XX عاسىر باسى قازاق تاريحى – ۇلتتىق تۇتاستىق نەگىزىندە ساياسي ورلەۋگە، ساپالىق وسۋگە تالپىنعان كەزەڭ بولدى. رەسەي تۇركىلەرى اراسىندا قالىپتاسقان جالپى قوعامدىق-cاياسي جانە اعارتۋشىلىق قوزعالىس «جاديتيزىمنەن» قازاق قوعامى دا قاعىس قالمادى. وسى عاسىردىڭ العاشقى جيرما جىلدىعىندا قازاقتار اراسىندا دا جاديتتىك باعىتتاعى اعارتۋشىلىق قوزعالىس بارىنشا وركەن جايىپ، الاش يدەياسى ورىستەدى. ۇلتتى ۇيىسۋعا ۇندەگەن ولەڭ-جىرلار جۇرت اراسىنا كەڭ تاراپ، ەلشىلىك مۇددە جانداندى. ۇلتتىق باسپاسوزدەر پايدا بولىپ، قالىپتاستى. قازاق زيالىلارى ۇلتتىڭ بىرلىگىن، جەردىڭ تۇتاستىعىن ويلاپ، ۇلتتى وركەنيەتتى جۇرتتار قاتارىنا قوسۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن اعارتۋشىلىق ءھام ىسكەرلىك جولعا سالۋدى كوزدەدى.  وسى باستامامەن «توتە وقۋ» دەپ اتالاتىن جاڭاشا وقىتۋ ادىستەرىمەن قازاق دالاسىنىڭ ءار تۇپكىرىندە مەدرەسە جانە مەكتەپتەر سالا باستادى. ءدال وسى مەكتەپ اشۋ، «توتە وقىتۋ» ماسەلەلەرى قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى «ايقاپتا» كەڭىنەن تالقىلانىپ، ءتۇرلى ماقالالار جازىلا باستادى. حالىقتىڭ سانا سەزىمى مەن ۇلتتىق مادەنيەتتى كوتەرە وتىرىپ تەڭدىك پەن ەركىندىككە جەتۋگە تىرىستى. بۇل جولدا، بۇل باعىتتا قازاقتىڭ تۇڭعىش باسپاسوزدەرىنىڭ اتقارعان مىندەتى وتە پايدالى بولدى. جۋرنالدا وقۋ ماسەلەسى تۋرالى ەڭ كوپ تالقىلانعان تاقىرىپتار: مەدرەسە اشۋ، توتە وقۋ جانە قىزدارعا ءبىلىم بەرۋ ماسەلەلەرى ەدى.

«ايقاپ» جۋرنالىنىڭ العاشقى ساندارىنىڭ بىرىندە نۇرالدين موللاعازين بىلاي دەپ جازادى: «ءبىز، قازاق بالاسىنا ءبىر ءبىرىنىڭ حال احۋالىن ءبىلىپ تۇرۋعا، باسقا جۇرتتاردىڭ اڭگىمەسىن ەستىپ، باسقالاردان ۇلگى الۋعا قىسقاسى: قازاق حالقىن اعارتىپ، ناداندىقتان شىعارۋعا ەڭ كەرەكتى نارسەلەر گازەت ءھام جۋرنال ەدى. قۇداي عۇمىرىن ۇزاق قىلسىن! «ايقاپ» جۋرنالى جوعارعى تىلەكتەرىمىزگە جەتكىزەر دەپ ىلگەرىمىزگە قۋانامىن. «ايقاپتىڭ» پروبنىي نومەرىن كورگەن ۋاقىتىمدا استراحاندا «قازاقستان» گازەتى شىعادى دەگەندى ەستىپ ەكى ەسە ارتىق قۋاندىم» («ايقاپ».№2.1911).

ەندىگى گازەت-جۋرنالدارىمىز بارلىق قايرات كۇشىن ورىنسىزعا شىعارماي قازاق حالقىنا وقۋ، وقىتۋ، مەكتەپ مەدىرەسە اشۋ، ىنتىماقتى بولۋ، جەر ءجايى تۋرالى جازۋى كەرەك ەكەنىن ايتادى. مەكتەپ، مەدرەسە، مەشىت سالدىرىپ ۇلتقا پايداسىن تيگىزىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ اتىن اتاپ، باسقالارعا ۇلگى رەتىندە كورسەتىپ، جول نۇسقايدى. وداردىڭ قاتارىندا مىنا كىسىلەردى اتاپ وتەدى: 1) ورالدا ءابدوللا قازىرەت دوسجانوۆ مەدرەسەسىندە 150 شامالى شاكىرت وقيتىنىن; 2) تەمىر (قاراقامىس) مولداعازى قازىرەت قالمۇحامەدوۆ ەكى مەدرەسەسىندە 3 مۇعالىم بار ەكەنىن جانە ءار جىلى 100 دەن استام شاكىرت «توتە وقۋمەن» ءبىلىم الاتىنىن جازادى; 3) جەتىسۋدا شابدان باتىر جانتاەۆ قىرعىز مانابى توتە وقۋمەن 200 شامالى بالا وقىتاتىنىن جازسا، 4) قىرعىز تورەلەرىنەن قاناعات قاجى توتە وقۋمەن جۇزگە جۋىق بالا وقىتاتىنىن، ءوز بولىسىنان ۋفاداعى «عاليا» مەدرەسەسىنە بەس بالانى جىبەرگەنىن; 5) قاپالداعى مامانوۆ مەدرەسەسى تۋرالى دا اق تىلەگىن ايتادى. سوڭىندا: «ەڭبەكتى ەرلەر، بىلەكتى جىگىتتەر، داۋلەتتى بايلار، قالامى جۇيرىك مولدالار، جاس اعالار ءتىرى تۇرعاندا مەن قازاقتان كۇدەر ۇزبەيمىن» دەپ ءسوزىن اياقتايدى.

