ماسكەۋ تاراپىنان 1925 جىلى اتاسىنىڭ اتىمەن اتاساق – شايا يتسكوۆيچ، ورىسشا ەسىمى – فيليپ يساەۆيچ گولوششەكين، قازاقتاردىڭ سىيعا تارتقان اتى – قۋجاق قازاقستانعا باسشى ەتىپ جىبەرىلگەننەن كەيىن حالقىمىزدى ۇلكەن قاسىرەتكە ۇشىراتقانىن تاريح بەتتەرىنەن بىلەمىز. گولوششەكين قازاقستانعا كەلە سالىسىمەن، جەرگىلىكتى ۇلت ينتەلەگەنتەرى مەن قايراتكەرلەرىنىڭ ءوز ارا قىرعىستىرىپ، اقىرى سوڭىندا ولاردى قۋعىنعا سالىپ، ۇلكەن قياناتقا دۋشار ەتتى. ال 1930-1933 جىلدارى قازاق حالقىن اشتىققا ۇشىراتىپ، ۇلتتىق مايەگىن توگىپ، سۇيەگىن دالاعا شاشىپ كەتتى. وسى اشارشىلىق جىلدارىنداعى اۋليەاتانىڭ تاريحي جاعدايىن حاباردار بولۋ ءۇشىن بىلتىرعى جىلى الماتىعا ارنايى بارىپ، ۇعا قۇرمەتتى اكادەميگى، قازۇۋ پروفەسسورى مارقۇم تالاس وماربەكوۆ اعامىزبەن سۇقباتتاسىپ ەدىك. عالىمنىڭ كوزى تىرىسىندە سۇحباتتارىمىزدىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى سول جىلى رەسپۋبليكالىق «قازاق ءۇنى» جانە وسى وبلىستىق اراي جاستار باسىلىمىندارىندا جاريالاندى دا ەكىنشى ءبولىمى جاريالانباي قالعان ەدى. ەندى مىنە بۇگىندە تالاس اعامىز ومىردەن وتكەنمەن ونىڭ بىزگە ايتىپ كەتكەن اۋليەاتا وڭىرىنە قاتىستى تاريحي اڭگىمىسىن جاريالاۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ وتىر. «عالىمنىڭ اتى دا، حاتى دا ولمەيدى» دەگەن وسى اعايىن.

– تالاس اعا، وتكەن عاسىرداعى كەڭەستىك توتاليتارلىق رەجيم كەزىندە، اتاپ ايتساق حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىندا قازاقستاندا بايلاردى تاركىلەۋ جانە شارۋالاردى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى تۇسىنداعى جاعدايدى جەتە زەرتتەپ، ەلىمىزدىڭ سول كەزەڭدەگى تاريحىنىڭ تۇماندى تۇستارىن اشىپ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرىپ كەلەسىز. ءتىپتى «20-30 جىلدارداعى قازاقستان قاسىرەتى» دەگەن عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەگىڭىزدە: «كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ جىلدارىندا اۋليەاتا جەرىنەن اۋا كوشىپ، باۋىرلاس قىرعىز ەلىن پانالاعان اياۋلى انام – تىنىمنىڭ ارۋاعىنا ارنادىم» دەپسىز. سوندا ءسىزدىڭ اتا-اناڭىز سول ءبىر ناۋبەت جىلداردى باستان كەشكەن بە؟

– كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان ياعني، قازاقستانعا باسشى بولىپ كەلگەن ي.ف. گولوششەكيننىڭ «كىشى قازان» ساياساتى ەلدى اشتىققا ۇشىراتتى. بۇل حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ەڭ قاسىرەتتى كەزەڭ. بۇل ناۋبەتتى ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعى باستان كەشتى. كوپتەگەن اتا-بابالارىمىز سول اشتىقتان قىرىلسا، ەندى ءبىرى شەكارا اسىپ بوسىپ كەتتى.

مەنىڭ اكەم وماربەك پەن شەشەم تىنىم ەكەۋى سول اشتىق جىلدارى قىرعىز اۋىپ بارعان. انام: – قىرعىزدىڭ جەرىنە اۋىپ، تالاستىڭ بويىن بويلاپ، جوعارى قاراي الاتاۋ ارقىلى اسىپ تۇسسەك قىرعىز ەلىندە ەگىن جايقالىپ تۇر ەكەن. اشتان قىرىلىپ جاتقان ەل جوق. سودان قىرعىزدارعا ەگىن ورۋعا جالداندىق. ءسويتىپ امان قالدىق. كەيىنىرەك قازاقستانعا ميرزويان بيلىككە كەلگەننەن كەيىن اۋىلدا جاعداي جاقسارا باستاپتى. سونى ەستىپ تۋعان ەلگە قايتا ورالدىق، – دەيتىن انام. سونداي-اق، مارقۇم انام سول كەزەڭدەردەگى ياعني، قاقاعان قىس ايلارىندا مىنا تالاستىڭ بويىندا قىرىلعان ادامداردى قات-قاتىمەن قالاي جيناپ قويعاندارىن، اش ادامداردىڭ جىلان مەن تاسباقانىڭ ەتىن قالاي ءپىسىرىپ جەگەندەرىن ياعني، جانتۇرشىگەرلىك وقيعالاردى ماعان ۇنەمى ايتىپ وتىرۋشى ەدى.

– كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جەتە ويلاستىرىلماعان ساياساتىنىڭ سالدارىنان قازاق ەلى ادام توزگىسىز زوبالاڭعا ۇشىرادى. ماسەلەن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىنىڭ تامىرىنا بالتا شاپقان ياعني، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى كەزەڭىندەگى اۋليەاتا وڭىرىندەگى جاعدايدىڭ تاريحىنا توقتالساق. كەڭەستىك جۇيەنىڭ قاسىرەتتى جىلدارىندا ەلىمىزدىڭ وزگە وڭىرلەرى سەكىلدى اۋليەاتا ايماعىنداعى تۇرعىلىقتى حالىقتا اشارشىلىق جىلدارى ادام توزگىسىز جاعدايعا ۇشىراعان با؟  

– ەندى اۋليەاتا وڭىرىندە تاعىدا بولسا ءبىزدىڭ اۋدان تازا مال شاۋاشىلىعى ەمەس، بۇل ءىشىنارا ەگىن ەگەتىن اۋدان. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم بۇرىنعى سۆەرلوۆ، قازىرگى بايزاق اۋدانى. دەگەنمەن بۇل اۋدانداعى اشارشىلىق وتە سۇراپىل بولعان. كەزىندە اشارشىلىق جىلدارى عالىم احمەتوۆ دەگەن كىسى سول كەزدەرى سۆەرلوۆ دەپ اتالعان قازىرگى سارىكەمەردىڭ شىعىس جاعىنداعى اۋىلعا ۋاكىل بولىپ بارعان. ول ءوزىنىڭ كىتابىندا جازادى سول اۋىلدان كىسى ەتىن جەگەن ادامدى قالاي ۇستاعاندارىن. دەگەنمەن دە اۋليەاتا وڭىرىندەگى سۇراپىل اشتىق بارىنەن دە مىنا سارىسۋ جانە تالاس اۋداندارىنىڭ تەرريتوريالارىندا قاتتى بولدى. نەگە ولاي بولدى؟ ويتكەنى، سارىسۋ اۋدانى نەگىزىندە ورتالىق قازاقستانعا ءتيىپ جاتقان اۋدان. مىنا شىعىس جاعى مويىنقۇم ارقىلى بەتپاقدالامەن شەكتەسەدى. ال تالاس اۋدانى دا سول مويىنقۇمعا بارىپ تىرەلىپ جاتقان ايماق. بۇل اۋدانداردا نەگىزگى تىرلىك ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعى بولعان. حالىق مالمەن كۇن كورىپ وتىرعان. وسى مالدى 1928 جىلى ءىرى قازاق بايلارىن كامپىسكەلەۋدەن كەيىن ياعني ءبارىن سىپىرىپ العان سوڭ حالىقتىڭ جاعدايى وتە اۋىرلاپ كەتكەن. ءبىزدىڭ اۋليەاتا وڭىرىندەگى وسى ەكى اۋدان اشتىقتان ادام ايتقىسىز ازاپ شەكتى. تىپتەن سارىسۋ اۋدانىنداعى جاعداي ت.رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە جازعان ەكىنشى حاتىندا كورسەتىلگەن. وعان ەل كوبىنەسە نازار اۋدارا بەرمەيتىن سياقتى. سول حاتقا قاراساڭىزدار ياعني، 1933 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە جازعان حاتىندا مىنانداي ماسەلە ايتىلادى: «سارىسۋ اۋدانىندا اشارشىلىق وتە قاتتى ءورشىپ تۇر. ادامدار بوسىپ، كوپشىلىگى اۋليەاتا قالاسىنا باردى. ال ءبىرتالاي ادامدار قىرعىستانعا ءوتىپ كەتتى. جولشىباي جوسىلعان ادامدارعا جولدا قارۋلانعان بانديتتەر شابۋىل جاساپ، ءوزى اش ادامداردى ودان سايىن قىرعىنعا ۇشىراتتى. اشتىقتان بوسقان ايەلدەر وزدەرىنىڭ كىشكەنتاي بالارىن تالاستىڭ سۋىنا لاقتىردى» دەيدى. بۇنى رىسقۇلوۆ ستالينگە جازىپ وتىر. وسىنداي جانتۇرشىگەرلىك جاعداي قالىپتاستى دەيدى. وسى اشتىق وتە ءورشىپ تۇرعان كەزدە سارىسۋ جانە تالاس وڭىرىنە جالپى ءبىزدىڭ اۋليەاتانىڭ ايماعىنا مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى وراز جاندوسوۆ ۋاكىل بولىپ بارعان. ۋاكىل بولىپ بارعان كەزدە و.