جالعاسى...

باسى: كەنە حاننىڭ كەگى 

جالعاسى: كەنە حاننىڭ كەگى. شابۋىل

شولجاڭداعان شورا مەن شوڭدارى جانە تۇتاس ءبىر رۋلى جۇرت اشۋلى قازاقتاردىڭ ايداۋىندا كەتىپ بارا جاتقانىن كورگەن ەلدىڭ يگىلەرى مەن بيشىكەشتەرى سوڭدارىنان تۇرە ىلەسىپ، اعايىندارىنا اراشا سۇرادى. جالى تىزەسىن قاپقان الااياق تورى جورعا اتپەن سۋىت جەتكەن شىجىم بي ساربازداردىڭ سىلتەۋىمەن اۋەلى شيىربايعا جولىقتى:

– ۋا-ا، اعايىن جۇرت، قازاقتا «مال اشۋى – جان اشۋى» دەگەن ءسوز بار، ال حان اشۋى ودان دا كۇشتى ەكەنىن بىلەمىز، شىعار جان – شىقتى، ولەر حان – ءولدى، باسىمىزدى كەسەمىز دەسەڭ، مىنە – موينىم، – دەدى ەر ۇستىندە العا ەڭكەيىپ.

– سەن كىم ەدىڭ؟! بودەنەدەي قادىرى جوق باسىڭدى تىم قاتتى باعالاپ جىبەردىڭ؟ حاننىڭ باسقان ىزىنە تۇرمايتىن سەنىڭ موينىڭ وسىلدى نە، قۋراي سىندى نە – ايىرماشىلىعى جوق. – اتالىق ءبيىنىڭ جانارى جالت ەتىپ، توقپاق تورىنىڭ ۇستىندەگى دەمبەلشەگە جاراتپاي قارادى.

– مەن – ەلدىڭ مۇڭىن سويلەيتىن شىجىم ەدىم، تالاي جەردە سوزبەن قامال بۇزىپ ەدىم. اشۋلىنى جادىراتىپ، قاستى دوسقا اينالدىراتىن نىعىز ەدىم. قىرعىزدىڭ بىتىمگەر ءبيىمىن، شەشەمىن كەلەنىڭ ءتۇيىنىن.

– اھ-اھ-ھوي، ءسوزىڭ ءجون سەكىلدى. ءتۇيىندى شەشكىش بولساڭ، كەنە حاننىڭ كەزىندە نەگە شەشپەدىڭ؟

– ءار كەزدە اۋمالى-توكپەلى زامان بولادى، اۋىزى الا ادام بولادى. ادام مەن زامان قابىسپاسا، اقىرى – جامان بولادى. كەشەگى كۇننىڭ بيلىگى – باسقادا، بۇگىنگى كۇننىڭ بيلىگى – ەكەۋمىزدە. – ءسۇت ۇرلاپ ىشكەن مىسىقتاي بۇعىپ، قالپاعىنىڭ استىنان قارادى.

– قىرعىزدان ءجىبى ءتۇزۋ بىرەۋ شىققان ەكەن. شىجىمىڭنان تارتىپ ارتىڭدا مانابىڭ وتىرماسا، ءجۇر، اۋەلى ءسوز جۇرمەي ءىس بىتپەيدى.

شيىربايدىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار ەدى. قوقانعا قاشىپ بارىپ، جيەندەرىنىڭ قاناتىنىڭ استىنا باس ساۋعالاعان ورمانبەت، جانتاي، جانقاراشتار شىجىمدى بالاقباۋىنان ۇستاپ، شۇيلەپ-شۇيلەپ الاتاۋدىڭ جوتاسىنا كەلگەن نايماندارعا قارسى جىبەرگەن. «ەلدى قىرعىزا كورمە، سۇراعاندارىن بەرىپ، بولماي بارا جاتسا ازداپ قان شىعارىپ، الداۋسىراتىپ اتتاندىرىپ سال» دەپ، موينىنا مىندەت جۇكتەگەن.

شيىرباي شىجىمدى باستاپ، كەكىلىنىڭ جوتاسىنداعى «اۋليە توبەدەگى» ابىلايشا تىگىلگەن وقشاۋ كيىز ۇيگە كەلدى. اينالا توسقاۋىل ساربازدار.  قىرعىزدىڭ ادامدارىن ارقان بويى تۇسقا قويىپ، ءوزى تانەكە بولىس پەن باراق سۇلتانعا حابارعا ەندى. ەكەۋىنەن «كىرسىن» دەگەن پارمەن العاننان سوڭ، قايتا سىرتقا شىعىپ، شىجىمدى ەرتىپ اكەلدى.

– اسسالاۋماعالەيكۇم، قازاق باۋىرلار! – دەپ، تابالدىرىقتان اتتاسىمەن اق قالپاعىن باسىنان شەشىپ، تانەكەنىڭ الدىنا لاقتىرىپ تاستادى دا ەكپەتتەي ءيىلدى.

شاپانى شۇبالاڭداعان، مۇرتتى قاراعا توردەگىلەر بارلاي قارادى.

– «ايىبىمىز جوق، تەك جاپا شەككەن جۇرتپىز» دەپ ايتا المايمىن. – ماڭدايىن جەردەن كوتەرمەگەن قالپى مىڭگىرلەي سويلەدى. – اراداعى جانجالدى ۇشىندىرعان سوزگە ەرىپ، ءبىر جاعىنا قيقايعان شوڭ مەن شورالاردىڭ قىلىعى – ءبىزدى وسىعان اكەپ وتىر. قازاقتى دا سۋدان – تازا، سۇتتەن – اق دەۋگە جانە كەلمەيدى. ايىپ-انجى ەكى جاقتان دا بار. – ەندى باسىن كوتەرىپ، كوزىنىڭ استىمەن تورگە قارادى. – قازاق جاپپاي قىردى، قىرعىز دا جاپپاي قىردى. قىرعىزداردىڭ ءبىر اساتىننان كەتكەنى – سۇلتاندارى مەن قوسىپ، حاننىڭ باسىن العانى.

– حاننىڭ باسى قانشا تۇرادى؟

لەكىتە سويلەپ، قامشى سالدىرمايتىن شىجىم بي ابدىراعان قالپى جۇرەلەي وتىردى. سەبەبى، بۇل ساۋالدىڭ ەكى ءمانى بار ەدى. ءبىرى – «ورىستان قانشا پۇل الدىڭدار؟»، كەلەسىسى – «حاننىڭ قۇنىنا نە بەرەسىڭدەر؟» دەگەن ماعىنا جاتتى. قاراشىعى ءارى-بەرى قىدىرىستاپ توقتاماي، كەرىسىنشە ءتىلى بايلاندى. ۇنسىزدىكتى تانەكە ءوزى بۇزدى.

– بۇراتتاردىڭ مىقتىلارى ءۇش مىڭ سوم كۇمىس اقشاعا بولا قارا قاندى سۋشا اعىزىپ، كەنەسارىنىڭ سۇراعان باسقۇراۋ جونىندەگى بىتىمگە مامىلە بەرمەدى. از اقشاعا ورىستىڭ قولىنداعى الماس قىلىشىنا، جانالعىشىنا اينالدى.

– قازاقتىڭ ءبىر ۇلىسى بولعان قىرعىز، قاشان دا قازاقتان ۇيرەنىپ كەلەدى. – ءسوز شىمبايىنا باتقاندىقتان با شىجىم تاماعىن كەنەپ، ءبىر-ەكى جۇتىنىپ الدى. – ماناپتاردىڭ ىستەپ جۇرگەندەرى، تورەلەردەن كورىپ ۇيرەنگەن تىرلىكتەرى عوي. قالىڭ قازاقتىڭ ورتاسىنداعى سۇلتاندار ساتقىندىققا بارىپ، كەنەسارىنى كوزىنە شۇقىپ قۋدالاماعاندا، قىرعىزدار دا جات مىنەز كورسەتپەس ەدى.

– قازاق پەن قىرعىزدا «وكپەگە قيسا دا، ولىمگە قيمايدى» دەگەن ءسوز بار ەمەس پە؟ سەندەر جازعىرساڭدار دا، جەك كورسەڭدەر دە ورىندى ەدى، بىراق بۇراتتار قاتىگەزدىككە بارىپ، قازاق حالقىنىڭ حانىن ولىمگە قيىپ جىبەردىڭدەر. حاننىڭ باسىن تەك حان عانا الاتىنىن ۇمىتتىڭدار!.. – بولىس مىساسىنا مىنە ءتىل قاتتى.

