(فانتاستيكالىق اڭگىمە)

ءۇدس العىشارتتارى

ادامزات بالاسى ءسىرا، سوعىسسىز جۇرە المايدى-اۋ! بار الەمدى قانسىراتقان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ (ەدس) قىر-سىرى، مىنە، ءالى كۇنگە دەيىن تولىقتاي اشىلىپ بولعان جوق، ءۇدس باستالىپ تا كەتتى.

ەدس كەيىنگى كەزەڭگە كەلسەك، نەگىزگى قارسىلاستار گەرمانيا مەن جاپونيا جەڭىلگەن سوڭ وداقتاستار ءوزارا كەلىسىمگە كەلىپ، ءبىر-بىرىنە كوپتەگەن جاعدايدا ورىندارىن بەرە سالدى. بىراق، ونداي جاعدايلار سول جەردىڭ تۇرعىلىقتى حالىقتارىنىڭ ماسەلەسىن شەشتى مە، مىنە، تۇتانباي قالعان ءورت وشاقتارى سولار بولاتىن! وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى كوپتەگەن وتارلىق ەلدەر تاۋەلسىزدىككە دە قول جەتكىزە الدى (كەي جاعدايدا ايتەۋىر زاڭدى تۇردە بولسا دا). الەمنىڭ وركەنيەتتى ەلدەرى ءوزارا بىرىگىپ، عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس جانە اشىق ەكونوميكالىق باسەكەلەستىكە تۇسكەن ەدى. الايدا، رەۆانشتزم ماسەلەسى جويىلدى دەسەك تە، نەوكولونياليزم ماسەلەسى الدىعا شىعاتىندىعىن ەشكىم دە بولجاي المادى. وسى ەكى ۇعىمنىڭ بىرگە قاتار قونعان ەل، ءتۇرى عانا وزگەرگەن، ياعني، سسسر اتىن جامىلعان ورىس يمپەرياسىنىڭ جاڭارعان ءتۇرى بولىپ شىعا كەلدى. ءوزىنىڭ ادام اۋزىن اشتىرماس «تەمىر شىمىلدىق» ساياساتىن ءوز ىشىندەگى ەلدەرگە عانا ەمەس، قىتايدان باستاپ، بەرلين قابىرعاسىنا دەيىن وكتەمدىكپەن جۇرگىزگەن دە وسى يمپەريا تۇعىن! حالىقتارعا اۋزىن اشتىرماس، باس كوتەرتپەس  رەپرەسسيالار قولدانۋ، قاراپايىم عانا ادامدىق بوستاندىقتى سەزىندىرۋدىڭ ورنىنا جالعان ۇراندار، ءسوتسياليزمدى دۇنيە جۇزىنە تاراتۋ يدەياسى (شىندىعىندا ءوز ۇستەمدىگىن ورناتۋ) كۇشتەپ تاڭىلدى. ارتتا قالعان ءبىز سياقتى ازياتتاردى، افريكالىقتاردى قويشى، الدىڭعى قاتارلى ەۆروپالىق مەملەكەتتەردىڭ كوبى سول ۆارشاۆالىق كەلىسىم ارقىلى سوتسياليستىك لاگەردىڭ (شىندىعىندا اد تۇرمەلىك لاگەر) قۇرساۋىندا قالدى.

وركەنيەتتى ەلدەردىڭ بۇنداي قىلىقتان شوشىنعانى سونشا، ايگىلى كاريب داعدارىسى كەزىندە «قۇرىسىن، بۇلارعا ءبارىبىر، جوعالتاتىن ەشتەمەلەرى جوق، ال بىزدەردىڭ قۇرعان جەتىستىكتەرىمىز، جاقسى، باي ءومىر ءسۇرۋ قالپىمىز بار...» دەپ، ءبىراز نارسەلەرمەن ارتقا شەگىنىپ، «اش بالەدەن، قاش بالە...» دەگەندەي قۇتىلعانى ءالى ەسىمىزدە.

ستالين ولگەن سوڭ، ءومىر جاقسارار، دەموكراتيالىق جولعا تۇسەرمىز دەگەن ءۇمىت كوككە ۇشىپ، «قىرعي-قاباق سوعىسى»، حالىقارالىق تەكە-تىرەس زامانى باستالدى! سوتسياليستىك لاگەردىڭ دە بىتىراعان تۇستارى قىتاي گەگەمونيزمىنىڭ ويانۋىمەن (البانيا، ينديا، ەگيپەت، يۋگوسلاۆيا ت.ب. جاعدايلار) باستالدى. بىراق سسسر كۇشتى ەدى، جوسپارلى ەكونوميكاسى ەكستەنسيۆتى تۇردە دامىعانىمەن، عالامات تابيعي رەسۋرستار جەتىپ ارتىلاتىن، گاز بەن مۇنايدى ساتۋ ارقىلى ءوز ويلارىن ىسكە اسىرعان كپسس كوسەمدەرى الەمدىك ساياساتتا ۇستەمدىك كورسەتىپ وتىردى (ەڭ وكىنىشتىسى، سول ءۇردىس ءالى جالعاسۋدا).

سونىمەن، الەمدەگى ويشىلداردىڭ «...ەڭ ارتتا قالعان، ويلاۋ قابىلەتتەرى جوق، رەسەيلىك قوعامدا قالايشا كوممۋنيستىك يدەيالار ىسكە اسپاقشى...» دەگەندەرى ايداي بولىپ، جەكە باسقا تابىناتىن «پاتشا، يمپەراتورلار»، ولارعا قوسا ءوز ەلدەرىنىڭ قاندارىن سۋداي توگەتىن سۇرقيا «جەكەلەگەن كنيازدىكتەر» الدەقايدا دامىپ كەتكەن باتىس ەلدەرىمەن اشىق باسەكەگە ءتۇستى! تالاي ەلدە، تالاي جەردە وسىلاردىڭ كەسىرىنەن ادام ءومىرى تۇككە دە تۇرمايتىنداي جاعدايعا جەتتى! الەم ەڭ قاۋىپتى ءبىر-بىرىنە قارسى تەرمويادرولىق قارۋ قولداناتىن ەكى بولىككە اينالدى.

اقىرى، بۇنداي قالىپ شەگىنەن شىعىپ، باتىستىڭ ابدەن قيتىعىنا تيگەن سسسر، ءوزى بارىپ اۋعانستانعا ۇرىندى، ونداعى ون جىل بويى تۇكتە الىپ كەلمەيتىن سوعىس جانە ساۋد ارابياسىنىڭ امەريكانىڭ سۇراۋىمەن، مۇنايدىڭ باعاسىن تۇسىرە سالۋى، سسسر ەكونوميكاسىنىڭ كۇيرەپ، قازىناسى دەفولتكە ۇشىرىپ تىندى. باتىس شىنىن ايتقاندا يادرولىق قارۋى (ياق) بار سسسر-ءدى قانشاما تاراتپايىن دەگەنىمەن، ول جەردەگى تۇرمەدەگى حالىقتاردىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمى ىدىراۋدى تەزدەتە ءتۇستى! بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەر وزدەرىنىڭ جاڭالانعان ەكەنىن كورسەتە ءبىلىپ، تەز ارادا ەۆروپالىق قاۋىمداستىققا ءوتىپ ۇلگەردى. ونداي قادام جاساماقشى بولعان ۋكراينا، مولدوۆا، ارمەنيا، گرۋزيا ەلدەرى رەسەيدىڭ جىمىسقى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا تۇزەلمەسە، كۇيرەي بەردى! ال ورتالىق ازياداعى ساتەلليت-مەملەكەتسىماقتار مەتروپولياعا اۋزىن اشىپ، وزدەرى جۇگىرىپ كەلىپ، قۇشاعىنا ەندى. بىراق، باسقانىڭ الدىندا مايساڭدايتىن «كنيازسىماقتار» ءوز ەلدەرىنە كەلگەندە قورلاۋدىڭ، دامىتپاۋدىڭ تاسىلدەرىن رەسەيدەگى قوجالارىنان اسىپ مەڭگەردى، قارڭعىلىق ەلگە ورناپ، وزدەرى «قۇدايعا» اينالدى. قوجالارىنان كەم تۇسكەن جوق!

باتىس ەلدەرى بۇل جەردە دە، سسسر دەفولتى كەزىندەگىدەي، ەلدى اشتىقتان قۇتقارعاندارىنداي، «قويشى، وسىلار دا جاقسى ءومىر ءسۇرسىن، تەمىر توردان جاڭا شىقتى عوي، بۇل ءومىردىڭ قىزىعىن كورسىن...» دەگەن پرينتسيپپەن ولاردىڭ جەمقورلىق سىبايلاستىق ىستەرىنە (كوررۋپتسيالىق ماحيناتسيالار) كوز جۇما قارادى. بۇل ەلدەردىڭ «جاڭا كوسەمدەرى» ءوز ەلىن دامىتۋدىڭ ورنىنا ەكونوميكاداعى ەڭ وڭاي جول، باتىس-شىعىس كاپيتالىن ەلگە تارتىپ، سولاردىڭ ىسكەرلىگىنە سۇيەنىپ، تۇرمىستى تۇزەۋ جولىنا كوشتى.

بۇل جەردە باتىس ليبەرەل-دەموكراتتارىنىڭ «ادامسۇيگىشتىك» جانە ارتتا قالعان ەلدەردى وتارلاۋدىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان قىمباتقا تۇسەتىندىگىن (مىسالى: جاۋلاپ العان ەلدى باسقارۋ ءۇشىن ءار مىڭ ادامعا كەمىندە باسقاراتىن 20 ءوز ادامىڭدى ۇستاۋىڭ كەرەك، ونىڭ ۇستىنە ءسوزسىز كوتەرىلىستەر، قارسىلىقتار بولىپ تۇرادى) ۇققان پرينتسيپپەن ولاردى، ودان دا ەكونوميكالىق جولمەن تەحنولوگيالاردى يگەرتىپ، دامىتىپ، سودان بارىپ ولاردىڭ دا جاقسى ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاساپ، ءوز بيزنەستەرىن جۇرگىزۋ ءتيىمدى ەكەندىگىن اينالىسقا جىبەرگەندىگىنىڭ ارقاسىندا كوپتەگەن ەلدەر قارىشتاپ دامىعانىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ ىشىندە قىتاي، ينديا، رەسەي سياقتى الىپ مەملەكەتتەر بار، الايدا، قىتاي مەن رەسەي ادامزات تاريحىنىدا قانشاما يمپەريالار كۇيرەگەندىگىنەن ساباق الماي، ەكونوميكالىق جاعدايىن تۇزەتە سالىپ، قايتادان نەورەۆانشيزم جولىنا ءوتىپ ۇلگەردى. اقش، گەرمانيا سياقتى جاڭا تەحنولوگيالى ەلدەردىڭ اكەلگەن زاۆود، فابريكالارىنىڭ ونىمدەرىن ەلدىڭ پىسىقتىعى مەن ەڭبەكقورلىعىنىڭ ارقاسىندا كوكبەتتەنىپ مويىنداماستان كوشىرمەلەرىن جاساپ، سىرتقا ساتۋدى جاقسى مەڭگەردى. اش ەل تويىندى، ەندى «جاسىرىن، جىمىسقى گەگەمونيزم» قايتا باس كوتەرىپ، 200 جىل بويعى «ءبىزدى قاناۋشىلاردان، تومەندەتۋشىلەردەن ءوز ەسەمىزدى الامىز» دەگەن ۇران تاستالىپ، ونى ىسكە اسىرۋلارى انىق بايقالا باستادى. اسىرەسە، ماكاو، گونكونگ قايتارىلىپ الىنعان سوڭ، ەندى تايۆاندى كۇشپەن قوسۋ، ال رەسەيدىڭ بايكالعا، قازاقستاننىڭ بالقاشقا دەيىنگى جەرلەرىن دە وزىمىزگە «جۇمساق جولمەن-اق» قايتارامىز اتتى ويلارى ۇلتتىق يدەولوگياعا اينالدى. مەملەكەتتى ميليتاريزاتسيالاۋ قارقىندى جۇرگىزىلۋدە. شىڭجاڭداعى مۇسىلمانداردى اياۋسىز باسىپ-جانشىپ، «تەمىر تورعا» قاماپ تاستادى، ءبىر ەلدى-مەكەننەن ەكىنشىسىنە بارۋ ءۇشىن ارنايى رۇقسات الۋ قاجەت، سەبەپتى-سەبەپسىز «كونتسلاگەر-تۇرمەلەرگە» ەلدى توپ-توبىمەن توعىتىپ، مۇلدە ءتىلسىز، ءۇنسىز قالدىردى. رەپرەسيالىق قۋعىن-سۇرگىننىڭ قارقىنى سونشا ەل، شەكارالاس ايماقتارداعى تۋىستارىمەن بايلانىسقا شىعۋدان قورقادى. بار ديكتاتورلار سياقتى وزدەرىنىڭ قىلمىستارىن مويىندامايدى...

رەسەي حالقى قىتايلىقتارداي ەمەس، ولاردىڭ ەسىنە، ساناسىنا «سەندەر جەڭىمپاز ەلدىڭ ۇرپاعىسىڭدار، مىنە، تىزەرلەۋدەن تۇردىق...» اتتى شوۆينيستىك يدەيالار تاڭىلدى. وعان مۇناي مەن گاز ساتۋدان تۇسەتىن كەرەمەت ۇلكەن قاراجات مۇمكىندىك بەردى، قارۋ-جاراقتانۋ ۇدەلەي ءجۇردى. باسقا ەلدەردىڭ ىشكى ىستەرىنە ۇستەمدىكپەن ارالاسۋ باستالدى، ناتو اراسىنا جىك سالۋ فرانتسيا مەن گەرمانيانى ءوز پيعىلدارىنا تارتۋ ارقىلى ءجۇردى. رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ سيرياداعى ىسكە ارالاسىپ، سوندا اسكەري بازالار سالىپ، ەلىن قىرىپ-جويعانى «بۇل ءبىر دۇرىس نارسە بولدى، جاڭا قارۋلارىمىزدى سىناقتان وتكىزۋدەمىز» دەگەنىنە الەم ەلدەرى اشىق قارسىلىق كورسەتە المادى. تەك، ۇزدىكسىز بومبالاۋدان جەرمەن-جەكسەن بولعان الەپپولىق، ءولىمشى جاراقات العان ون جاسار بالانىڭ «...مەن سەندەردىڭ وسى ىستەرىڭدى اللاعا ايتىپ بارامىن...» دەگەن جانتۇرشىگەرلىك وقيعاعا تىكسىنە عانا قاراي الدى. الايدا، سوعىسقا ەشكىم قۇلشىنبادى، تاعى دا سول، قويار، ويلانار دەگەن ساياسات ورناعان ەدى، بىراق، ولاي بولمادى، اقىرى، بۋلاپەشتەگى «قازاقستان مەن ۋكراينا ياق باس تارتسا، ولاردىڭ جەر تۇتاستىعىنا، تاۋەلسىزدىگىنە كەپىلمىز» جانە دە باسقا كوپتەگەن كەلىسىم-شارتتاردى اياققا باسا وتىرىپ، يمپەريالىق پيعىلداعى رەسەي ۋكراينانىڭ قىرىمىن وزىنە قوسىپ، شىعىستاعى ەكى وبلىسىنا دنر، لنر دەگەن قۋىرشاق مەملەكەتتەر قۇرىپ، اشىق-جاسىرىن سوعىسقا كوشتى. بۇل جىمىسقى ساياسات تاۋەلسىز گرۋزيا مەن مولدوۆاعا دا قولدانىلعان بولاتىن. سونىمەن رەسەي باتىسقا قىر كورسەتىپ، ياق قولدانىمىز دەپ، نەويمپەريالىق باعىتقا تۇپكىلىكتى كوشتى. باتىس بۇلارعا تەك ەكونوميكالىق كەي شەكتەۋلەر سالۋمەن عانا توقتالدى...