جاندوسوۆ سارىسۋ اۋدانىنىڭ حالقىنىڭ ءبىراز بولىگىن سوزاققا كوشىرگەن. قاراتاۋ اسىرىپ سوزاققا كوشىرىپ، ەلدى اشارشىلىقتان امان الىپ قالۋعا ارەكەت جاساعان. سول و.جاندوسوۆتىڭ گولوششەكينگە جازعان حاتى بار. سۇمدىق جانتۇرشىگەرلىك حات. حاتتا جاندوسوۆ ايتادى: – قارا جولمەنەن سارىسۋ اۋدانىندا №5 اۋىلعا قاراي كەلە جاتىر ەدىم، الدىمنان ايدالادا 12-14 جاستاعى ەكى بالا جولىقتى. ولار جاياۋ كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. سودان كولىگىمدى توقتاتىپ: «ءاي بالالار قايدا بارا جاتىرسىڭدار؟» دەپ سۇرادىم. سوندا ولار: «اناۋ سايدا كوكتەمدە يت اتقىشتار كەلىپ يتتەردى اتىپ، سولاردىڭ تەرىسىن سىپىرىپ الىپ كەتكەن. ەندى ءبىز سول سايعا بارىپ، يتتەردىن ولىمتىگىن جەپ، تاماقتانىپ ءجۇرمىز. بۇل جاز ايى بولسا، ال ەندى يتتەردىڭ ولىمتىگى كوكتەم ايىندا بولعان بولسا، قانشاما ۋاقىت وتكەن سول بۇزىلعان يتتەردىڭ ولىمتىگىن بالالار بارىپ جەپ ءجۇر ەكەن. ودان كەيىن ءبىر اۋىلعا كەلگەنىمدە الدىمنان ءىسىنىپ كەتكەن اياعى اۋىر ءبىر ايەل شىعىپ، ماعان زورعا دەگەندە كۇبىرلەپ سويلەپ، قولىن كوتەرىپ: «اناۋ كەتىپ بارا جاتقان ءيتتى اتىپ بەرشى» دەدى. ونى نە قىلاسىڭ؟ - دەگەنىمدە «ۇيدە بەس بالام اشتان ولەيىن دەپ جاتىر. انا ءيتتى اتىپ بەرسەڭىز، سولارعا مەن تاماق قىلار ەدىم» دەپ ايتتى، – دەيدى جاندوسوۆ گولاششەكينگە جازعان حاتىندا. اۋليەاتا ءوڭىرى تۋرالى و.جاندوسوۆتىڭ تاعى ءبىر حاتى بار. مىسالى قايراتكەر و.جاندوسوۆ: «ەلدى ارالاپ تالاس اۋدانىنا بارا جاتقان ساپارىمدا جولدا 14-15 جاسار جالعىز بالا كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. ءاي قايدا بارا جاتىرسىڭ دەپ سۇراپ ەدىم، «مەن اۋىلعا بارا جاتىرمىن» دەدى. مەن وعان اۋىلىڭ قايدا دەپ ەدىم تالاس اۋدانىڭداعى ءبىر اۋىلدى اتادى. وندا نەمەنەگە بارا جاتىرسىڭ دەدىم. (ول كەزدە ءبارى اشارشىلىقتان قىرىلىپ جاتقان كەز عوي. ت.و.) ول جاقتا تۋىسقاندارىم بار، سولارعا بارا جاتىر ەدىم دەدى. ءوزىڭ قايدان كەلە جاتىرسىڭ دەپ ەدىم، ءوزىم قىرعىزستاننان كەلە جاتىرمىن دەدى. نەگە جالعىزسىڭ دەدىم. سوندا ول ايتتى: «مەنىڭ اكە-شەشەم قىرعىزستاندا اشتان ءولدى. ەندى وزىمنەن كىشى ءىنىم مەن قارىنداسىم ۇشەۋمىز ەلگە قايتۋعا جولعا شىققانبىز. مەن ولاردى جولدا تاستاپ كەتتىم»،-دەدى. سوندا الگى بالا قىرعىز جەرىنەن شىققان سوڭ، الگى ءىنىسى مەن قارىنداسىن الىپ جۇرە الماعان سوڭ جاپان دالادا تاستاپ كەتىپتى. ءسويتىپ ءوزى اعايىن-تۋىسقاندارىن ىزدەپ كەلە جاتىر ەكەن»،-دەپ جازادى گولوششەكينگە جولداعان حاتىندا. قاراپ وتىرساق وتە اۋىر، جانتۇرشىگەرلىك جاعداي. بۇل فاكتىلەرگە تىركەلگەن وقيعالار، ال تىركەلمەگەن، كوزگە كورىنبەي قالعان قانشا اۋىر جاعدايلار بولعانى ءبىر قۇدايعا عانا ايان.

– كەيدە ەلىمىزدىڭ وزگە ايماقتارىنا قاراعاندا «اۋليەاتالىقتار قاتتى اشتىققا ۇشىراماعان» دەگەن پىكىرلەردى كەيبىر تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەردەن ەستىپ قالامىز. وسىنداي وي-پىكىرلەرگە تاريحشى جانە ءدال سول زوبالاڭ جىلدارىنداعى كەزەڭدى زەرتتەۋشى عالىم رەتىندە نە ايتاسىز؟

– اۋليەاتا قالاسىنىڭ ورتالىعىندا قىس ايلارىندا كۇن سايىن شايحانالاردىڭ مانىڭدا 20 بالانىڭ ءۇسىپ ولگەنىن ت.رىسقۇلوۆ ستالينگە جازعان حاتىندا كورسەتكەن. ال ەندى بۇدان شىعاتىن قانداي قورىتىندى؟ اۋليەاتا وڭىرىندە اشارشىلىق وتە قاتتى بولعان. مەن كەيبىر فاكتلەردى وقىدىم، مىناۋ تاراز قالاسىنىڭ ورتالعىندا «اتشابار» دەگەن جەر بار عوي. سول «اتشابارداعى» ۇيلەردىڭ شەتىندە اشتىقتان ولگەن ادامداردىڭ دەنەسىن ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قاتار-قاتار كادىمگى اعاش بورەنەلەرى سياقتى ساتىلاتىپ جيناپ قوياتىن بولعان. ەندى قىستىڭ سۋىعىندا ولىكتىڭ دەنەسى بۇزىلمايدى عوي. سوندا اۋليەاتانىڭ، قازىرگى تارازدىڭ ورتالىعىندا سىرەسكەن قالپىندا ولىكتەردى كادىمگى اعاشتىڭ بورەنەسى سياقتى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن جيناپ تاستاعان ەكەن. ولاردى جەرگە كومگەنگە ياعني، بىرىنشىدەن جەر قازۋعا ەشكىمنىن قاۋھارى شامالى، ادامداردىڭ ءبارى اشتىقتان بۇرالىپ ءجۇر، ءالسىز، ءحالسىز، كۇشتەرى جوق.  ويتكەنى، قاقاعان قىس مەزگىلى بولعاندىقتان جەر قاتىپ قالعان تون. ەكىنشىدەن ءتىرى ادامدار ولىكتەردى جەر ءجىبىپ، جۇمسارعاننان سوڭ ياعني كوكتەم شىققاندا جەرلەمەك. مىنە وسىنداي ولىكتىن اراسىندا ادامدار ءجۇرىپ، جۇمىس ىستەپ كۇن كورىپ جاتتى. اينالاسى ولىك تولعان. اۋليەاتانىڭ ول كەزدەگى تاريحى وتە سۇمدىق، ايانىشتى تاريح. جاسىراتىنى جوق ادام ەتىن جەگەندەر دە بولدى. كۇن كورىس ءۇشىن بارىنە باردى ادامزات. ارينە، ءبىز بۇل تاريحتى زەرتتەۋگە، ايتۋعا، جازۋعا ءتيىسپىز. ال ەندى ءوزىڭ ايتقانداي ياعني، مەن ايتىپ وتىرعان تۋعان ولكەمىز، ايماعىمىز تۋرالى بىرەۋلەر ويلايدى قىرعىستانعا جاقىن، تالاس وزەنىنىڭ جاعاسىندا بولعاندىقتان اشارشىلىق ونشا قاتتى بولعان جوق عوي دەپ. ال شىن مانىندە اشارشىلىق اۋليەاتا وڭىرىندە وتە قاتتى بولدى. وعان جوعارىدا كەلتىرگەن دەرەكتەرىم دالەل بولۋ ءۇشىن ازدىق ەتپەيدى.

– كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنا قارسى حالىق كوتەرىلىستەرىنىڭ ىشىندە «سوزاق» وقيعاسى كوپ ايتىلادى. الايدا ءسىزدىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگىڭىزدەگى «سوزاق» وقيعاسىنداعى حالىق تولقۋلارى باستاپقىدا اۋليەاتانىڭ سولتۇستىك باتىسىنداعى سارىسۋ اۋدانىنان باستالعان دەگەن تاريحي دەرەكتى دايەكتەر كەلتىرەسىز. سوندا «سوزاق» وقيعاسىنىڭ باستى وشاعى سارىسۋ ءوڭىرى بولعان با؟

– نەگىزىندە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى  قازاقستان بويىنشا 372 كوتەرىلىس بولعان. بىرەۋلەر ايتادى 372 كوتەرىلىس دەگەن قايدان شىققان دەپ. 1992 جىلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى كويسسياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ۇلتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارحيۆىنەن قۇجاتتار سۇراتىپ قاراعان كەزدە 372 كوتەرىلىس بولعانىن جانە وعان 80 مىڭ ادام قاتىسقانىن دا انىقتاعانبىز. بۇل كوتەرىلىستەردىڭ ىشىندە 15 ءىرى كوتەرىلىس بار. گولوششەكين ستالينگە جولداعان حاتىندا جازادى وسى 15 كوتەرىلىسكە 34 مىڭداي ادام قاتىسقانىن. بۇل 15 ءىرى كوتەرىلىس دەپ وتىرعانىمىز اۋدان وتالىعىن باسىپ العان، رويكومداردى، رويسەلكومداردى ورتەپ، باسىشىلارىن ولتىرگەن، بىلايشا ايتقاندا كەڭەس ۇكىمەتىن اۋداندىق دەڭگەيدە قۇلاتقان كوتەرىلىستەر. ال قالعان كوتەرىلىستەر باستالعان جەرىندە باسىلىپ، شانشىلىپ تاستالعان كوتەرىلىستەر. مىسالى ءبىزدىڭ كىشكەنتاي عانا تالاس اۋدانىنىڭ تەرريتورياسىندا 3 كوتەرىلىس بولعان. سارىسۋ اۋدانىندا دا بىرنەشە كوتەرىلىس بولعان. كوتەرىلىس باستالعان بەتتە قىزىل اسكەرلەر مەن كوممۋنيستتىك وترياتتار ارقىلى باسىپ تاستاپ وتىرعان. قىزىل اسكەردەن بولەك كوممۋنيستىك وترياتتاردى ءبىزدىڭ اۋليەاتا وڭىرىندە مال دارىگەرلىك تەحنيكومنىڭ وقۋشىلارىنان جاساقتاعان. نەگىزىنەن بۇل وترياتتاردىڭ قاتارىنا قازاق ەمەس ۇلت وكىلدەرىنەن العان. ياعني باسقا ۇلت وكىلدەرىنەن. اسىرەسە سلوۆيان ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنەن الىپ وتىرعان. ول كەزدە ءبىزدىڭ اۋليەاتاعا قوڭىستانعان سلوۆيان ۇلتى وكىلدەرى كوپ بولعان. مىنە سولاردىڭ ىشىنەن كوممۋنيست، كومسومول مۇشەلەرىن الىپ، قولدارىنا قارۋ بەرىپ تالاس، سارىسۋ اۋداندارىنداعى كوتەرىلىستەردى باسۋعا جىبەرگەن.

