بولعاندىقتان، ەندىگى اڭگىمەنى بوزعىلدان (قۇبا) ءوربىتۋدى ءجون كوردىك.
حاقنازار (اقنازار) سوڭعى ايەلىنە ۇيلەنىپ، وتاسقاننان كەيىن ءبىر ايدان سوڭ، جاۋ قولىنان قازا تابادى. سوڭعى العان ايەلى جاۋگەرشىلىك زاماننىڭ قۇربانى بولىپ، قالماق قاراقۇلا باتىردىڭ قولىنا تۇسەدى. كۇڭدىككە الىپ كەلگەننەن كەيىن، كوپ ۇازاماي قاراقۇلانىڭ بالا كوتەرە الماي جۇرگەن توقالىنىڭ قىزمەتشىسى بولادى. تۇتقىن جاس ايەلدىڭ ەكىقابات ەكەنىن بايقاعان قاراقۇلانىڭ ايەلى مۇنى ەرەكشە قامقورلىققا الادى. تەكتىلىگىنە ءتانتى بولعان ول، قىزمەتشىسىمەن قۇربىسىنداي سىرلاسادى. «بوسانعاننان كەيىن، بالانى باۋىرىما باسساڭ، ازاتتىق الىپ بەرۋگە كومەكتەسەمىن» - دەيدى. تۇتقىن جاس ايەل: «ەگەر ۇل بوسانسام، اتى - بوزعىل بولسىن، وسىعان كەلىسسەڭ، مەن دە سەنىڭ تالابىڭدى ورىندايمىن» - دەپ كەسىمدى ءسوزىن ايتادى. ەكى ايەل وسىلايشا قۇپيا كەلىسىمدەرىن جاساپ، انا دۇنيەگە كەتكەنشە سىر اشپاۋعا سەرتتەسەدى. بوزعىل ەسىمى بالانىڭ بويتۇمارىنا جازىلاتىن بولادى. بوزعىل دەپ قويۋ سەبەبى جاس ايەل شومەكەيدىڭ بوزعىل رۋىنان ەكەن. ءتۇپتىڭ ءتۇبى،بالا قازاق ەكەنىن ۇمىتپاسىن دەگەن-اۋ! وسىلاي بايلام جاساعان جاس ايەل ەكىقاباتتىلىعىن جاسىرىپ، قاراقۇلانىڭ ايەلى «ەكىقاباتپىن» دەپ جاريالاپ، ايى، كۇنى تولعاندا، جوسپارىن ىسكە اسىرادى. ەكى مۇڭلىقتىڭ تىلەگىن اللا تاعالا قولداپ، ۇل بالا دۇنيەگە كەلەدى.
ۇلدى بولعانىنان حاباردار بولعان قاراقۇلا قىرىق كۇن توي جاساپ، «ءسۇيىنشىسىن ءوزىم الام» دەگەن بوسانعان ايەلىنە كەلەدى.
- «ءسۇيىنشىنى ءوزىم الامىن» دەگەن ەكەنسىڭ. تىلەگىڭدى ايت! - دەيدى.
- باتىر، تىلەگىمدى بەرسەڭ، ايتامىن، - دەيدى ايەلى.
- سەن تارىعىپ ءجۇرىپ، وسىنداي قۋانىشتى بولىپ جاتقانىندا، تىلەگىڭدى ورىنداماي قايتەيىن. ايتا بەر، - دەيدى قاراقۇلا.
- ايتسام، مىنا قازاق ايەلىنىڭ جولى قۇتتى بولدى. مەن قىرىققا كەلگەنشە تۋماي ءجۇرىپ، ەر بالا تاپتىم. ءارى ماعان ىستەگەن قىزمەتى دە ارتىق بولدى. سوندىقتان، وسى ايەلدىڭ باس بوستاندىعىن بەرۋىڭىزدى وتىنەمىن. ەكىنشىدەن، ون بەس ەركەك، ون بەس ايەل، وتىز نوكەرىمەن ەلىنە، ءوزىنىڭ بارام دەگەن جەرىنە امان-ەسەن جەتكىزىپ تاستاۋىڭىزدى سۇرايمىن. وسى تىلەگىمدى ورىنداساڭىز، ەكى دۇنيەدە دە ريزامىن، - دەپ ايەلى اڭگىمەسىن تۇيىندەيدى.