يندياعا كەلسەك، بۇل ەلدە ديكتاتۋرا جوق، دەموكراتيالىق جولعا تۇسكەن دەگەنمەن، ىشەى قاراما-قايشىلىقتارى جەتكىلىكتى. سىرتقى سياساتىندا جاقىن كورشىلەرى ياق بار قىتاي، پاكيستانمەن جەرگە تالاسى بار، ساياسي باقتالاس. ايتكەنمەن، ەكونوميكاسى قارىشتاپ دامىپ كەلە جاتىر، اسكەري تۇرعىدان العاندا ادام رەسۋرستارى جەتكىلىكتى، بىراق، كوپتەگەن جىل سسسر، ودان كەيىنگى رەسەي ىقپالىنان شىعا الماعاندىعى كوپ جاعدايدا تەحنولوگيالىق جاعىنان ارتتا قالۋشىلىق بايقالادى، سوندىقتان رەسەيدەن العان قارۋ-جاراقتارىن ءوز بەتىمەن مودەرنيزاتسيالاۋعا ۇمتىلادى.

بۇل ءۇش ەلدى كورسەتىپ وتىرعانىمىز، ءۇدس باستالۋى ەۆروپادا بولعانىمەن، نەگىزگى سوعىس تەاتر-الاڭدارى وسى ەلدەردە وتەدى!

جالپى العاندا، ەدس كەيىن الەمدە ورناعان قالىپتاستىق بۇزىلدى، وون ت.ب. حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ "توقتا" دەگەندەرى مۇلدە ىسكە اسپاي قالدى. ول ۇيىمدار بەدەلدەرى جوق ەكەندىگىن كورسەتتى، ولاردىڭ شىعارعان قاۋلى-قارارلارىن ديكتاتورلار بەلدەن باسىپ جۇرەتىندەي جاعدايعا جەتتى. بۇنىڭ ارتى قىتاي بۇرىنننان ارتىن باعاتىن ادەتىمەن بارلاپ وتىرسا، رەسەي ءوز وركوكىرەكتىگىمەن سوعىستى باستاپ تا جىبەردى!

ءۇدس باستالۋ الدى

ءۇدس الداعى ۋاقىتتا ليبەرالدى-دەموكراتيا مەن يمپەريالىق پيعىلداعى ديكتاتۋرالار اراسىندا وتەتىنى انىق بايقالىپ، سوعىس  ءورتى تۇتانعالى دا ءبىراز بولىپ قالدى، ازىرگە باقىلاۋدا دەيتىندەي بىقسىعان قالىپتا! ول سيريادان باستالدى دەۋىمىزگە بولادى. ديكتاتوردى قولداعان ديكتاتورلارىق – رەسەي مەن يران ءبىر جاقتان، ەكىنشى جاقتان، دەموكراتيانى قولداعان اقش، يزرايل، تۇركيە مەملەكەتتەرى گۇلدەنگەن سيريانىڭ بىت-شىتىن شىعاردى! الەپپونى جەرمەن-جەكسەن ەتىپ رەسەيدىڭ بومبالاعانىنان ءولىمشى جاراقات العان ون جاسار بالانىڭ «...سەندەردىڭ مىنا جامان ىستەرىڭدى تۋرا اللانىڭ وزىنە جەتكىزەمىن...» دەپ كوز جۇمعانى جانە ديكتاتوردىڭ رەسەيمەن قوسىلىپ ءوز ەلىنە حيميالىق قارۋ قولدانعانى الەم جۇرتىنىڭ ساناسىن تۇرشىكتىردى. الايدا، وعان ايىلىن جيعان ولار جوق، كەرىسىنشە، رەسەي پرەزيدەنتى: "...سيريا جاقسى بولدى، 140-تان اسا جاڭا قارۋلارىمىزدى سىناقتان وتكىزىپ جاتىرمىز..." دەگەنى جان قينادى!

ءوز كۇشىنە سەنگەن رەسەي يمپەريالىق پيعىلىن ودان ارمان اسىرىپ، افريكاعا قول سالدى، ەندى مولدوۆا، گرۋزيا، ۋكراينانىڭ ەكى وبلىسىن مىسە تۇتپاي، ءوز ساتەليتى بەلارۋسپەن قوسىلىپ، ۋكرايناعا تولىق باسىپ الۋ شابۋىلىن باستادى! بۇل جەردە دە باستى ماقسات ءوز ۋىسىنان شىعارماي تۇرعان قازاقستان، بەلارۋس سياقتى تاۋەلسىزسىماق ەلگە اينالدىرىپ، ەڭ باستىسى وندا دەموكراتيانىڭ ورناماۋىن قامتاماسىز ەتۋ ەدى! ءيا، ۋكراينا باتىس ەلدەرىنە بەت بۇرسا، وندا ەكونوميكاعا جاقسى اسەر ەتىپ، ءبىر-از عانا جىلدا رەسەيدى باسىپ وزار ەدى، ەل جاقسى تۇرا باستار ەدى...مىنە، سونى ءوزى دە دامىماي، وزگەنى دە دامىتپاي ۇستايتىن رەسەي كەشىرە المادى. بىراق، بۇل جەردە رەسەي قاتتى قاتەلەستى، بىرىنشىدەن ۋكرايندىقتار تاس-ءتۇيىن بوپ بىرىگىپ، رەسەيدىڭ اسكەرىن گۇلمەن قارسى الادى دەگەن ءميفتىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى ء(بۇل ميف رەسەيدىڭ ملرد-تاعان قارجى شىعارىپ، ۋەراينادا ءوز اگەنتتەرىن ەلدىڭ ءومىرىنىڭ بار سالاسىنا ەنگىزىپ، 5-كولوننا مەن كولوبورانتتاردى مىقتاپ جاساقتادىق دەگەن ويىنان تۋعان...). ەكىنشىدەن، سيريادا شاراسىزدىق تانىتقان باتىس، بۇل جەردە ەندىگى سوعىستىڭ ءوز شەكاراسىنا كەلگەنىن ايقىن سەزىنىپ، رەسەيگە بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەكونوميكالىق بۇعاتتاۋ سالىپ، ۋكراينانى قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتە باستادى. بۇرىنعى ناتو-نىڭ ءوز ىشىندەگى رەسەيشىلدىكتەن تۋىنداعان فرانتسيا، گەرمانيا، ت.ب. مەملەكەتتەر ەستەرىن جيعانداي بولىپ، ءوز بلوكتارىن نىعايتۋعا كىرىستى. ءتىپتى، بۇرىننان لداققا كىرمەيتىن فينليانديا، شۆەتسيا ناتو-عا كىرۋگە بەت بۇرىپ، رەسەيدىڭ سوعىس باستاۋىنىڭ ءبىر سەبەبى، «وداقتىڭ ءوز شەكاراسىنا جاقىن ورنالاسقانىن بولدىرمايمىز» دەگەنىن كەرىسىنشە بولدىرماي تاستادى. الەم رەسەي پيعىلىنان شوشىندى!