ال ەندى ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان سوزاق كوتەرىلىسىنە بايلانىستى ايتار بولساق، بۇل كوتەرىلىس جوعارىدا مەن ايتقان 15 كوتەرىلىستىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى 4 كوتەرىلىستىڭ ءبىرى. 1931 جىلى جەلتوقسان ايىندا گولوششوكين ستالينگە قازاقستان بويىنشا جازعان حاتىندا 4 ءىرى كوتەرىلىستى اتاپ كورسەتەدى. سونىڭ بىرەۋى وسى سوزاق وقيعاسى. سول ستالينگە جازعان حاتىندا گولوششوكين: سوزاق كوتەرىلىسىن باسۋ كەزىندە 400 ادامدى ولتىردىك دەيدى. بۇل 400 ادامدى كوتەرىلىستى باسقاننان كەيىن قىزىل اسكەرلەر مەن كوممۋنيستتىك وترياتتاردىڭ اتىپ تاستاعان ادامدارى. ال كوتەرىلىستى باسارعا دەيىنگى ياعني، الدىنداعى قاقتىعىستاردا ولگەندەرى قانشا ما؟ بۇل راسىندا دا وتە ۇلكەن قىرعىن. ال ەندى سوزاق كوتەرىلىسى نەمەسە باسقا كوتەرىلىستەر تۋرالى ايتقاندا بولسىن ءبىزدىڭ ءبىر قاتەلىگىمىز وسى كوتەرىلستەرگە قانداي رۋلار قاتىستى دەگەندى ايتۋدان قاشامىز. بۇل ەندى تاريحي شىندىقتى جاسىرۋدىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى. رۋشىل دەپ ايتادى دەگەندەي ءبىز ءار كوتەرىلىسكە قانداي رۋلاردىڭ جىگىتتەرى قاتىستى دەگەن ماسەلەنى ايتقىمىز كەلمەيدى تارتقىنشاقتاپ. سوزاق كوتەرىلىسى نەگىزىنەن تاما رۋىنىڭ جىگىتتەرىنىڭ كوتەرىلىسى. تاما رۋىنىڭ جىگىتتەرى ۇيىمداستىرعان كوتەرىلىس. بىرەن-ساران باسقا رۋلاردىڭ جىگىتتەرى قاتىستى. ولاردىڭ ءبارىنىڭ تىزىمدەرى بار. ولار ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ارحيۆىندە تۇر. مەن تىپتەن سول وقيعاعا قاتىسقان كىسىلەردىڭ رۋلارىندا انىقتادىم. نەگىزى بۇل كوتەرىلىستى تۇگەلدەي دەرلىك تاما رۋىنىڭ جىگىتتەرى باسقارعان. مىناۋ ءبىزدىڭ سارىسۋ اۋدانىن نەگىزىنەن تاما رۋى مەكەندەيدى. سودان كەيىن شىمكەنتكە قارايتىن كەي اۋدانداردا دا تامالار بار. ول كەزدە ۇيىمشىلدىعى مىقتى اقساقالدار كوپ بولعان. مىنە تاما رۋىنىڭ جىگىتتەرى بارلىق جۇمىستى وسى اقساقالدارمەن اقىلداسا وتىرىپ جاساعان. بۇنى ايتىپ وتىرعانىم بارلىق قازاقستاندا بولعان كوتەرىلىستى قانشا جەردەن ۇلتتىق كوتەرىلىس دەپ كوتەرمەلەسەكتە، ولار ەڭ الدىمەن سول رۋلاردان قۇرالدى. بۇنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. تىپتەن قازاقستاندا قۇرىلعان كولحوزداردىڭ ءوزى رۋلىق كولحوزدار بولدى.

نەگىزىنەن سوزاق كوتەرىلىسى مەن سارىسۋ كوتەرىلىسى بايلانىستى. سوزاق كوتەرىلىسىن باسقارعان سۇلتانبەك شالاقوۆتىڭ ءوزى سارىسۋدىڭ ءبىر اۋىلىنان شىققان ازامات دەپ كورسەتىلگەن ارحيۆتە. نەگىزىندە ءبىزدىڭ اۋليەاتاعا قاراستى سارىسۋ ءوڭىرى بۇل دۇربەلەنگە ەرتە ارالاستى. ويتكەنى سارىسۋ مال وسىرەتىن ءوڭىر بولعاندىقتان 1928 جىلى سول اۋدانداعى ءىرى بايلاردى كامپىسكەلەۋ ناۋقانى اسا قارقىندى جۇرگىزىلگەن. كوپ ادامداردى كامپىسكەلەگەن. ونىڭ ىشىندە بايلار مەن ورتاشارۋا، ءتىپتى كەيبىر كەدەيلەردىڭ وتباسىندا اۋاقاتتىلاردىڭ تىزىمىنە قوسىپ تاركىلەپ، قاماپ تاستاعان. وسىدان كەيىن ەل ىشىندە حالىق نارازىلىعى كۇشەيگەن. سارىسۋداعى حالىق كوتەرىلىسى دە ايتارلىقتاي ءىرى كوتەرىلىستەر. بىراقتا كوتەرىلىستەر باستالعان بەتتە ءار اۋىلدا نارازىلىقا شىققان حالىق ۇجىمداستىرۋ مەن تاركىلەۋدەن تولعان قامبالاردىڭ اۋزىن بۇزىپ كىرىپ، استىقتى تارتىپ العان، قاماپ قويعان ازاماتتاردى تۇرمەدەن بوساتىپ العان. ودان كەيىن كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ قىزىل اسكەرى كەلىپ نارازىلىقتى باسامىز دەپ حالىقتى قىرعىنعى ۇشىراتىپ، ءبارىن باسىپ شانشىپ تاستاعان. نەگىزىندە سارىسۋ اۋدانىنداعى كوتەرىلىس سول سوزاق كوتەرىلىسىنىڭ باستاۋى بولىپ تابىلادى جانە ءوزارا بايلانىستى.