قۋانىشتى باتىر ايەلىنىڭ بار تىلەگىن ورىندايدى. ەرتەڭىنە باتىر ەلىنىڭ دانىشپاندارىن جيىپ، بالاعا ات قويعىزادى. كوپ تالقىدان سوڭ، ءبىر قارت دانىشپان: «بۇل بالانىڭ اتى قۇبا بولسىن!» دەيدى. كوپ وسى اتقا توقتالىپ، بالا قۇبا اتانادى. بىراق، اللا تاعالا الدىندا انت ءىشىسىپ، بوزعىل ەسىمى جازىلعان قاعاز تۇماردا جاسىرىلىپ قالادى.
اللا تاعالانىڭ قولداۋى ما، قالماقتاردىڭ قويعان اتى قۇبا دا، قازاقشا ماعىناسىندا «بوزعىل»، «بوز» - دەگەن ەكەن. ويتكەنى، بالانىڭ ءتۇسى قالماقتاردان وزگەشە - اشاڭداۋ بولدى.
قۇبا جاستايىنان زەرەك بولىپ وسەدى. التى جاسقا كەلگەندە، قارا تانىپ، وقي باستايدى. قىتاي، تۇرىك، اراب تىلدەرىن تۇگەل مەڭگەرەدى. ون ەكى جاسىنان مەملەكەتتىك ءىس جۇرگىزۋدى ۇيرەنەدى. جيىرما ءبىر جاسىنان جاۋىنگەرلىك شەبەرلىگىن شىڭداپ، قونتايشىنى قورعايتىن ۇلاننىڭ اسكەرباسى بولادى. ءبىر جىلدان سوڭ، اكەسى قاراقۇلا قايتىس بولىپ، ويرات حالقىنىڭ تىزگىنىنە قاراقۇلانىڭ باتىر دەگەن بالاسى يە بولادى. ول كوپ ۇزاماي قازاق حالقىن جاۋلاپ الۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى. ءار تۇستان بولەك-بولەك بارلاۋ جاساپ، قازاق جەرىنىڭ ءالسىز تۇسىن ءبىلۋ ماقساتىندا دۇركىن-دۇركىن شابۋىلدار جاساپ تۇردى.
سول شابۋىلداردىڭ بىرىندە، جاقايىمنىڭ ء(الىم) نەمەرەسى اسان باتىر قازا بولادى. جورىققا اتتاناردا: «مەن اكەم اقبۋرادان جالعىز ەدىم. بۇگىن تۇندە ءتۇس كورىپ، تۇسىمنەن قورقىپ تۇرمىن. ەگەر مەن جاۋ قولىنان قازا تاپسام، ايەلىمنىڭ قۇرساعىنداعى بالا ۇل بولسا، اتىن اسان قويىڭدار. قىز بالا بولسا، وزدەرىڭ بىلىڭدەر» - دەپ اماناتتاپ كەتكەن-ءدى. «اماناتقا قيانات جۇرمەيدى» دەگەن، ايەلى ءۇش ايدان كەيىن بوسانىپ، ۇل بالانى دۇنيەگە اكەلگەن سوڭ، بالانىڭ اتىن اسان قويادى.
بۇل كىشى اسان اناسى ماقپالدىڭ امەڭگەرلىك جولمەن تۇرمىسقا شىققان كۇيەۋى، ءوزىنىڭ نەمەرە اعاسى كولىمبەتتىڭ قولىندا ەر جەتەدى. كەيىن ارانداتۋشىلاردىڭ كەسىرىنەن ارادا كەلىسپەۋشىلىك پايدا بولىپ، اناسىمەن بولەك كەتەدى. كولىمبەتتىڭ قولىندا ماقپالدان تۋعان ءتورت بالا: ايتىمبەت، دانداي، باسەلەك، بوزتاي قالادى. كۇن ارتىنان كۇن وتكەندە، كىشى اسان وشپەندى بولىپ قالىپتاسادى دا، ون سەگىز جاسىندا «قانعا - قان!» ۇرانىمەن اكەسى - ۇلكەن اساننىڭ كەگىن الۋ ءۇشىن جاۋىنا قىرعيداي تيەدى. ول ۋاقىتتا جاقايىم اۋىلى شۋ وزەنىنىڭ جاعاسىندا ەكەن. كىشى اساننىڭ مۇنداي قانقۇيلى سوعىسىنان شوشىنعان اعايىندارى «ءتۇبى ءبىزدى بىردەڭەگە ۇرىندىرار» دەگەن ويمەن ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، ءوزىن جالعىز تاستاپ، سىر بويىنا ۇدەرە كوشىپ كەتەدى. جالعىز قالعان اسان سانى ماردىمسىز ساربازدارىمەن تالاي مارتە شايقاسىپ، الدەنەشە رەت تۇتقىنعا دا تۇسەدى.
وسى تۇستا تۋمىسىنان زەرەك قۇبا (بوزعىل) بويتۇمارىنداعى جازىلعان ەسىمىنەن-اق، ءوزىنىڭ قازاق ەكەنىن ىشتەي سەزىپ جۇرەتىن. سول سەبەپتى قۇبا تۇتقىنعا تۇسكەن تالاي قازاقتاردى «شەكاراعا بەكىنىس سالدىرام» دەگەن جەلەۋمەن ءولىم جازاسىنان قۇتقارىپ، تالايىن ەلدەن قاشىرتىپ جىبەرەتىن-ءدى. سونداي قاشىپ قۇتىلىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ ىشىندە تالاي رەت اسان دا بولعان ەدى.
مۇنداي باسىنا قاتەر توندىرەر ءىس ەل اراسىندا جاتا ما؟ ويرات ەلىندە گۋىلدەگەن وسەك ەتەك الادى. «قاراقۇلانىڭ قىرىققا كەلگەنشە تۋماعان ايەلى اياق استى بالا كوتەرىپ، تۋا قالاتىن رەتى جوق ەدى. وسى بالانىڭ قازاقتارعا ءىشتارتىپ تۇرۋى - سول كەزدەگى تۇتقىن قاقزاق ايەلىنىڭ بالاسى بولماسا يگى ەدى. ويتكەنى، كۇڭدىككە كەلگەن ايەلدى وتىز نوكەرىمەن ەلىنە اپارىپ تاستاۋدىڭ ەش ءمانىسى جوق ەدى» دەگەن ماعىناداعى جەل ءسوز ەلدىڭ حانى، ءارى اسكەري قولباسشى باتىردىڭ دا قۇلاعىنا جەتەدى.
بۇل ءسوزدىڭ انىق-قانىعىنا جەتۋ ءۇشىن ەلدە ايرىقشا ۋاكىلدىك قۇرىلادى. ۋاكىلدەر باتىردىڭ تۋماعان شەشەسىن تەرگەيىن دەسە، ول الدەقاشان قايتىس بولىپ كەتكەن. بىراق، قىز كەزىنەن تۋماعان شەشەسىنە قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان ءبىر كۇڭ ايەل بار سىردى بىلەدى ەكەن. ونى تىڭشىلار ارقىلى انىقتاپ، تەرگەۋگە الادى. جانتۇرشىگەرلىك اۋىر ازاپتاۋدان كەيىن، انت بۇزىلىپ، شىندىق ايتىلادى.
قۇپيا اشىلعان سوڭ، باتىر: «قۇبا ۇستالىپ، دارعا اسىلسىن!» دەگەن بۇيرىق شىعارادى. دوستارى ارقىلى قۇلاعدار بولعان قۇبا ەرتەرەك قام قىلىپ، سول تۇندە وزىنە شىنايى بەرىلگەن وتىز نوكەرىمەن قاشىپ، قازاق جەرىنە ءوتىپ كەتەدى.
ول كۇندە قۇبا الپىستان اسقان شاعى ەدى. جاۋ قولىندا قالعان بالالارىنىڭ تاعدىرى جانىن كۇيزەلتتى. بىراق، امال نە؟ تەك جانىنا مەدەۋ ەتەر جۇبانىشى - حالقىنا دەگەن ادالدىقتان اۋىتقىماعانى. كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا، ۇرپاق الدىندا رۋحى بيىك تۇرارى انىق-تى.
قۇبا باياعى ءوزىنىڭ قۇتقارىپ جىبەرگەن اسان باتىرىن ىزدەپ كەلەدى.
ءالىم ەلىنە كەلگەن سوڭ، قۇبا جاقايىم اسان باتىردىڭ قىزى كۇنبيبىگە ۇيلەنەدى. ودان مادەلى اتتى ۇل سۇيەدى. وكىنىشتىسى سول، كۇنبيبى اپامىز بالا ۇستىنەن قايتىس بولادى دا، ۇزاماي ەلگە كەلگەن وبادان قۇبا دا و دۇنيەلىك بولادى. جەتىم قالعان مادەلىنى اساننىڭ ۇلكەن بالاسى تۇكتىبايدىڭ جاڭا بوسانىپ وتىرعان ايەلى جانبيكە باۋىرىنا الادى. وتە قايراتتى بوپ وسكەن مادەلى توعىز جاسقا كەلگەندە، اۋىل بالالارىن شىداتپاي، سودان جانجال تۋىپ، ەلدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولادى.
تاعدىرى وتە قاتال بولعان مادەلى ءومىر سىنىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، حيۋا حاندىعىنىڭ بەلگىلى ادامى بولادى. ودان بۇكىرەك اتتى اسكەري ونەرگە اسا جەتىك بالا دۇنيەگە كەلەدى. وسى بۇكىرەك باتىر كەيىن قازاق دالاسىن شارلاپ كەتكەن، اتتارى اڭىزعا اينالعان «مىڭ بالا» جاساعىن تاربيەلەپ شىعارادى.
ەلىنە وكپەلەپ كەتكەن اكەسى مادەلىنىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەتىن بۇكىرەك باتىردىڭ ەلگە قايتا ورالۋى دا وتانشىلدىققا تولى ۇلكەن وقيعا!
اتالمىش كىتاپتان بۇل تۋرالى ءۇزىندى كەلتىرسەك: «وكىنىش وزەگىن ورتەگەن شەكە باتىر ءارى ءىنىسى، ءارى جيەنى بۇكىرەكتى ەلگە قايتارۋدىڭ جايىن ويلاي باستايدى. حورەزم ەلىنە ءۇش رەت ىزدەپ بارادى.
ۇشىنشىسىندە:
- ءاي، بۇكىرەك! سەن مەنىڭ ءىنىمسىڭ، ءارى جيەنىمسىڭ! بۇل جولى مەن سەنى تۋىسقانىم دەپ كەلىپ تۇرعانىم جوق! سەنى قازاق دەپ كەلىپ تۇرمىن! باباڭ ءاز-جانىبەك بىتىراپ جۇرگەن حالىقتى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرىپ، «قازاق» اتاندىرىپ، ىرگەلى ەل جاساپ ەدى. بەرىدەگى تاعى ءبىر ۇلى باباڭ حاقنازار بۇكىل نوعايلىنى قازاقتىڭ قۇرامىنا قوسىپ، ۇلى ەل قىلعان ەدى. اتاڭ بوزعىل ۇزىلەرىندە: «بابالارىمداي قازاققا شەرەپەتىم تيمەدى-اۋ! مادەلىم ساعان امانات! دۇرىستاپ تاربيەلەپ، قازاقتىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن ازامات قىل!.. ۇرپاقتارى دا قازاققا قالتقىسىز قىزمەت ەتسىن! «تورەمىز» دەگەندەرىنىڭ توبەسىنەن ۇر! «قازاقپىز» دەگەندەردى توبەگە كوتەرىڭدەر! سوڭعى تىلەگىم وسى بولسىن!» - دەپ جانبيكە اجەڭنىڭ قولىنا ءوز اتالارىنىڭ التىن شەجىرەسىن تابىستاپ كەتكەن ەدى..
اتا-بابالارىڭنىڭ اماناتىنا ادالمىن دەسەڭ، قازاقپىن دەسەڭ، سوڭىمنان ەر! - دەپ، شەكە باتىر قاتتى قاتۋلانىپ، اتىنىڭ باسىن بۇرىپ، ەلىنە قاراي شابا جونەلەدى.
شەكە باتىردىڭ ءسوزى سۇيەگىنەن ءوتىپ كەتكەن بۇكىرەك، سوزگە كەلمەستەن، سوڭىنان ەرۋگە ءماجبۇر بولادى. ءبىر جاعىنان، اكەسى مادەلى دە جاقىندا و دۇنيەلىك بولعان-دى. ەندى قارايلايتىن ەشتەڭە دە جوق.
بۇكىرەك باتىردىڭ قازاق ەلىنە ورالۋى - 1705 جىلى بولاتىن. بۇل كەزدە بۇكىرەك باتىر 23 جاستا ەدى.
جوڭعارلارمەن بولعان تالاي شايقاستاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرىپ، وتانشىلدىقتىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەتكەن بۇكىرەك باتىر و دۇنيەلىك ساپارعا اتتانار الدىندا ۇرپاقتارىن جيناپ اپ:
«ۇرپاقتارىم، مەنىڭ دە ۇزىلەر شاعىم كەلدى. بۇل دۇنيەدە حالقىنىڭ باقىتى ءۇشىن كۇرەسكەننەن ارتىق ەشتەڭە جوق ەكەن. وتكەنىڭە وي جۇگىرتسەڭ، رۋحتاناسىڭ! سوناۋ زاماندا ەل بولا الماي، اركىمنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ جۇرگەن حالىقتى «قازاق» دەگەن تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرىپ، ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى ءبىر ەل جاساعان ەدى، سەندەردىڭ بابالارىڭ - كەرەي مەن جانىبەك. پەندەلىك مۇددەدەن ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى قويۋدى ۇرپاقتارىنا امانات ەتىپ كەتىپ ەدى. سول ءداستۇر بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. مەن دە ءوز كەزەگىمدە بابالار اماناتىن ادال ورىندادىم دەپ ەسەپتەيمىن. ەندى سول ءداستۇردى جالعاستىرۋ - سەندەردىڭ ەنشىلەرىڭدە. بابالار اماناتىنا ادال بولىڭدار! پەندەۋي مايدالىققا سالىنباڭدار! ومىردە كەيبىر قيىندىقتار بولادى. قانداي قيىندىقتار بولسا دا، ەلدىك قاسيەتتەرىڭدى جوعارى ۇستاي بىلىڭدەر!
سەندەر ۇلتتىق نامىستى تۋ ەتىپ كەلە جاتقان اسىل تۇقىمىسىڭدار! اسىلدى ەشقاشان توت باسپايدى. ەگەر كىمدە-كىم كوڭىلدەرىنە توت باستىرىپ السا، وندا ول اسىلدىڭ تۇقىمى بولماعانى. كوڭىلدەرىڭە كەلسە دە، ايتايىن، ونداي ادام - ەسىكتەگى قۇلدان تۋعان بولىپ ەسەپتەلىنەدى. كىمدە-كىم ۇلت اتىنا كىر كەلتىرىپ السا - سولاي باعالانادى.
سوندىقتان، ەڭ اۋىر امانات سول - قانداي زامان بولماسىن، ۇلت مۇددەسىنە قايشى ارەكەت جاساماڭدار!
مەنىڭ سوڭعى اماناتىم - وسى!» - دەپ، اماناتىن ۇرپاقتارىنا ارقالاتىپ كەتىپتى.
بابالار اماناتىنا ادال بۇكىرەك باتىردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى «قازاق» دەگەن ۇعىمدى بارىنەن بيىك قويا الىپ ءجۇر. ار الدىنداعى ادالدىعىنان تانباي كەلە جاتقان بۇكىرەك تۇقىمدارىنىڭ ءبىرى - اقتاۋ قالاسىنىڭ تۇرعىنى ءالىم جانتەكە. ول ءوزىنىڭ قازاق الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشىن ادال اتقارىپ، ەلدىڭ بىرلىگىن، ۇلت رۋحىن كوتەرۋدەگى وتكىر ماقالالارى حالىق اراسىندا كەڭ قولداۋ تابۋدا.
حاقنازار (اقنازار) باباسىنىڭ جاتقان جەرى - وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، سوزاق اۋدانىنداعى حان ورداسىنا «حاقنازار (اقنازار) كەشەندى كەسەنەسىن» تۇرعىزىپ، ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 6 قازانى كۇنى بۇكىل حالىقتى شاقىرىپ، اس بەرۋگە دايىندىق جاسادى، ەشكىمدى دە بولە-جارماي بۇگىنگى باباسى «ءالىم جاقايىم» كەسەنەسىنىڭ تۇرعىزىلۋىنا دا 1 ملن. تەڭگە اۋدارىپ، حالىق بىرلىگى ءۇشىن تىندىرعان مۇنداي جۇمىستارى - «قازاق» ۇعىمىن جوعارى قويۋداعى يگىلىكتى ءىسىنىڭ ءبىر پاراسى عانا دەر ەدىك.
لايىم، «قازاق» ۇعىمىن جوعارى قوياتىن مۇنداي ازاماتتارىمىز كوبەيە بەرسە دەيمىز!
نۇرباي ءجۇسىپ،
ارال اۋدانى
قىزىلوردا وبلىسى
«Abai.kz»