بۇنى كوزىمەن كورىپ، ابدەن باقىلاپ وتىرعان قىتاي، بىرەر كەلىسسوزدەردەن سوڭ-اق، رەسەيگە كومەكتەن باس تارتتى، ويتكەنى باتىستىڭ ەكونوميكالىق بۇعاتىنىڭ قانشالىقتى اۋىر ەكەنىن ەسەپتەپ ۇلگەردى، ايتپەسە، قىتايدىڭ، ادامزاتقا جانى اشيدى دەگەنگە سەنۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى عوي (ىشكى ويى نەوگەگەمونيزم ەكەنىن باتىس ءبىلىپ وتىرعان بولار).

سوعىس دەگەنىڭ الدەبىر قاندى شايقاستار عانا ەمەس، تىلدىق قامتاماسىز ەتۋ (لوگيستيكا), بارلاۋ، ساياسي، حابارلىق «سوعىس»، ىشكى ۇستانىم... ت.ب. جاعدايلاردى قامتيتىن ۇلكەن ءىس-شارا عوي، سونىمەن رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرگەنىنە ەكى اي وتەر-وتپەستەن-اق تالاي نارسەنىڭ بەتى اشىلدى:

- رەسەي «حابار سوعىسىنان» (ينفورم) بىردەن جەڭىلدى دەسەك ارتىق بولماس، ويتكەنى ءوز ىستەرىنىڭ سونشالىقتى ادال ەكەنىن باسقا تۇرماق، ءوز ساربازدارىنا دا جەتكىزە المادى، سودان بارىپ قۇلشىنىس (موتيۆاتسيا) جوعالدى، (وعان قوسا كەي ەلدى-مەكەندەردەگى قاراپايىم جۇرتقا كورسەتكەن قىسىمدارى، سوتسىز-تەرگەۋسىز اتىپ-اسۋلار، ادام زورلاۋ، توناۋ، قاراقشىلىق (مورودەرستۆو) سياقتى ادامعا جات قىلىقتارى الەم جۇرتشىلىعىنىڭ جاعاسىن ۇستاتتى;

- بارلاۋ، سوعىس تاسىلدەرىن (تاكيكا-ستراتەگي) ۇتىمدى قولدانا الماي، سوناۋ 20 عاسىرداعى تانكتىك ساپتارمەن (كولوننا) گۋدەرياندىق امالدى قولدانىپ، قارسىلاستاردى قورشاپ، نەمەسە ەكى جاقتى قىسپاق-قىسقاشقا الامىز دەگەندەرى، جەر جاعدايىن جاقسى بىلەتىن جەرگىلىكتى باتىر ۋكرايندىقتاردىڭ دۇرىس قيميىلدارىنىڭ جانە قارسىلىقتى بارلىق ەل بولىپ جۇمىلا جۇرگىزگەنىنىڭ ارقاسىندا ىسكە اسپادى. وعان تۇرىكتىك «بايراقتاردىڭ»، اقش –تىق «دجاۆەلين»، انگليالىق «نلوۋ»-لاردى ءتيىمدى، ۇتىمدى قولدانۋ جاقسى ناتيجە بەردى. بۇلار كەرەمەت قارۋلار، ايتكەنمەن، تانككە قولداناتىن گراناتا اتقىش تەكتەستەر، ياعني پاريتزاندىق قارۋلار ەدى. ۋكرايندەردىڭ ءبىر حالىق بولىپ جۇمىلعانىن كوزبەن كورگەن باتىس، ەندى الىستان دا اتاتىن اۋىر قارۋ-جاراقتاردى بەرە باستادى، سونىڭ جانە ۋكراينالىقتاردىڭ كوزسىز ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا الدەقايدا باسىم جاۋ، الەمدەگى 2-ارميا تۇمسىقتان ۇرىپ قالعانداي كۇيگە ءتۇستى (وعان باسقا تۇرماق وزدەرى دە سەنبەي قالدى);

- رەسەي قولباسشىلارىنىڭ سوعىس ۇستانىمدارىنا كوز جۇگىرتسەك، 20 عاسىردا قالىپ قالعانداي اسەر ەتتى. قاتارداعى جاۋىنگەر، اسكەرباسىلار جوعارىدان نە ايتىلادى دەپ جالتاقتىق كورسەتتى، سودان كەلىپ، وتىرىك جەڭىستىك اقپاراتتار بەرۋگە كوشتى;

- سىرتقى ساياساتقا كەلسەك، ناتو-عا مۇشە ەلدەردىڭ فرانتسيا، گەرمانيا سياقتىلارى، ھحدەرىنىڭ گاز-مۇنايعا رەسەيدەن تاۋەلسىزدىككە قويىپ، كەيبىر جاعدايدا قوجىراي دا باستاعان ەدى، مىنانداي سۇمدىقتاردى كورە وتىرىپ، قايتادان بىرىگۋگە كوشتى;

- ىشكى ساياساتتا اۆتوريتارلىق رەجيمدەردە ءتۇرلى (ساراي، ەلدىك) توڭكەرىستەر ورىن الۋعا ءتيىس ەدى، الايدا، كوپتەگەن جىلدار «ورىس حالقى ۇلى، ءبىز..ءبىز...» دەگەن شوۆينيستىك-ارتىقشىلدىق ساياسات ناتيجەسىن تومەندەتسكەن جوق، ونى ەلدىڭ 80%-كە دەيىن سوعىستى قولداعاندىقتارىنان بايقايمىز. جالپى العاندا، قاراپايىم، باسقا حالىق وكىلدەرى وسىلاردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى (مىنبەرلەردەن ايتىلاتىن حالىقتار دوستىعى دەگەن جالعان ۇرانداردان باسقا) مەنمەندىك-شوۆينيستىگىنەن ابدەن ىعىر بولعانداي ەدى;

- قازىرگى تەحنولوگيالار زامانىندا رەسەيدىڭ مۇلدە ارتتا قالعانى بايقالىپ قالدى، ءتىپتى باتىستىڭ 1980 جىلدارى جاسالعان قارۋ-جاراعىنا وزدەرىنىڭ قازىرگى-زاماناۋي دەگەن قارۋلارى توتەپ بەرە الماي، تەك قانا سسسر-دەن قالعان ياق توقپاعىن قوقاڭداتۋعا كوشكەنى، باسقا ليبەرالدى ەلدەردىڭ اشۋ-ىزاسىن ارتتىرا ءتۇستى، قورقۋدىڭ ورنىنا ەندىگى ۋاقىتتا، اياۋسىز قارىمتا بەرىلەتىنى تۋرالى دا ايتىلا باستادى، ويتكەنى تيران باسقاشا تۇسىنبەيتىندىگىنە تولىق كوز جەتتى...

ءۇدس باستالۋ سەبەپتەرى

2022 جىلعى كۇزگە، تىعىرىققا تىرەلگەن رەسەي اسكەرى، جاريالانباعان سوعىستى باستاعان الدىنداعى شەكاراعا، ياعني، قۋىرشاق دنر مەن لنر 24.02.2022 تۇرعان جەرلەردە بەكىنىسكە كوشتى، ءتىپتى، ول وبلىستاردىڭ بۇرىنعى اكىمشىلىك كارتا سىزىعىن دا ۇستاپ تۇرا المادى. شىعىس-وڭتۇستىك جەرلەرىن قايتارعان ۋكراينا اسكەرىنىڭ دە قاۋقارى السىرەپ، ەندىگى ۋاقىتتا ەكى جاق تا سول قول جەتكىزگەن جەرلەرىن ساقتاۋ ماقساتىنداعى جەرگىلىكتى اتىستىق سوعىستارعا عانا كوشتى. ساياسي داعدارىس باستالدى.

كۇز كەلىپ، ەگىنىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن عانا جيناعان ۋكراينا جانە جوسپارلاعان ءونىمىن مۇلدە الا الماعان رەسەي ەلدەرىنەن باستالعان ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى افريكا ەلدەرىنە دەيىن جەتتى. ەۆروپاعا قاشقان 6 ملن-ان استام بوسقىندار ماسەلەسى كۇن سايىن باس اۋرۋعا اينالدى، گاز-مۇناي، باسقا ەنەرگەتيكالىق شەكتەۋلەر دە ەلدىڭ مازاسىن الدى. كوپتەگەن ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى ايتارلىقتاي تىعىرىققا تىرەلدى، ونىڭ ىشىندە رەسەي ىقپال اۋماعىنداعى قازاقستان، ارمەنيا، قىرعىزستان سياقتى ت.ب. مەملەكەتسىماقتارعا باتىس تاراپىنان رەسەيگە جاسىرىن كومەك كورسەتكەنى ءۇشىن، ايتارلىقتاي ەكونوميكالىق شەكتەۋلەر قويىلىپ، بۇلاردا توقىراۋ (ستاگناتسيا) باستالدى.

بۇرىنعى قارۋ-جاراق الاتىن رەسەيدىڭ جاعدايى مىنانداي بولعان سوڭ، ينديا ەندىگى كەزەڭدە اقش، باتىس-قا تولىعىمەن بەت بۇردى، بۇنىسى قىتايعا، پاكستانعا مۇلدە ۇنامادى. رەسەيدە كوپتەگەن ءوز ەسەسى بار قىتاي ءالىپتىڭ ارتىن اڭدۋداي-اق اڭدىپ وتىردى، ابدەن زەرتتەدى، اقش ۇيرەتكەن ۋكراين ساربازدارىنىڭ جەتىستىكتەرىنە تامسانىپ، «تايۆاندىقتار بۇلارداي ەرجۇرەك ەمەس-اۋ، بىزگە ايتارلىقتاي قارسىلىق كورسەتە الماس» دەگەندەي تۇجىرىمدار جاسادى، ەندىگى كەزدە قارۋ-جاراق (ۇشقىر ۇشاقتار، ۇشقىشسىز اپپاراتتار، زىمىران...) ساتۋدا پاكستان، بانگلادەش، ميانما عانا ەمەس، بۇرىنعى رەسەيدىڭ تۇتىنۋشى-كاردارلارىن وزدەرى يەمدەنگىسى كەلدى، رەسەيگە سوعىسقا كومەكتەسۋدەن باس تارتتى، باتىستىڭ ءسوزى اقىلدارىنا باسىمدىراق ءتيدى.

رەسەيدىڭ السىرەگەنىن كوپتەگەن ەلدەر توسىپ جۇرگەنى انىقتالدى، ورتالىق افريكا، سۋدان، ليۆيا، سيريا كوتەرىلىسشىلەرى وسى كۇندى ارمانداپ، كۇتكەندەي اشىق قيمىلدارعا كوشە باستادى. تەك قانا «كۇشىگىندە ابدەن تالانعان» دەگەندەي تاتارستان، باشقۇرت، كاۆكاز حالىقتارى سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىمەن كوتەرىلىس جاساپ تاۋەلسىزدىككە ءۇمتىلا المادى، قازاقستان، قىرعىزستان سياقتى ەلدەر دە الەم قاۋىمداستىعىنىڭ تولىققاندى تاۋەلسىز مۇشەسى رەتىندە وزدەرىن سەزىنىپ، ساياساتىن باسقاشا قۇرۋعا ۇمتىلمادى...

ليبەرالدى مەملەكەتتەر قانشاما ياق قولداناتىن سوعىستان قاشقاقتاعانمەن دە، الەم جۇرتشىلىعى ءۇدس اسىعا كۇتكەندەي بولدى، تىپتەن، سوعىس بولماۋى مۇمكىن ەمەس ەدى...ال، سوعىستىڭ باستالۋى دەگەن تىپتەن، تۇككە تۇرمايتىن سىلتاۋدان تۋىندايدى ەكەن...

         ءۇدس باستالۋى جانە مايداندار

2022 جىلعى كۇزدە بار الەم ىشتەي كۇتكەن سوعىس تا باستالدى، بەلارۋس-ليتۆا شەكاراسىنداعى ەرەگەس، توبەلەسكە ۇلاسىپ، قارۋ قولدانۋعا باردى! ءدال وسىنى كۇتكەندەي رەسەي اسكەرى (نەگىزى، ۋكراينادان جەڭىلگەننەن كورى، بارلىق ناتو-دان جەڭىلدىك دەگەندى دۇرىس ساناپ...) اۋىر قارۋلارمەن ليتۆا شەكارا بەكەتىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى. ناتو-نىڭ ايگىلى 5-بابى ىسكە قوسىلىپ، بار مۇشە ەلدەرى رەسەيگە سوعىس جاريالاپ، اسكەري قيمىلدار باستالدى. رەسەي ۇشاقتارى قارىمتا رەتىندە پولشا مەن ليتۆانى بومبالاۋعا كوشتى. اۋە كۇشتەرىنە قارسىلىق قوندىرعىلار ولاردىڭ جارتىسىنان استامىن بىردەن اتىپ ءتۇسىردى ء(بىرىنشى مايدان، 1-م).

ينديانىڭ اقش-قا بەت بۇرعان اسەرىمەن قىتاي شەكاراشىلارىمەن كەلىسپەگەن ايماقتا جانە وعان قوسا پاكستان-ينديا شەكاراسىندا دا اتىس باستالىپ، ارتى جەرگىلىكتى سوعىسقا ۇلاستى (ەكىنشى مايدان). بۇل سوعىستار كۇز-قىس ايلارى بويى جالعاسىپ، كوكتەمگە قاراي ەلدەردىڭ ىشكى ايماقتارىنا دا اۋىستى. كوپتەگەن ادام، تەحنيكا شىعىندارى سەزىلە دە باستادى.

ناتو مۇشەلەرىنىڭ قورعانىس ەرەجەسىنىڭ 5-بابىنا ساي، تۇگەل ەلدەر رەسەيگە سوعىس جاريالادى. رەسەيدىڭ قارا تەڭىز فلوتى كۇل-تالقان ەتىلىپ، قالعان-قۇتقان كەمەلەرى ۋكرايناعا بەرىلۋگە ءماجبۇر بولدى. رەسەي اۋە-كوسموس كۇشتەرىنە ايتارلىقتاي سوققى بەرىلىپ، الداعى ۋاقىتتا اسپان كەڭىستىگى قورعاۋسىز قالدى. تۇرىك اسكەرى شەكارالىق كيكىلجىڭدەردى پايدالانىپ، ارمەنياداعى اسكەري بازانى قورشاپ، بەرىلۋگە ماجبۇرلەدى. ازەربايجان اسكەرى قاراباقتاعى اسكەري بازانى (بەيبىتشىل كۇشتەر دەپ اتالاتىن) قورشاپ، بەرىلۋگە ءماجبۇر ەتىپ، قاراباق سۇراعىن تولىقتاي شەشتى جانە وعان قوسا زانگەزۋر ايماعىنا تولىقتاي باقىلاۋ ورناتتى. ارمەنيا قارۋلى كۇشتەرى تولىعىمەن جويىلدى. تۇرىكشىل باعىتتاعى كۇشتەر سيرياداعى حمەيميمدەگى رەسەي بازاسىن باسىپ الىپ، تۇركيەگە وتكىزدى جانە وزدەرى اسادشىل اسكەرلەرگە اشىق شابۋىلعا كوشتى ء(ۇشىنشى مايدان).

تۇرىك اسكەرى قىرىمعا دەسانت تاستاپ، تۇبەككە جانە ازوۆ تەڭىزىنىڭ جاعالاۋلارىنا قوسا باقىلاۋ ورناتتى. پولشا اسكەرى كالينگراد اۋماعىنا تۇگەلدەي باقىلاۋ ورناتىپ، رەسەي-بەلارۋستىڭ قالعان اسكەرىن تىزە بۇكتىردى، بەلورۋسيادا ازاماتتىق كوتەرىلىس باستالىپ، ديكتاتۋرا قۇلادى. وتە جاقسى قولداۋ تاپقان ۋكراينا اسكەرى شابۋىلعا شىعىپ، دونباس، لۋگانسك اۋماعىن ازات ەتىپ، كراسنودار-دون ولكەسى تۇرعىندارىنا كوتەرىلىسكە اسەر ەتتى. پريدنەستر ايماعىنا رۋمىن-مولدوۆا اسكەرلەرى كىرىپ، ول جەرلەر تولىقتاي ازات ەتىلدى. شەكارالىق قيقىلجىڭداردان مازاسى كەتكەن فينليانديا ناتو اسكەرىنىڭ قولداۋىمەن ەدس بارىسىندا جوعالتقان 11% تەرريتورياسىن تۇگەلدەي قايتارىپ الدى. ەۆروپاداعى سوعىس قيمىلدارى 2023 جىلدىڭ جازىنا تامان رەسەيدىڭ تاس-تالقان بولىپ جەڭىلىپ، بۇرىنعى تاريحي ادىلەتتىك ورنادى.

رەسەي ەۆروپادا جەڭىلگەنىمەن دە ازياداعى جاعداي شيەلەنىسىپ كەتتى دە، كۋريل ارالدارى ءۇشىن جاپونيامەن سوعىس باستالدى، كورەي-جاپون بىرىككەن اسكەر كۇشتەرى ءبىر ايدىڭ ىشىندە ارالداردى تولىقتاي تازالاپ، ساحالين تۇبەگىنە ەندەي كىرىپ، قارسىلاستارىنا وڭدىرماي سوققى بەردى. رەسەيدىڭ تىنىق مۇحيتتىق فلوتى، بىرىككەن جاپون وداقتاستار جانە اقش فلوتىنان تاس-تالقان بولىپ جەڭىلدى. بۇل جاعداي وزدەرىنىڭ نەوگەگەموندىق ساياساتىنا قارسى كەلگەندىكتەن، ينديا باعىتىنداعى قيان-كەسكى شايقاستارعا قاراماستان، قىتاي كوپ قارسىلىق كورمەي بايكال وڭىرىنە دەيىن جانە قازاقستانداعى مۇناي قۇبىرىن قورعاۋدى جەلەۋ ەتىپ، ەكى باعىتتان وڭمەڭدەي كىرىپ، سولتۇستىك-ورتالىق قازاقستاندى جاۋلاپ، ەل استاناسىنان اقتوبەگە دەيىن جانە وڭتۇستىك-شىعىستاعى الماتى-سەمەي-وسكەمەن اۋماعىمەن دە استانا باعىتىنا تولىق باقىلاۋ ورناتتى ء(تورتىنشى مايدان). قازاقستان اسكەرى قىتايدىڭ بۇندا قولدانعان، ەسكى قارۋ-جاراقتانعان جارتىلاي اسكەري قوسالقى ديۆيزيالارىنا تەگەۋرىندى مايداندىق قارسىلىق كورسەتە الماي، قالعان-قۇتقانى ەلدىڭ وڭتۇستىگىنە قاشىپ شوعىرلانىپ، تۇركيەنىڭ قولداۋىمەن قىرعىزستان-وزبەكستانمەن بىرلەسىپ جاساق قۇرۋعا كىرىستى. الەمدىك قاۋىمداستىقتان كومەك سۇرادى، الايدا، ەل باسشىلارىنىڭ ناقتى پيعىلى، ەلدىڭ قارسىلىق دەڭگەيى انىقتالماعاندىقتەن جانە ناتو مەن قىتاي اراسىندا ازىرگە سوعىس جوق سەبەپتەن، بىردەن اسكەري كومەك الا المادى. دەگەنمەن، بار باسشىلارى شەتەلدەرگە قاشىپ، كەيبىرى باسقىنشى قىتايلىقتارمەن كەلىسىمگە كەلە باستاعانىن كورگەن، پاتريوتتىق كۇشتەر ءسال ەس جيناپ، قازاق ەلى كوتەرىلىس جانە باسقىنشىمەن كۇرەس جولىنا ءتۇستى، ۋاقىتشا وكىمەت جاساقتالىندى.

اقش-اعىلشىن-اۆستراليا بىرىككەن تەڭىز فلوتى جاپون تەڭىزىندە ءوز وداقتاستارىنا كومەك رەتىندە قىتاي فلوتىن تولىق باقىلاۋدا ۇستادى، بۇل جاعدايدى ءتيىمدى پايدالانعان جاپون-تايۆان-وڭتۇستىك كورەيا قىتايمەن ەكى اراداعى تالاس ارالداردى تۇگەل بوساتىپ، ءوز باقىلاۋىنا الۋعا، بەكىنۋگە ءتيىمدى مۇمكىنشىلىك تۋدىردى.

سيرياداعى (3-م) ءوز مۇددەلەرىنە ساي، يران جالعان پرەزيدەنتشىل جانە ءوز قولداۋشى جاقتاۋشى (پروكسيلارىن) كۇشتەرگە كومەككە ۇمتىلدى، الايدا، بۇل جولى قاتتى قاتەلەستى! ناتو، تۇركيە، يزرايل كۇشتەرى ايتارلىقتاي سوققى بەرىپ، اۋە، قورعانىس كۇشتەرىن تاس-تالقان ەتتى. تۇركيە بۇل جەردەگى بارلىق تۇركىلىك كۇشتەردى بىرىكتىرە الدى، سونىڭ ارقاسىندا باعدات الىنىپ، ەل ءبىر اراب، ءبىر شامدىق، (ونىڭ ىشىندە كۇردتەر دە) تۇركى مەملەكەتتەرىن قۇرۋ جولىنا ءتۇستى. يرانداعى جاعداي ءوز ىشىندەگى الاۋىزدىقپەن شيەلەنىسىپ، اقىرى تۇركى-پارسىلىق ازامات سوعىسىنا ۇلاستى. بۇعان تۇركيە-ازەربايجاننىڭ باتىل ارالاسۋىنىڭ ارقاسىندا، يراندىق ازەربايجان حالقى تاۋەلسىز تەبريزدىك مەملەكەت قۇرۋعا كىرىستى، كاۆكازدىق ازەربايجانمەن دوستىق نيەت ۇستاندى.

قولداۋشى يران بولماعاندىقتان ساۋد اراۆياسى (بۇنىڭ الدىنداعى رەسەي-قىتايشىل باعىتىن ۇمىتىپ) ناتو كۇشتەرىنىڭ كومەگىمەن يەمەندىك حۋسيتتىك سودىرلارعا كۇيرەتە سوققى بەردى (4-م), بۇدان بىلاي مۇناي قۇبىرلارىنا قاۋىپ تونبەيتىن بولدى.

رەسەيدىڭ كومەگىنەن ايرىلعان ليۆياداعى حافتارلىق كۇشتەر، ناتو قولداعان، الەم قاۋىمداستىعى مويىنداعان مەملەكەتتىك كۇشتەردەن تولىعىمەن كۇيرەي جەڭىلىپ، ەگيپەتكە قاشتى. بۇعان ارالاسقان ەگيپەت اسكەرى دە وڭباي جەڭىلىسكە ۇشىرادى. افريكاداعى ورتالىق افريكا، سۋدان ت.ب. مەملەكەتتەر رەسەي ىقپالىنان شىعىپ، دەموكراتيالىق جولعا ءتۇستى.

الايدا الەمدەگى جاعداي تولىق تۇراقتاندى دەسەك، قاتتى قاتەلەسەر ەدىك، ينديا-قىتاي-پاكستان (2-م) سوعىستارى تولىقتاي كوپتەگەن ادام-ماتەريالدىق شىعىندارعا اكەلىپ، سۇراپىل قاندى قىرعىندارعا ۇلاستى. جاپون-وڭتۇستىك-تايۆان ارمياسى ساحاليننەن باستاپ رەسەي اسكەرىنەن تازالانعان ايماقتارعا باقىلاۋ ورناتىپ، ەندىگى كەزدە قىتاي ارمياسىمەن بەتپە-بەت كەلدى.

جەڭىلىس تاپقان رەسەي ارمياسىنىڭ قالدىقتارى تاتار-باشقۇرت جەرلەرىنە جەتىپ، ونداعى جەرگىلىكتى حالىققا كورسەتكەن قىسىمدارى وزدەرىنە تاياق بولىپ ءتيدى، سىرتقى كۇشتەردىڭ قولداۋىمەن تاتار-باشقۇرتتار قارۋلى كوتەرىلىسكە شىقتى. بۇنى قولداماعان قىتاي بيلىگى، قىزۋ قولداعان جاپوندىقتارمەن كەلىسپەيتىنى بەلگىلى بولىپ، ارتى شايقاستارعا الىپ كەلدى. بىرىككەن جاپون-وڭتۇستىك كورەيا-تايۆان كۇشتەرى سيبيردە قىتايلىقتارمەن سوعىستى باستاپ تا جىبەردى، بۇل ەلدەر اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناس توقتاتىلىپ، اشىق سوعىس جاريالاندى. تۇركيە، باسقا دەموكراتيالىق ەلدەر قولداعان قازاق-وزبەك-قىرعىز كۇشتەرى دە قىتايلىقتارعا جاۋلانعان قازاق جەرىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا ايتارلىقتاي ىسكە كوشىپ، بىرنەشە سوققىلار بەرىلدى.

...وسى ەكى ارادا الەم جۇرتشىلىعى قورقاتىن يادرولىق سوعىس (ياس) تا ءبىر نەشە جەردەن ءبىر ۋاقىتتا باستالدى، ابدەن تيتىقتاپ جەڭىلە باستاعان ينديا ءپاۋستان مەن قىتايعا بىرنەشە ياق-مەن تاكتيكالىق سوققى بەرىپ، قارىمتا سوققىلار قايتارىلدى. سول ارادا سولتۇستىك كورەيا قىتايمەن وداقتاستىعى بار جانە وڭتۇستىك كورەيانىڭ جاپون جاعىندا شايقاستارعا قاتىسقانى بار، سەبەپتەرمەن ءبىر مەزەتتە وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيا، اقش-قا قارسى ءۇش تاكتيكالىق ياق بار راكەتالارىن اتتى. بىراق، بۇل جاعدايدى ءجىتى باقىلاپ وتىرعان اقش، بريتانيا كۇشتەرى ول راكەتالاردى ۇشىپ ۇلگەرمەگەن قالپىندا ءوز شاحتالارىندا جانە ەل اسپانىندا جارىپ جىبەردى. ەلدە قاراتۇنەك ورنادى، وڭتۇستىك كورەيا بىردەن كومەككە كەلىپ، قارۋ قولدانىلىپ، ديكتاتوردى ورنىنان تايدىرىپ، ەلگە تولىق باقىلاۋ ورناتتى جانە ياق سالدارىمەن، رادياتسيا ورىندارىمەن كۇرەس باستالدى. ينديا-قىتاي-پاكستان تاكتيكالىق قولدانىستان الدەبىر جەتىستىكتەرگە جەتە الماي، ستراتەگيالىق ياق قولدانۋدى باستادى، الايدا وسى ارادا اقش، بريتانيا، فرانتسيا كۇشتەرى بۇدان ارى توزبەيتىندىكتەرىن ءبىلدىرىپ، ياق ءوز شاحتالارىندا جارۋدى قولدانىپ، بۇل ەلدەرگە تيىم سالا الدى. ايتكەنمەن، بار الەمنىڭ جارتىسى رادياتسياعا ۇشىراپ ۇلگەرگەن ەدى. ينديا مەن پاكستان سوعىستان شىعىپ، قانداي دا بولسىن، كەلىسىمگە كەلەتىندىكتەرىن مالىمدەدى. بۇنداي سوعىسقا دا ابدەن دايىندالعان قىتاي، اقش جانە جاپون بلوكتارىنا سوعىس جاريالادى، ءبىر عانا وڭ جەرى ياق قولدانۋ توقتاپ، ونىڭ سالدارىمەن كۇرەس الەمدىك دەڭگەيدە باستالعان ەدى.

بار الەم نازارى قىتايعا اۋدى، ەكونوميكالىق، اسكەري بۇعاتتا قالعانىنا قاراماستان ولار قارسىلىقتارىن كۇشەيتە ءتۇستى، جاۋلاپ العان قازاقستان-سيبير اۋماعىنا «رادياتسيادان قورعانۋ» اتتى جەلەۋمەن جاي حالىقتى كوپتەپ ورنالاستىرۋعا تىرىستى. دەگەنمەن سيبيردەگى جاپون بلوگى جانە تۇركيە قولداعان ورتالىق ازيا تۇركىلەرىنىڭ، ولارعا قوسىلعان ەرىكتىلەردىڭ اسكەرى قىتايلىقتارعا بار جاعىنان كۇيرەتە سوققى بەرە الدى، بۇعان لوگيستيكانىڭ دا قيىنداپ كەتكەنى اسەر ەتتى. اۋعانستانداعى تاليباندىقتار دا قىتاي جەرىنە باسىپ كىرىپ، ونداعى ۇيعىر-تۇركى حالىقتارىنىڭ كوتەرىلىسىن باستالدى. اقىرى، بۇل جاعدايدىڭ اسا سوزىلىپ كەتكەنىنەن مازاسىزدانعان جەڭىمپاز ەلدەردىڭ ۇلكەن كومەگىنىڭ ارقاسىندا بۇل الىپ تەرريتورياداعى قىتاي اسكەرى جەڭىلدى. بۇل ەكى ارادا اقش-بريتان-جاپون فلوتى قىتاي فلوتىنا كۇيرەتە سوققى بەرىپ، جەڭىلۋگە ءماجبۇر ەتتى...

ءۇدس اياقتالۋى جانە ساياسي وزگەرىستەر

2025 جىلعى جازدا بار الەمدە سوعىس قيمىلدارى توقتاپ، پلانەتا حالقى ۇلكەن داعدارىسقا ءتۇستى. كۇيرەگەن ەكونوميكا، رادياتسياعا ۇشىراعان كوپتەگەن جەرلەر، جەر بەتى ادامدارىنىڭ جارتىسىنان استامى قازا بولىپ، تىعىرىققا تىعىلعان ەلدەر! مىنە، ءۇدس الىپ كەلگەن ناتيجەسى وسى ەدى. الايدا، الاپات سوعىستىڭ وڭ جاقتارى دا بولدى، باستىسى، قانىشەر ديكتاتۋرالىق مەملەكەتتەر جويىلىپ، ادامزات دەموكراتيا جولىنا باعىت الىپ، بارلىق كۇش، رەسۋرستار رادياتسيا العان جەرلەردىڭ ەكولوگياسىن قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك تۋىندادى.

حالىقارالىق ينستيتۋتتارى دا وزگەرىپ، حالىقتار كەڭەسى اتتى ۇيىم (قك) پايدا بولدى، بۇنىڭ وون-نان وزگەشەلىگى، مۇشەلىككە بەلگىلەنگەن رەگيونداردىڭ كوسەم-ليدەر ەلدەرى قابىلدانىپ، ماسەلەنىڭ بارلىعىن سولار شەشەتىن بولدى.

رەنيوندارداعى ەلدەر قازىرگى فەدەراتسيا سياقتى، ءوز ىشىندە اۆتونوميالىق تاۋەلسىزدىگى بار ەلدەر بىرىككەن وداق بولدى (سولاي بولعاندا مەملەكەتسىماقتار پايدا بولىپ، كنيازەكتارعا كوررۋپتسياعا جول اشىلمايدى):

- سيحوتە-الين فەدەراتسياسى جاپوندىقتاردىڭ قاراۋىمەن بارلىق سيبير حالىقتارىنىڭ ورالعا دەيىنگى جەرلەرى! بۇنداعى قازبا بايلىقتار بار ادامزات بالاسىنىڭ يگىلىگىنە جاپوندىقتاردىڭ باقىلاۋىمەن بولىنەدى. از ۇلتتاردىڭ وزىندىك مادەني اۆتونومياسى شىنايى جۇزدە ىسكە اسىرىلادى.

- ەۆروپالىق وداق ەلدەرىنىڭ كوسەمى رەتىندە اعىلشىن ەلى فەداراتسيا جۇمىسىن اتقارادى; رەسەي ورنىنا موسكوۆيا رەسپۋبليكاسى، ۋكراينا كيەۆ ءرۋسى، مولدوۆا رۋمىنعا قوسىلىپ، تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ورنادى. سوعىستى باستاۋشى ەل رەتىندە موسكوۆياعا اسكەر ۇستاۋعا رۇقسات بەرىلمەيتىن بولدى، ءوزى شىعىس ەۆروپا فەداراتسياسىنا جاتقىزىلدى;

- شىعىس ەۆروپا، بالكان ەلدەرى فەدەراتسياسى قۇرىلىپ، ونداعى تەڭ توراعىلىقتى پولشا مەن ۋكراينا قولىنا الدى;

- سيريادان باستاپ قىتايعا دەيىنگى كاۆكاز-ورتا ازيا ايماعىنىڭ قاراۋشىسى تۇركيە بولادى. جاڭادان قۇرىلعان شام، تەبريز، ورال، شىعىس تۇركىستان تۇركى مەملەكەتتەرى جانە كاۆكاز، ورتا ازيا حالىقتارى بىرىككەن الىپ تەرريتورياداعى بۇل فەدەراتسيانىڭ بولاشاعى زور بولماقشى.

- اراب مەملەكەتتەرى فەدەراتسياسى جانداندى، ءدىن ماسەلەسىنە كەلسەك، ۇساق دىندەر وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، يسلام باعىتىنداعى ءسۇننيزم كۇشەيدى.

- اۋىر داعدارىسقا ۇشىراعان وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىندە دە تىنىشتىق ورنادى، گونكونگ، اومىن، تايۆان، تيبەت مەملەكەتتەرى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى. اپاتقا ۇشىراعان قىتاي، ينديا، پاكستان مەملەكەتتەرى دە تىنىشتالىپ، ەكونوميكا، ەكولوگيا سالاسىن رەتتەۋگە كوشتى. كورەيا ەلى ءبىر مەملەكەت بولدى. بۇل فەدەراتسياعا قاراۋشى رەتىندە جاپون-كورەيا-تايۆان ەلدەرى بەلگىلەندى.

- افريكا ەلدەرىندەگى اشتىققا جەتكەن اۋىر جاعدايعا الەم بارىنشا نازار اۋداردى، سونىڭ ارقاسىندا بۇل ەلدەردەگى ميليتاريازاتسيا توقتاتىلىپ، ەكونوميكاعا باسا نازار اۋدارىلدى.

- امەريكا قۇرلىعىنداعى ديكتاتۋرالار تاراتىلىپ، ەسىرتكى ساۋداسى، قولدانۋ بارىنشا ازايدى;

- اۋعانستاننىڭ پارسى جاعى پاكستانعا قوسىلىپ، وعان قوسا ينديامەن تالاس جاممۋ-كاشمير سياقتى ايماقتار دا پاكستانعا ءوتتى. اۋعاننىڭ تۇركىلىك اۋماقتارى ورتا ازيالىق ەلدەرگە قوسىلدى. تاجىكتەر دە پاكستانعا قاراعاندا ورتا ازياعا قوسىلعاندى ماقۇل سانادى. ەڭ كۇردەلى سۇراقتاردىڭ ءبىرى كۋرد ماسەلەسى دە وڭىن تاپتى، يراك-يران-سيرياداعى كۇردىلەر ءوز اۆتونومياسىنا قول جەتكىزىپ، تۇركى فەدەراتسياسىندا قالاتىنىن مالىمدەدى، ال تۇركيەلىك كۇردىلەر وسى ەل قۇرامىندا قالاتىندىقتارىن اشىق ايتتى. يران-يراك پارسىلارى ءوز اۆتونومياسىن قۇرىپ بەيتاراپتىق ۇستاندى.

- كاۆكازداعى ءبىر ءتۇيىن ارميان-گرۋزين ماسەلەسى دە وڭىن تاۋىپ، ءوز اۆتونومياسىمەن تۇركى فەدەرەتسياسىندا قالدى، وعان سولتۇستىك كاۆكاز حالىقتارى دا تۇگەل قوسىلدى.

الەمدىك ەكونوميكادا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ورنادى، قاراجات ماسەلەسى ءار فەدەراتسيا ايماعىندا بىرىڭعاي بولىپ جۇرەتىنى كەلىسىلدى، الايدا الاپات سوعىستان كەيىنگى تەحنولوگيالىق دامۋ قاتتى سايابىرلادى. ەكولوگيالىق اپاتپەن كۇرەسۋ عاسىر سوڭىنا دەيىن ءجۇردى، رادياتسيامەن كۇرەستە كوپتەگەن تەحنولوگيالار ويلاپ تابىلدى. الەم حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن جالماعان ءۇدس اياقتالىپ، ادامزات بالاسى كوپتەگەن جەڭىلدىكتەر العانداي بولدى. ياق تۇگەلدەي باقىلاۋعا الىنىپ، تەحنولوگيالىق پروگرەستى ەلدەردىڭ قولىنا ءوتىپ، بەيبىتشىلىك ماقساتتاعى ەنەرگيا كوزىنە اينالدى. از ۇلتتاردىڭ يگەرە المايتىن تەرريتوريالارى ءتيىمدى پايدالانۋعا بەرىلدى، جالپى الەمدە اگرارلىق ساياسات ۇستەمدىك الدى...

ازامات اقىلبەكوۆ

Abai.kz