– سارىسۋداعى حالىقتىڭ جاپپاي باس كوتەرۋىنە نەگىزگى سەبەپ بولعان جاعداي كەڭەستىك بيلىكتىڭ كامپەسكەلەۋ مەن ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان تۋىنداعان دەيمىز. راسىندا دا جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اشىنا نارازىلىق تانىتىپ، قارۋلى قاقتىعىسقا دەيىن بارۋىنا باسقا دا سەبەپتەرى بار ما؟

– 1929-1930 جىلدارى سارىسۋداعى حالىقتىڭ كوتەرىلۋىنە نەگىزى مىنا جاعداي اسەر ەتكەن. كەڭەستىك بيلىكتىڭ وكىلدەرى مەن بەلسەندىلەرى شولاق قورعان مەن سوزاقتا جەردى كىسى بويىنان اساتىنداي قازىپ، ۇلكەن شۇڭقىر جاساپ سارىسۋدان كامپەسكەلەنگەن بايلاردى الىپ بارىپ قاماعان. نەگىزىندە بۇل قامالعاندار باي ەمەس ورتا شارۋالار. ويتكەنى قازاقستاندا ءىرى بايلار 1928 جىلى كامپەسكەلەنىپ كەتكەن. الگى قازىلعان شۇڭقىرلاردىڭ سىرتىن ياعني، جان-جاعىن شىبىقپەن قورشاپ، كونتسلاگەر سياقتى سىرتىنا ميليتسيانى اينالىپ جۇرەتىن ەتىپ كۇزەتكە قويعان. ال الگى باي دەپ تاركىلەنگەن ورتا شارۋالاردىڭ ءبارىن سىرتقا ورمەلەپ شىعا المايتىنداي كىسى بويىنان اساتىن شۇڭقىرعا تۇسىرگەن. شۇڭقىرلاردىڭ توبەسى اشىق بولعان. بۇل وقيعا قىس مەزگىلىندە باستالعاندىقتان كوكتەمدە ميداي باتپاق تولاستاعان، جاڭبىر جاۋعان كەزدە تىزەدەن سۋ كەلەدى. الگى بايعۇستار وسى باتپاق پەن تىزەدەن اساتىن سۋدى كەشىپ، اشىق اسپاننىڭ استىندا ابدەن جاۋراپ، تونىپ، سۋىقتاپ اۋرۋدان قىرىلعان. مىنە تاركىلەنگەن تۋىسقاندارى مەن اعايىندارىنىڭ وسىنداي جاعدايىن ەستىپ، سارىسۋداعى تامالار اتقا قونعان. ولاردىڭ اراسىنان سۇلتانبەك شالاقوۆ سياقتى ازاماتتار شىققان. «نە ىستەيمىز، وسىلاي وتىرا بەرەمىز بە؟»،-دەپ. سودان ولار اتقا قونىپ، سوزاققا تۇندەلەتىپ جەتىپ، سوندا جاسىرىنىپ، سەنىمدى اعايىن-تۋىسقان بولىپ اقىلداسىپ، سول جاقتاعى تامالاردى كوتەرەدى. ءسويتىپ ەرتەڭىندە كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرىپ، اۋداننىڭ ورتالىعىن باسىپ العان. داۋان قاڭىلىباەۆ دەگەن رويسەلكومنىڭ توراعاسىنىڭ موينىنا قىلشىلبىر سالىپ اتپەن سۇيرەپ ولتىرگەن. قارسىلىق كورسەتكەن كوپتەگەن ميليتسيانەرلەر مەن كوممۋنيستەر ولتىرىلگەن. قاتتى قىرعىن بولعان. نيكيتەنكا جانە پولياكوۆ دەگەندەر باسقارعان وترياتتار جىبەرىلگەن. وترياتتار قايدان جىبەرىلگەن؟ تۇيەلەرگە زەڭبىرەك بايلاپ تاشكەنتتەن جىبەرىلگەن. قىزىلوردادان تەمىرجول ارقىلى كەلگەن. سوسىن بەرگى جاعى شىمكەنت پەن اۋليەاتادان دا قىزىل وترياتتار جىبەرىلگەن. ءسويتىپ جاپپاي جان-جاقتان اسكەر توككەن. كوتەرىلگەن قاراپايىم حالىقتا قانداي قارۋ بولسىن. شالا قارۋ. ءشيتى مىلتىق بىرەن-ساران. باسقا وتتى قارۋلارى جوق. سوزاققا كەلەتىن شاتقالدا سۇمدىق قىرعىن بولعان. جازالاۋشى وترياتتار كوتەرىسشىلەردى اياماي جانشىپ، تالقانداپ باسقاننان كەيىن سارىسۋ-سوزاقتاعى حالىقتىڭ ادىمىن مۇلدە اشتىرمادى. كەڭەستىك وكىمەت ورگاندارى حالىقتىڭ بۇل نارازىلىعىن باسقا دا كوتەرىلىستەر ءتارىزدى «ۇلتشىل بانديتتەردىڭ» ارەكەتى رەتىندە ءبىر جاقتى باعالاپ، جەرگىلىكتى جەرلەردە قۋعىن-سۇرگىندى ءورشىتىپ جىبەردى. ال بۇل جاعدايدىڭ ءوزى سارىسۋ مەن سوزاق اۋداندارىنداعى ونسىزدا ناشار احاۋىلدى تىپتەن اۋىرلاتىپ جىبەردى. اۋليەاتادان 23 ناۋرىزدا الەكساندروۆسكىگە كادرلىق روتانىڭ 27 اتقىشى، قازاق ۇلتتىق ديۆيزيونى جانە ميليتسيا وتريادى كەلىپ، جازالاۋ وپەراتسيالارىن باستاپ كەتەدى. سارىسۋداعى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرعان جانتىرەشمانوۆ، ساراەۆ سىندى ازاماتتار ۇستالىپ، اتىلاد. جازىقسىز جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوبىسى اياۋسىز جازالانىپ، حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتادى.

سارىسۋ-تالاس اۋداندارىنداعى كوتەرىلىس 1931 جىلدىڭ 20 ماۋسىمىندا قورداي اۋدانىندا جالعاستى. «ارحيۆتىك قۇجاتتاردا قورداي اۋدانىنداعى ۇجىمداستىرۋعا قارسى قۇرىلعان ءۇش «باندالىق» توپتار تۋرالى دەرەكتەر بار. ولار وماربەك، اعىباي، سىپاتاي. سولاردىڭ بىرىندە قاستەكوۆ ورازالى دەگەن ازامات بەلسەندى رەتىندە كورسەتىلەدى.

بايقاپ قاراساق سول كەزدەگى تەرگەۋ قۇجاتتارىندا كوتەرىلىسكە قاتىسقان جەرگىلىكتى ازاماتتاردىڭ بارىنە «باندىلار» دەگەن ايدار تاققان. ارينە، بۇل دەگەنىڭىز ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ف.ي.گولوششەكيننىڭ 1929 جىلعى «باتپاققارا»، «تاقتا كوپىر» جانە «بوستاندىقتاعى» ءىرى كوتەرىلىستەردەن كەيىنگى شىققان ارنايى قاۋلىسىنان سوڭ ەلدەگى بۇكىل ەرەۋىلگە تاعىلعان باستى ايىپتاۋى بولاتىن. قورداي اۋداندارىنداعى باندىلارمەن (كوتەرىلىسشىلەرمەن م.ە.) كەڭەس ورگاندارىنىڭ قاقتىعىستارى وتە قاتتى بولعان. بۇل سول تۇستاعى ەڭ ءبىر شىعىنى كوپ كوتەرىلىستەردىڭ ءبىرى بولىپ تاريحتا قالدى.

ارحيۆتىك قۇجاتتارعا سۇيەنىپ سويلەيتىن بولساق، قوردايداعى كوتىرىلىسشىلەر كومسومول اتىنداعى كولحوزدىڭ كەڭسەسىنە باسا كوكتەپ كىرىپ، اۋىلدىق كەڭەس كەڭسەسىن ورتەگەن، كوپپەراتيۆتەردى تالقانداپ، ونداعى تاۋارلاردى ءوزارا ۇلەستىرىپ العان. مۇنان سوڭ ولار «ۇمتىل» كولحوزىنىڭ مالدارىن ايداپ اكەتكەن.

بۇل «حالىقتىق كوتەرىلىستەرگە» قارسى اۋدان ورتالىعىندا ارنايى جاساق ۇيىمداستىرىلىپ، 17-18 ماۋسىمدا جانە 5 شىلدەدە نارازى توپقا قارسى ارەكەتتەر جاسالادى. №11, 12 جانە 14-اۋىلدار ماڭىندا ارنايى جاساق پەن كوتەرىلىسشىلەر اشىق قاقتىعىسقا تۇسكەن. كەيىننەن نارازى توپتىڭ سانى بۇل جەردە 300-گە جۋىقتاپ، قارۋلى قارسىلىق كورسەتە باستاعان سوڭ، كوممۋنيستىك وتريادتار اتىستان قايمىعىپ، وتار تەمىر جول ستانساسىنا قاراي شەگىنە قاشقان.