– ءيا، تانەكە بي، تىلىمىزدەن بايلانىپ، دارمەنىمىز قۇريتىن وسى – جەر. كەنەسارى-ناۋرىزبايدى ءتىرى قويعاندا، قىرعىزدىڭ اق قالپاعى سىزدەردىڭ اياقتارىڭىزدىڭ الدىندا جاتپاس ەدى. كەك قۋىپ كەلگەندەرىڭىزدى ءبىلىپ وتىرمىز، بىراق، قانعا – قان دەپ ەلىمىزدى قانسىراتپادىڭىزدار، تەك ايىپتىلاردى جيىپ، ماتاپ الدىڭىزدار. بودانعا بەرگەن بۇزاۋدىڭ دا سۇراۋى بار، مىنا ۇيلىعىپ كەتىپ بارا جاتقان رۋلى جۇرت، ماتالعان ماناپتاردى بوساتىڭىزدار، ايىبىن تولەيىك.

– ونداي ىقىلاستارىڭىز بولسا، كۇناھار ماناپتاردىڭ كوزىنشە كەسىم ايتىپ، ۇيعارىمعا توقتايىق.

ءبارى ابىلايشا تىگىلگەن كيىز ۇيدەن سىرتقا شىقتى. الاتاۋدىڭ ۇستىندەگى قوڭىر جازىقتىڭ سامالى ەسكەن دوڭەسىنە ايىپتىلاردى الدىردى. ءتىز قاتار جۇرەلەتىپ وتىرعىزىپ قويدى.

كۇمىس كەمەر بەلبەۋى مەن كىسەگە تاعىلعان كۇمىس قىندى الماس قانجارى كۇنگە جارقىراپ، توبەسى كوك ماقپالمەن قاپتالعان قۇندىز بورىكتى سۇڭعاق بويلى تانەكە بۇرىنعىدان دا ەڭسەلى كورىندى:

– ءبىز قازاق پەن قىرعىزدىڭ اراسىن اشۋعا، ورتاسىنا جىك سالۋعا كەلگەن جوقپىز. ەل ىشىندەگى شەكتەن شىققان سودىرلاردى ساباسىنا ءتۇسىرىپ، ءتاۋباسىن ۇمىتپاۋدى ەسكەرتۋگە كەلدىك. حانىمىز كەنەسارىنىڭ، سۇلتانداردىڭ، ساربازداردىڭ ولىمىنە كىنالىلەردى ىزدەپ، كەك الۋعا كەلدىك. كىنا – حالىقتا ەمەس، حالىقتىڭ اراسىنداعى بيشىكەشتەردە – ورمانبەتتە، جانتايدا، بايتىكتە، جانقاراشتا، تاعى سول سياقتىلاردا. ەل ىرگەسىنىڭ بەكەمدىگىن ساقتاي وتىرىپ، قولى قاندى قاراقشىلاردى جازالاۋىمىز كەرەك.

سەن، تورەگەلدى – كەنەسارى حاننىڭ ءوزىن، ال سەندەر، دايىربەك پەن قالشا – ناۋرىزبايدى جابىلىپ تۇتقىندادىڭدار. دونەنتاي، سەن – قوقاندى سوعىسقا شاقىردىڭ، ال بولەكپاي – حاننىڭ ەڭ سۇيىكتى جىلقىلارىن ۇرلاتتىڭ، ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى جانجالدىڭ قايتا باستالۋىنا سەپ بولىپ، اۋىر كۇنا ارقالادىڭ! ايىپتارىڭ بار، سول ايىپقا قاراي جازا كەشۋلەرىڭ كەرەك. ال، حاننىڭ قۇنىن قالاي قايتاراسىڭدار؟! – دەدى تانەكە قىرعىزدار «اۋليە توبە» دەپ اتايتىن اسۋدىڭ ۇستىندەگى بيىك شوقىدا تۇرىپ، الدارىندا جۇرەلەپ وتىرعان قۇنىكەرلەرگە.

– كوكجال باراكتان باشتالگان كىرگىز-كازاك سوگۋشۋ 77 جىلدان كيين كاھارلى كەنەحان، نورۋزباي، ەرجان، كۋدايمەندە ءتورولوردۇن كىرگىزدان ولتۇرۇلگونۇ مەنەن توكتوسۋن, – دەدى شىجىم. – ءولگون ءولدۇ، كالگانىبىز جۋرت بولولۋ، كازاك مەنەن ەل بولۋپ تۋرالى. ايىبىمىزدى موينىمىزعا الىپ، اكۇيلىگە قازاق جۇراعاتقا ءجۇز ادام اكسۇيەگىمىزدەن بەرەيىك. سودان كەيىن، – تۇلكىنىڭ كوزىندەي قيىق جانارى ءبىر جىلت ەتىپ، ءسال ىركىلدى، – جيىرما جىگىتىمىزدى وسى جەردە باۋىزدايمىز. بۇل – حاننىڭ قۇنى ءۇشىن. ولاردىڭ اراسىندا ورمانبەتتىڭ دە، جانتايدىڭ دا، جانقاراشتىڭ دا ەت جاقىن تۋىستارى بولادى.

– ماقۇل، داۋدى ءوربىتىپ، كەك قۋالاپ، شيەلەنىسە بەرمەيىك. قاندى قانمەن بوگەپ، اقۇيلىگە ادام الىپ، قايتا باۋىرلاسايىق. بۇدان بىلاي ارامىز اجىراماسىن! – باراق سۇلتان كۇركىرەي ءتىل قاتتى. – تاعى نە ايتاسىڭدار!

– سۇلتانداردىڭ قۇنى ءۇشىن – ءبىر مىڭ جىلقى. ال، قىرشىنىنان قيىلعان ساربازداردىڭ وتەۋىنە ون اق وردا جيھازىمەن، ون قىران، ون تايعان. جارىقتىقتاردىڭ ارۋاعى رازى بولىپ، ۇرپاعى مىڭ ۇيگە اينالسىن.

– حوش، وسىعان توقتايىق. – كوكشىل كوزىنىڭ قاراشىعى قيىعىنا قاراي جىلىستاعان تانەكە، شىجىم ءبيدىڭ شەشىمىنە دۇنيە قۋىپ كەلمەگەنىن اڭعارتتى. – ەڭ باستىسى كەنەسارى-ناۋرىزبايدىڭ قىلىشى مەن نايزاسىن قايتارىڭدار.

– الديار بولىس، ول بۇيىمدار ءبىزدىڭ قولىمىزدا ەمەس، ورمانبەت پەن جانتاي ماناپتاردا. – تاعى دا قاراشىعى توقتاماي، جاسىق بالانىڭ كەبىن كەشتى.

– جارايدى، بۇعان دا كەلىسەيىك. بۇگىن بولماسا – ەرتەڭ، ەرتەڭ بولماسا – بۇرسۇگىنى قايتارىڭدار.

– اللا بۇيىرسا قايتارامىز. ال مىنا ماناپتاردىڭ ايىبىن كەشىپ، بوساتۋلارىڭىز ءۇشىن – ارقايسىنا ءبىر ءۇيىر جىلقى.

– بۇلاردىڭ ناقتى كىناسى بار، قوس حالىقتىڭ الدىنداعى ايىبىن سەزىنىپ، بۇدان بىلاي ەكى ەلدىڭ تاتۋلىعىن تۇگەندەۋگە ايانباي اتسالىسسىن. بىراق، بۇل مامىلە تورەگەلدى مەن ونىڭ جۇرتىنا جۇرمەيدى.

قىرعىز ءبيىنىڭ كوزى باعجاڭ ەتتى.

– بوپتى مىرزام. – شىجىمنىڭ وڭىنە لىپ ەتكەن كۇرەڭىتكەن رەڭ جۇگىردى.

– قىرعىزداعى بارعىنىڭ شونىعى مەن ءبىزدىڭ شانىشقىلى بەردىقوجا باتىردان باستالعان سوعىس – وسىمەن توقتالسىن!

– ءاۋمين!

– اقسارباس!

– ەندى وزدەرىڭ اتاعان قۇندى اكەلىپ، تابىستاۋلارىڭا ءبىر كۇن ۋاقىت بەرەمىز.

جالعاسى بار...

ادىلبەك ىبىرايىمۇلى

Abai.kz