ۇلت ءوزىن ۇلت رەتىندە ساقاتاپ قالۋ ءۇشىن ەڭ باستىسى ءتىل ەكەنىن الاش وقىعاندارى الدىن الا ءبىلدى ءھام سول باعىتتا جۇمىستار اتقارادى. «توتە وقۋ» جولىمەن العاشقى وقۋلىقتاردى جازدى. ۇلت تىلىندە مەكتەپ اشۋعا تالپىندى. قازاقتار ءبىلىمدى قاي تىلدە الۋ جانە قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى تۋرالى الاش ازازماتتارى دا ءوز ويلارىن ءباسپاسوز بەتتەرىندە جازىپ تۇردى. ءوز كەزەگىندە قاراپايىم حالىق تا مۇنداي وزگەرىسكە دايىن بولۋ كەرەك بولدى. وزگەرىس بارىسىندا جۇرتتى دۇرىس جولعا سالىپ، جول نۇسقاپ باعىت كورسەتەتىن ارينە وقىعان ازاماتتار. ول تۋرالى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ: «قازاق ءتىلىن شۇعىل الدەندىرۋ قاجەت دەپ بىلەم. ۇيتكەنى: شاكىرتتەر مەكتەپتى  قاي تىلدە وقىپ تامام ەتسە سول تىلدە سويلەپ، جازىپ كەتەدى، ولاي بولعاندا ءبىراز جىلدان سوڭ وقىعاندارىمىز تاتارشا سويلەپ ءھام جازىپ، ءتىپتى ەسكىشە (قازاقشا) سويلەپ ارالارىندا بايلانىس كەسىلەدى» دەيدى.

حابيبوللا لەكەروۆ «بىزدەرگە نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن ماقالاسى ارقىلى قازاق حالقىنا ەڭ كەرەكتى بەس نارسەنى ايتىپ، ۇلىتقا ۇندەۋ جاسايدى. ىلگەرى كەتكەن حالىقتاردىڭ ىستەگەن ىستەرىنەنەن ۇلگى الا وتىرىپ، سولاردىڭ جولىمەن جۇرۋگە باعىت سىلتەيدى. ماڭىزدى ماسەللەر قاتارىندا ءار جەردە مەكتەپ، مەدىرەسەلەر سالدىرىپ، باللاردىڭ دۇنيەتانىمىن ارتتىراتىن كەرەكتى عىلىمدى وقىتۋدى ەسكەرتەدى. «بىزدەر بۇل كۇنگە شەيىن جالعىز اق ءدىن عىلىمىن وقىتامىز. زامانىمىزعا قاراي دۇنيە عىلىمىن دا وقىپ بىلۋگە كەرەك» دەي كەلە، جەر تارىلسا شارۋا عىلىمىن، ساۋدا عىلىمىن، ەگىن ەگۋ عىلىمىن، ونەر ۇيرەنۋى كەرەك ەكەنىن، قازاقتا جوق ورىس شكولدارىنان وقىتۋ كەرەك ءدايدى («ايقاپ». №6.1911).

وقۋ تۋرالى پەتروپاۆلدان دۇيسەنباي قاجى تۇرانوۆ «قازاق حالقىنا ەڭ كەرەكتى وقۋ» اتتى ماقالاسىندا:  «اتا بابامىز كوپ زاماننان بەرى مال باعىپ كەڭ ساحارانى قونىس قىلىپ، اسا كوپ مۇقتاد بولماعان سەبەپتى قازاق حالقىمىز ءار ءتۇرلى وزىنە جاقىن ءھام الىس جاتقان حالىقتىڭ زامانىنا قاراي ىڭعايلاپ ىستەپ جاتقان كاسىبىن، ءتۇرلى ونەرىن، ىجداعاتتاپ وقۋمەن ءبىلىم تاۋىپ ىلگەرى ءجۇرىپ كەتكەنىن ءوز رەتىمەن كەرەكسىز قىلىپ تۇرادى» دەي كەلە، قازاق حالقى وقىعان دەسە بي بولىس، اۋىلناي سايلاۋىنا تۇسەتىن بولماسا موللادان ساۋات اشقان ادامدار ەلەستەيدى. ۇلتقا شىن جانى اشيتىن ازاماتتتار وتە از دەپ كۇيىنەدى.

جۋرنالدا سونىمەن قاتار قازاق قىزدارىن دا وقىتۋ ماسەلەسى كوپتەپ تالقىلانادى. ساقىپجامال تىلەۋباي قىزى ارناۋلى «قازاق قىزدارىنىڭ اتالارىنا» اتتى ماقالا جازىپ، قازاق قىزدارى بولاشاق انا ەكەنىن، بولا تاربيەلەۋ ءۇشىن، ۇرپاققا ونەگە بەرۋ ءۇشىن قازاق قىزدارنىڭ ءبىلىمدى بولعانى دۇرىس ەكەنىن ەسكە سالادى. «تىم بولماسا جەتى سەگىزدەن ون بەس جاسىمىزعا شەيى وقىتساڭىزدار قايتەدى؟...ءبىز نادان قالساق، تۇك تە بىلمەسەك، دۇنيەدەن قور بولىپ وتسەك، مۇنىڭ وبالى قىز اتالارى سىزگە بولماي كىمگە بولادى؟ ءبىزدى وقىتۋ سىزدەردىڭ موينىڭىزعا بورىش» («ايقاپ»№7.1911) دەپ، كوز جاسىمىزعا قالماي وقىتساڭىزدار، «مەنىڭ بۇل ءسوزىم ءبىر ءوز باسىمنىڭ ءسوزى ەمەس، بۇكىل قازاق قىزدارىنىڭ ءسوزى  وسى» - دەپ، قازاق قىزدارى تۋرالى ءتىپتى قولىنا قالام ۇستاعان، وقىعان ەر ازاماتتارىمىز دا ەشتەڭە جازبايدى، ءوزىم قالادا بىرنەشە جىل وقىعاندىقتان بۇل ماسەلەنى كوتەرىپ وتىرعانىن ايتادى.

بۇل جازباعا جاۋاپ رەتىندە ورالدان جۇبەكەن تىلەۋبەرگەنوۆ مىرزا باسىنداعى مۇڭىن ايتىپ بارشا قىزداردىڭ قايعىسى ءوز قايعىسىنداي جوقتاعان ساقىپجامال قارىنداسىنا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ: «ىشتەن شىققان بالامىزا جانىمىز اشىمايدى، ەندى كىمگە جانىمىز اشيدى؟ كوزىمىزدىڭ اعى مەنەن قاراسىنداي عازەز قىزدارىمىزدى نە ءۇشىن نادان قىلامىز؟» دەپ، قازاق قىزدارىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنان سىر شەرتەدى.

ۋفادان يبراھيم تاسبولاتوۆ زاماننىڭ جىلدان جىلعا تارىلىپ، كۇنەلتۋ ءھام تىرشىلىك ەتۋ قيىن بولىپ بارا جاتقانىن، ەندىگى زامان وقۋ مەن ونەر زامانى ەكەنىن، ەر باللارمەن بىرگە قىزداردى دا وقىتۋ كەرەگىن ايتا كەلەپ: «قىزدارىمىزدى وقىتىپ عىلىمدى، ونەرلى انا ەتىپ شىعارساق كەلەشەك زامانىمىز جارقىراعان جارىق زامان بولار. ەل اعالارى بۇعان كوز سالىڭىزدار!» دەپ، ەل باسقارعان اعالارعا ءوتىنىشىن بىلدىرەدى.

قورىتا ايتار بولساق، 1911 جىلى ترويتسكىدەن شىققان قازاقتىڭ تۇڭعىش جۋرنالى «ايقاپ» ءوز كەزەگىندە ۇلتتى ۇيىسۋعا باعاتتالعان ەڭ باستى – جەر، ءتىل، ءدىن، ءادىل سايلاۋ، ايەل تەڭدىگىگى سياقتى ماسەلەلەرگە باسا نازار اۋداردى. وقۋ، جاڭاشا مەكتەپ اشۋ ماسەلەلەرىن بارىنشا كوتەرۋگە تىرىستى. اتالعان  تاقىرىپتاردى 1913 جىلى ورىنبوردان شىققان جالپىۇلتتىق «قازاق» گازەتى دە كۇن تارتىبىنەن تۇسىرمەي تالقىلاپ، جۇرتقا ءناسيحاتتادى. قازاق حالقىن اعارتۋشىلىققا باستاعان العاشقى قازاق جۋرنالى «ايقاپ» ءوز باعىتىنان جاڭىلماي، قازاق تاريحىندا ءىزىن قالدىرىپ 1915 جىلى تامىز ايىندا سوڭعى №88 سانى شىعىپ بارىپ توقتادى.

اباي مىرزاعالي

Abai.kz