كوتەرىلىسشىلەر مەن جازالاۋشىلار اراسىنداعى كەلەسى ۇرىس 1931 جىلدىڭ 19 تامىزىندا بولعان. دولانقارا دەگەن جەردە 1931 جىلى 21 قىركۇيەكتە بولعان ۇرىستا وگپۋ-ءدىڭ شۋ اۋداندىق باسقارماسىنىڭ باستىعى نۇرعاليەۆ وققا ۇشقان. بۇدان كەيىن جازالاۋشىلاردىڭ ەكپىنى كۇشەيىپ، 1931 جىلى 27 قاراشاسىندا قورداي اۋدانىنىڭ 12-اۋىلىندا كوتەرىلىستىڭ بەلسەندى باسشىسى بولعان ارسەنوۆ پەن سەرىكتەرىن قولعا تۇسىرگەن.

جالپى جازالاۋعا كەلسەك، ياعني مۇراعاتتارداعى قۇجاتتارعا سۇيەنەر بولساق، قورداي اۋدانىندا بولعان كوتەرىلىستەرگە بارلىعى 250 ادام قاتىستى دەگەن كىنامەن تۇتقىندالعان ەكەن.

قازاقستان وگپۋ-ءنىڭ ەرەكشە ۇشتىگىنىڭ 1931 جىلى 23 قاراشاداعى، 1932 جىلعى 28 قاڭتارداعى جانە 19 اقپانداعى قاۋلىلارىمەن 28 ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، 107 ادام 1 جىلدان 10 جىلعا دەيىنگى ءارتۇرلى مەرزىمدەرگە ەڭبەك تۇزەتۋ لاگەرلەرىنە قامالعان. قازاقستاننىڭ ءوز ىشىندەگى اۋداندارعا 3 جىلدان 5 جىلعا دەيىنگى مەرزىمدەرگە 11 ادام جەر اۋدارىلعان. الدىن الا تۇتقىندا وتىرۋ مەرزىمى ەسەبىنەن 22 ادام بوساتىلعان. 1 ادام 3 جىل مەرزىمگە ەڭبەك تۇزەتۋ لاگەرىنە شارتتى تۇردە سوتتالعان.

ەندى وسى تاريحي وقيعالاردى قورىتىندى جاسار بولساق، 1929-1931 جىلدارداعى قازاق شارۋالارىنىڭ نارازىلىقتارى مەن كوتەرىلىستەرى كەڭەس يمپەرياسىنىڭ وكتەمدىگىنە قارسى ۇلت-ازاتتىق سيپاتتاعى قوزعالىس بولدى دەۋگە تولىق نەگىز بار. جوعارىدا ءبىز ايتىپ وتىرعان تاريحي دەرەكتەر تەك ۇلتىمىزدىڭ اۋىر كەزەڭدەرىندەگى بىزگە انىقتالعان دۇنيەلەردىڭ ءبىر شەتى عانا. ال وسى وقيعالارعا قاتىسىپ، جازىقسىز، سوت-تەرگەۋسىز اتىلىپ كەتكەندەر قانشا ما؟ ولار تۋرالى دەرەكتەر ارحيۆ مۇراعاتتارىنىڭ ىشىندەگى ساڭ مىڭداعان قۇجاتاردىڭ تۇكپىرىندە جاتۋى ابدەن مۇمكىن جانە سونداي-اق مۇراعاتتاردا ساقتالماي قالعاندارى ەل ىشىندەگى كونە-كوز قاريالاردىڭ ەستەرىندە قالىپ، اتادان بالاعا ەستەلىك بولىپ ساقتالىپ قالعاندارى دا از ەمەس. سوندىقتان تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەر ەل ىشىنە اسىەسە كونە كوز قارتتاردىڭ اۋزىنا قۇلاق ءتۇرىپ، ماتەريالداردى قاعازعا ءتۇسىرىپ الىپ جۇرگەنى ابزال بولار ەدى.   پرەزيدەنتىمىز ق.ج.توقاەۆتىڭ 2020 جىلعى جارلىعىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلىپ وتىر. وسى كوميسييا اياسىندا بىزدەرگە، ياعني تاريحشىلار مەن زەرتەۋشىلەرگە، ولكەتانۋشىلارعا وسى باعىتتا ايانباي جۇمىس جۇرگىزىپ، تاريحىمىزدىڭ اشىلماي جاتقان سىرلارىن اشۋعا، كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تاراپىنان وزبىرلىق كورگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ايانىشتى تاعدىرلارىن جاس ۇرپاققا جەتكىزىپ كەتۋگە ءبارىمىزدىڭ الدىمىزدا جاقسى مۇمكىندىگى تۇر. وسى مەملەكەتتىك كوميسيا اياسىندا تالاي تاريحي ءىس تىندىرۋ ءسىز بەن ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز.

تاريحي ءبىلىمى تالاس وزەنىندەي تاسىعان مارقۇم تالاس وماربەكۇلىمەن بولعان سوڭعى سۇحباتىمىز وسىلاي اياقتالدى. قازاق تاريحىنىڭ اۋىر كەزەڭدەرىن زەرتتەۋگە ءبىرىنشى قادام جاساعان، تۋعان حالقىنا قۇپيا بولىپ كەلگەن ناۋبەت پەن زبالاڭ جىلدارىنداعى وقيعالاردى العاشقى عالىمداردىڭ ءبىرى بولىپ كوپشىلىككە جەتكىزگەن ۇستازىمىزدى جاراتقان ءوز پاناڭا العايسىڭ! ءتانىڭىز راحاتتا، جانىڭىز جاناتتا بولعاي!   

اڭگىمەلەسكەن ماديار ەرالىۇلى،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، شەرحان مۇرتازا اتىنداعى رۋحانيات جانە تاريحتانۋ ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz