كاسىبي تەرميندەر قالىپتاسۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟

وسىنىڭ الدىندا Abai.kz پورتالىندا كىرمە ءسوز قابىلداۋعا قاتىستى ماقالامىز شىققان بولاتىن. بىرەۋلەر – ماقالا اسىعىس جازىلعان دەسە، ەكىنشىلەرى – ورىندى ماسەلە كوتەرىلدى دەپ باعالادى.

اركىمنىڭ ءوز پىكىرى وزىنە بۇقارا مەن سامارقان. ءبىزدىڭ جاستاعىلار 40 جىلداي اۋدارما سالاسىندا تەر توگىپ كەلەدى. تۇستاستارىمىزدىڭ ءبارى دە، بىزدەن كەيىنگى بۋىننىڭ وكىلدەرى دە اۋدارماشىلار قاۋىمى ءۇشىن ءوز تاراپىنان كىرمە ءسوز قابىلداۋعا قازىرگى قازاق ورفوگرافيكاسى مەن 42  ارىپتىك ءالىپبيى قولبايلاۋ ەكەنىن بەك جاقسى بىلەدى. بۇل – ءوز الدىنا جەكە ءبىر تاقىرىپ. ەلىمىزدەگى ورىس ءتىلدى باق پەن عىلىمي ورتا «قازاق ءتىلى – دامىماي العان، دامۋى مۇلدەم مۇمكىن ەمەس، مەشەۋ ءتىل» دەگەن ۇعىمعا تاستاي قاتىپ، جابىسىپ وتىر. ولاردى بۇلايشا سايراتىپ وتىرعان نارسە: قازاق اۋدارماسىنىڭ ەشكىمگە كەرەكسىزدىگى جانە ۇلتتىق كىرمە ءسوز قابىلداۋ پرينتسيپتەرىنىڭ فونەتيكالىق تۇرعىدان 28 دىبىستىق تابيعاتىمەن بايلانىستىرىلا زەرتتەلمەۋى ءام وسى جوسىقتاعى ءسوز قابىلداۋ ءۇردىسىنىڭ 30 جىل بويى قولعا الىنباۋى. ءارى ونىڭ ءتۇپ سەبەبى: اۋدارمامەن اينالىساتىنداردىڭ ءبىلىمىن كوتەرەتىن ينستيتۋتتار مەن ۇلتتىق اۋدارماشىلار وداعىنىڭ قۇرىلماۋىندا جاتىر. اۋدارما سالاسىمەن جەكە اينالىساتىن ۇلتقا ءجون سىلتەيتىن ارنايى ماماندانعان عىلىمي ورتالىقتىڭ بولماۋى دا ءبىر تامىرىمىزدى كەمشىن سوقتىرادى. ءبارىن اۋدارمامەن اينالىسۋدىڭ نە ەكەنىن ونشا ۇعىنا بەرمەيتىن ۇلتتىق تەركومعا جۇكتەپ قويۋ - ءتۇپتىڭ تۇبىندە ەش جاقسىلىققا اكەپ سوقتىرمايدى.

قازىر تەحنيكالىق ءبىلىم بەرەتىن جوو ءبىر-بىرلەرىنىڭ قازاق ءتىلدى وقۋلىقتارىن وقي المايتىن بولدى. وقي المايتىن سەبەبى – تەحنيكالىق تەرميندەر تۇرلىنشە اتالادى. ونىڭ سەبەبى – 30 جىلدان بەرى تىلىمىزگە ءتىل رەفورماسى جۇرگىزىلگەن جوق. قازىرگى كىرىلدى 28 ارىپكە كوشىرۋگە ەشكىم قۇلىق تانىتپاي وتىر. ءبىز ءالى 30 جىلداي قوس ءالىپبيلى ەل بولىپ قالا بەرەمىز. سولاي بولسا دا، ءبىرىنشى كەزەكتە كىرمە ءسوز قابىلداۋدىڭ ءۇش باعىتىن جارىستىرا قولعا الۋعا ءتيىسپىز.

ەندى اتالعان باعىتتارعا توقتالايىق.

ءبىرىنشىسى – ورىس ءتىلىن قازاقشا بۇرىپ ايتاتىن كاسىبي سلەنگ. قازىر قانشا جەردەن قازاقشا بالاماسىن تاپساڭ دا ەشكىم پودەز، رازەز، پرەدوحرانيتەل ت.ب. سوزدەردى قازاقشاسى بويىنشا ايتپايدى. سوندىقتان بۇل سوزدەردى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسى بويىنشا پادىيەز، ىرازىيەز، پىرەداكىرانىيتىل دەپ ايتۋعا كوشىپ، جۇرت ساناسىندا قالىپتاستىرۋعا ءتيىسپىز.

ەكىنشى باعىت بويىنشا اعىلشىندىق نەمەسە تۇرىكتىك كىرمە سوزبەن بۇرىنعى ورىس تىلىندەگى شەت ەلدىك ءسوزدى الماستىرۋ. مىسالى، حرۋستال: اعىلشىنشا – crystal; تۇرىكشە – billur; تاتارشا – ءباللۇر ت.ب. نەمەسە پودەز –entrance[ˈentrəns] (اعىل.), geldim ء(تۇر.), رازەز – departure [dɪˈpɑːʧə] (اعىل.), ayrılma ء(تۇر.), پرەدوحرانيتەل – fuse [fjuːz] (اعىل), sigorta ء(تۇر) جانە دە جەلەزنودوروجنايا ۆەتكا اعىل.siding [ˈsaɪdɪŋ]، ءتۇر. demiryolu şubesi.

جاقىندا وتكەن باسقوسۋدا تانىمال قالامگەر اقبەرەن ەلگەزەك «بالالارعا ارنالعان ادەبيەت جوق» دەپ، دابىل قاقتى. بالالار ادەبيەتىن تانىمال ەتۋدە ەۋروپالىق فەنتەزيدىڭ شىعىستىق نۇسقاسى سانالاتىن اعىلشىنىڭ light (جەڭىل) جانە novel (رومان) سوزىنەن كالكالانعان جاپوندىق رايتو نوبەرۋ تەرمىنى بار. ورىستار رانوبە دەپ اتاپ ءجۇر. ەندى وسى عاشىقتىق، باتىرلىق جانە ۇرەيلىك موتيۆتەردەن تۇراتىن جەنو (جەڭىل رومان//نوۆەللا) كارىس، جاپون جانە قىتاي تىلدەرىنەن اۋدارىلاتىن بولسا، وندا قحر كەلگەن قانداستارىمىز بادالار ادەبيەتىنىڭ تانىمالدىعىن تانىتۋدا ءوز ينتەللەكتۋالدى ۇلەسىن قوسار ەدى.

ءبىز بۇنى ءسوز ەتىپ وتىرعان سەبەبىمىز قىتاي باتىرلىق جەرولارىنداعى سەكتا، كلان جانە وردەن سوزدەرى ۇشىراسادى. وسى سوزدەردى تۇرىك اعايىندار سەكتانى – mezhep جانە tarikat, كلاندى – oymak, kabile جانە aşiret (بۇل سوزدەر تايپا دەگەن ۇعىمدى دا بىلدىرەدى), وردەندى – nişan دەپ اتايدى. قىتاي جەرولارىن ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىنەن تارجىمالاعاندا ورىس ىڭعايىنا كەتپەي وسى ۇعىمداردى قولدانعان ىڭعايلى.

ءۇشىنشى باعىت – جارىسپالى ۇلتتىق سينونيمدەردى ورنىقتىرۋ. ماسەلەن،  جەلەزنودوروجنايا ۆەتكا دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن ورىسشا تەرمىندى ۇلتتىق تەرىمىنكوم بەكىتكەن تەمىرجول تارماعى اتاۋىمەن جارىستىرا اعىلشىننىڭ siding [ˈsaɪdɪŋ] ءسايدىڭ ءسوزىن نە بولماسا تەمىر جول بەتكاسى، تەمىرجول ءشۇبوسى دەپ جازىپ قولدانۋ.

وسى ءۇش باعىتتى اۋدارما تىلىندە ورنىقتىرا الساق، ءتىلىمىز بابالار داستۇرىمەن الەمدىك وركەنيەتتى جاتسىنباي قازاقيلاندىرادى جانە تۇركىلىك ءتۇپ تامىرىنان اجىرامايدى.

28 ارىپتىك ءسوز قولدانىسى عانا ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالاتىنىن جانە ونى 28 ارىپكە نەگىزدەلگەن كىرمە ءسوز قابىلداۋ ءۇردىسى عانا الەمدىك دامىعان تىلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ ەتەتىنىن ۇعاتىن كەز كەلدى. بەيپىل ۇلتتىق بالامالاۋمەن ءبىز ۇزاققا بارمايمىز، قازاقشا ۇيرەنگىسى كەلگەن ورىس ءتىلدى جاس ۇرپاقتى تىلىمىزدەن جەرىنتەمىز. ويلانايىق، اعايىن!

وسىدان ءبىراز كۇن بۇرىن قىرعىزستاننىڭ جوعورعى كەنەشىنىڭ دەپۋتاتى نۇرجىگىت قادىربەكوۆ بالاپان ارناسىنىڭ كەسىرىنەن قىزدارىنىڭ قازاقشا سويلەيتىنىنە شاعىمداندى https://abai.kz/post/147532 بۇل كوپ نارسەنى ۇقتىرادى. بالدىرعانداردىڭ قولىنان ۇيالى ەمەس، كىتاپ تۇسپەۋى ءۇشىن ءبىلىم بەرۋشى ادەبيەتتەردى كسرو كەزىندەگى قازاق اۋدارماشىلارىنداي قازاقي شەكپەنمەن ۇلتقا ۇسىنۋعا ءتيىسپىز. قازاق ءتىلى – ايماقتىق ءتىل. قاۋاتى مول. وزبەك پەن قىرعىز، قاراقالپاق كىتاپ نارىعىندا ءوز ورنىن تابا الادى.

كاسىبي تەرمىندەر قالىپتاسۋى ءۇشىن بالالار ادەبيەتى كوممەرتسيالىق تابىس اكەلۋى ءۇشىن جەكە ۇلتتىق اۋدارماشىلار وداعى قاجەت. ونىسىز ءتىل رەفورماسى باتپاققا باتادى.

اۋدارما سالاسىنداعى بالالار ادەبيەتتىنىڭ تۇرالاۋى ول ەندى جەكە اڭگىمە.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz