1. ەكىنشى پرەزيدەنتتەن ەل نەنى كۇتەدى؟

 «نۇرەكە، ءسىز جازار كىتاپ بۇل ەمەس ەدى عوي!..»

«شىنايىلىققا نەگىزدەلمەگەن ەشبىر
يگىلىكتى ءىس باياندى بولا الماق ەمەس»
تەودور درايزەر

قۇرمەتتى پرەزيدەنت!

...قىزمەتىنىڭ سوڭعى سەگىز جىلىندا گۋرەۆ وبلىسىن (ماڭعىستاۋ ول كەزدە بىرگە) باسقارعان نۇرتاس وڭداسىنوۆ، ۇرداجىق حرۋششەۆ 1963 جىلى 59 جاسىندا زەينەتكەرلىككە شىعارىپ جىبەرگەن سوڭ، التى اي جۇمىس تاپپايدى... امالسىز ماسكەۋگە، قايىن جۇرتىنا كوشەدى. سوندا وتىرىپ، «ارابشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىك» پەن «پارسىشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىكتى» جازىپ شىعادى. الماتىعا ءبىر كەلگەنىندە باعا جەتپەس بۇل قازىنانى باۋىرجان مومىشۇلىنا  سىيلايدى. ونى قاراپ شىققان باۋكەڭ وزىنە ءتان تىك مىنەزىمەن: «ءبىر ينستيتۋتتىڭ جۇمىسىن ءبىر ءوزىڭىز اتقارىپسىز! بىراق، نۇرەكە، ءسىزدىڭ جازار باستى كىتابىڭىز بۇل ەمەس ەدى عوي!» - دەيدى. مىنا ءسوز اۋىر تيسە دە، سابىرلى وڭداسىنوۆ سىر بەرمەي: «ول قانداي كىتاپ ەدى؟»- دەپ سۇرايدى. باۋكەڭ سوندا: «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭ اۋىر كەزەڭىندە، 1938-جىلدان 1952-جىلعا دەيىن 14 جىل مينيسترلەر كەڭەسىن باسقارعان ءسىزدىڭ جازار باستى كىتابىڭىز - باسىڭىزدان كەشكەنىڭىز جايلى مەمۋارىڭىز ەدى عوي!» دەگەن ەكەن...

قۇرمەتتى پرەزيدەنت مىرزا! ءسىزدىڭ دە 2022 جىلعى «قاڭتار قىرعىنىنان» بەرگى (ارعى جاعىندا تۇساۋلى تۇلپارداي كۇن كەشكەنىڭىز كوپكە ءمالىم) اتقارار باستى ءىسىڭىز – جاڭادان سايلانعان پرەزيدەنتىمىز ۇستىنە قولىن قويىپ تۇرىپ انت بەرەتىن (باسقا ەلدەردە كوبىنە قۇران نەمەسە بيبليا), بىراق، بۇگىن تۇزەتۋدەن كوز تۇنىپ، ۇسىنۋعا ۇيات حالگە جەتكىزىلگەن قىرىق جاماۋ كونستيتۋتسيامىزعا تاعى دا مايدا-شۇيدە 56(!) وزگەرىس ەنگىزۋ ەمەس، «جەمقورلار ءداۋىرىنىڭ» كەلمەسكە كەتكەنى، «ەلدىڭ قامىن ويلار ەرلەر ءداۋىرىنىڭ» ماڭگىلىككە كەلگەنى راس پا دەپ، كۇللى حالىق بارلىق ءۇمىتىن ارتىپ وتىرعان جاڭا قوعامنىڭ، «ولەر يا قالار» وتە اۋىر، ناعىز وتپەلى كەزەڭگە بۇگىن تاپ كەلگەن ۇلتىڭىزدىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان، پرەامبۋلانى دا «ءبىز، قازاقستان حالقى» دەمەي، الەمدىك ۇردىسكە ساي «ءبىز، قازاق حالقى...» دەپ وزگەرتۋدەن باستاپ قايتا جازىپ، جاڭا كونستيتۋتسيا ۇسىنۋ  ەمەس پە ەدى؟ وتىز جىلدىڭ ىشىندە تىلدەن، دىننەن، نەسىبەدەن قاق بولىنگەن (بۇنداي بولادى-اۋ دەپ 1991 جىلى ەشكىم ويلاماعان), سونىڭ سالدارىنان دىلىنەن دە قاق جارىلىپ، قىستاعى قىرعىننان اۋەلى اللا، سوسىن ءسىزدىڭ باتىلدىعىڭىزدىڭ ارقاسىندا امان قالعان (سول مەزەتتە، ودان كەيىن دە ءبىراز قاتەلىك جىبەرسەڭىز دە، بوپساعا شىداعان ەرلىگىڭىزدى ايتپاي، «اتاڭىزعا راحمەت!» دەمەي كەتۋىمىز ادىلەتسىزدىك بولار ەدى) قازاقتىڭ باسىن قايتادان بىرىكتىرۋدى باستاۋ ەمەس پە ەدى؟ ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ كەرەك ەمەس پە ەدى؟ «رۋحىن كوتەرۋ» دەگەنىمىز ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە-اق «قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني كوسەمى» اتانعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ بيىلعى 150 جىلدىق مەرەيتويىن ۇلى ابايدىڭ تويىنان ءبىر مىسقال عانا كەم ەتىپ، ونىڭ كىتابى ءار قازاقتىڭ ۇيىندە تۇراتىن ەتىپ، ءجۇز مىڭداعان تيراجبەن شىعارىپ, بۇكىل ەل بولىپ تويلاۋ ەمەس پە ەدى؟ ال، ءبىز، ءتىپتى ايتۋعا ۇيات، احاڭنىڭ  اۋلىنا اپاراتىن جولدى  دا ءالى  باستاعان جوقپىز...

قازاق ءۇشىن رۋح دەگەنىمىز  ەڭ الدىمەن - ءتىل. ونىڭ بارى دا، نارى دا، مالى دا، جانى، ارى دا، ءبارى-ءبارى – ءتىلى!.. تىلىنەن ايرىلعان قازاق بارىنەن ايرىلادى! ءبىزدىڭ «ءتىل، ءتىل!» دەپ شىرىلداي بەرەتىنىمىز دە سودان. ال، ءوزىڭىز ۇسىنعان وزگەرىس جوباسىندا ءتىل جايلى ءبىر اۋىز ءسوز جوق، بۇل قالاي؟!.. قازاقتىڭ ۇلەسى 90 پايىزعا جاقىنداعان استانامىزدىڭ كوشەسىنەن قازاقشا سويلەيتىن ادام تاپپايسىز، وتىز جىلدا جەتەمىز دەگەن جەرىمىز وسى ما ەدى؟!..

«مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق ەسىمدى فەنيكس-قۇستىڭ ەكىنشى قاناتى جەرى ەدى عوي. ال، جاڭا زاڭ مىناداي تۇردە ۇسىنىلىپتى: «3. جەر جانە ونىڭ قويناۋى، سۋ كوزدەرى، وسىمدىكتەر مەن جانۋارلار دۇنيەسى، باسقا دا تابيعي رەسۋرستار حالىققا تيەسىلى. حالىق اتىنان مەنشىك قۇقىعىن مەملەكەت جۇزەگە اسىرادى. جەر، سونداي-اق زاڭدا بەلگىلەنگەن نەگىزدەردە، شارتتار مەن شەكتەردە جەكە مەنشىكتە دە بولۋى مۇمكىن». وزگەرىس – تۇتاس ەكىنشى سويلەمنىڭ قوسىلعانى جانە 1-سويلەمدەگى «...مەملەكەت مەنشىگىندە» ءسوزىنىڭ «...حالىققا تيەسىلى» بولىپ جازىلعانى. بۇل – «تاستى جاپالاقپەن ۇرساڭ دا، جاپالاقتى تاسپەن ۇرساڭ دا جاپالاق ولەدىنىڭ» كەرىن كەلتىرۋ ەمەس پە؟

ەندەشە، قازاققا قاتىستى ەڭ ماڭىزدى ەكى ماسەلەدە ەشقانداي ناتيجە بەرمەيتىن زاڭ جوباسىن، اماندىق بولسا الدا ءالى تالاي وزگەرەتىن كونستيتۋتسياعا ەنگىزىپ اۋرە بولعانشا، ءارى ۇسىنىستىڭ  بارىن  جۇمىس رەتىمەن پارلامەنتتە شەشۋگە بولاتىندىقتان، ۋاقىت پەن قارجىنى پايداسىز ىسكە شاشپاي، نيەتتەنىپ قويعان ەكەنسىز، قۇرمەتتى قاسىم-جومارت مىرزا, ارتقا دا شەگىنبەي، 5-ماۋسىمعا دەيىن، «جەر ەشكىمگە ەشقاشان ساتىلمايدى، تەك رەسپۋبليكا ازاماتتارىنا، جىل سايىن (اقش-تاعىداي – ءو.ا.) ۇزارتىلا وتىرىپ، 99 جىلعا دەيىن جالعا بەرىلەدى» دەپ، «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – قازاق ءتىلى. بيىل، 2022 جىلى جاسالاتىن ارنايى باعدارلاماعا سايكەس كەزەڭ-كەزەڭىمەن ىسكە اسىرىلىپ، 2026 جىلدىڭ 1-قاڭتارىنا دەيىن بارلىق سالانىڭ مەملەكەتتىك تىلگە كوشۋى قامتاماسىز ەتىلەدى» دەپ شەگەلەپ تاستاعان، 1993 جىلعى كونستيتۋتسيانىڭ نەگىزىندە جاڭا كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسىن ۇسىنىڭىز. جوبانى ەكى اي اسىقپاي، يسلانديانىڭ جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلداۋداعى تەڭدەسسىز تاجىريبەسىن دە تالقىلاپ، ابدەن ءپىسىرىپ بارىپ، 5-تامىز كۇنى قابىلداعان دۇرىس بولار. سەبەبى، كونستيتۋتسيا جازىلماۋى كەرەك (راس، كونستيتۋتسياسى جوق، بىراق، ۇلىبريتانيا سەكىلدى دامىعان ەلدەر دە بار), ال، جازىلسا وزگەرتىلمەيتىندەي (اقش كونستيتۋتسياسىنا 1787 جىلدان بەرى 27 عانا وزگەرىس ەنگىزىلگەن جانە ءبارى نەگىزىنەن ادام قۇقىعىنا عانا قاتىستى) بولۋى ءتيىس ەمەس پە؟..

قۇرمەتتى قاسىم-جومارت مىرزا! جاڭا كونستيتۋتسيانى قابىلداۋ، ءوزىڭىز ۋادە ەتكەن، حالىق  بەس ايدان بەرى سىزدەن قۇدايداي كۇتىپ  وتىرعان ناعىز «ساياسي رەفورما» سول بولماق.  وسى جەردە، «ۇسىنباساڭ – سىناما!» دەگەن ۇستانىمداعى جۋرناليست رەتىندە ەكى-ءۇش اۋىز ءوز پىكىرىمىزدى بىلدىرە كەتسەك دەيمىز.

بىزدىڭشە، ساياسي رەفورما دەگەنىمىز تەز ارادا بارلىق ساياسي پارتيالاردى، قوس پالاتالى پارلامەنتتى، قازاق حالقى اسسامبلەياسىن تاراتۋ، قىركۇيەك ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي 40 ورىندى پارلامەنت ءماجىلىسى سايلاۋىن وتكىزۋ بولماق. بۇگىنگى پارتيالاردى قالدىرىپ، جاڭا پارلامەنت سايلاۋىن وتكىزۋ – ءوزىمىزدى الداۋ عانا. سەبەبى، ءوزىڭىز جاريا ەتكەن «جاڭا قازاقستاندى» قۇرۋ ءۇشىن ءبىز ءبىرىنشى  پرەزيدەنت ءوز قۇلاعىنىڭ تىنىش بولۋى، وزگە ۇلت وكىلدەرىنە جاقساتتى كورىنۋ، زاڭ شىعارۋشى بيلىك پەن سوت بيلىگىن دە ۋىسىندا ۇستاۋ، ءسويتىپ ەلدى جەكە-دارا بيلەپ-توستەۋ سەكىلدى ءوزىنىڭ ىشكى مۇددەسى ءۇشىن عانا ەنگىزگەن، ءىسىنىڭ ءبارى سونى دالەلدەپ تۇرعان، ۋنيتارلىق ەلدىڭ ماجىلىسىنە قوسارلاندىرىپ سەناتتى كىرگىزۋى مەن ءماجىلىستىڭ 9 دەپۋتاتىن زاڭسىز سايلاۋ قۇقىعىن ءوزى سىيلاعان، الەمدىك تارتىپكە ساي ەلدىڭ حالقىن ءبىرتۇتاس قازاق حالقى بولۋعا باستاۋدىڭ ورنىنا وزگە ۇلت وكىلدەرىن بولەكتەپ، ولارعا ارناپ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇرۋى، دەپۋتاتتاردىڭ ءبىرازىن دا ءوزى تاعايىنداۋى ءتارىزدى سوراقى مۇرالاردان تەزىرەك ارىلۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ (اقش-تىڭ كونستيتۋتسياسىندا كونگرەسس دەپۋتاتتارىنىڭ تاعايىندالۋى جايلى ءبىر ءسوز جوق، جالپى «دەپۋتاتتى تاعايىندايتىن» ءۇردىس بىزدە عانا بار شىعار). مۇنداي مۇرامەن ءبىزدىڭ ەشقاشان «جاڭا قازاقستان» قۇرا المايتىنىمىز، جوعارىدا اتالعان نونسەنستەردىڭ ەرتەلى-كەش ءبارىبىر ساياساتىمىزدىڭ ساحناسىنان سىپىرىلاتىنى ايدان انىق كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟ كورىنىپ تۇرسا نەگە جاقسىلىققا اسىقپايمىز؟ داري پاتشا: «كەشەۋىلدەۋ ولىممەن تەڭ» دەگەن جوق پا؟

پارتيالار تومەننەن قۇرىلعاندا عانا شىنايى ساياسي كۇش بولا الاتىنى بەلگىلى. بىراق، قاي پارتياعا مۇشە بولسا دا، دەپۋتاتتار ءبىر مانداتتى وكرۋگتەن جاسىرىن داۋىسپەن تىكەلەي سايلاناتىن، حالىق الدىندا ەسەپ بەرىپ تۇراتىن ءتارتىپ بولۋى ءتيىس. دەپۋتاتتى حالىق سايلاماي، «بيلىكتىڭ شىنايى كوزى – حالىققا» عانا باعىنىشتى بولماي، ول ەشقاشان «حالىق قالاۋلىسى» بولا الماق ەمەس.

ونسىز دا  نۇرەكەڭ ءبىر رەت جوعارعى كەڭەستى «ءوز ەركىمەن» تاراۋعا ماجبۇرلەپ، ەكىنشى رەت ءبىر عانا سايلاۋ وكرۋگىندەگى «ءبىر عانا تانكانىڭ ارىزىن سىلتاۋ ەتىپ» (و.سۇلەيمەنوۆ) كۇشپەن تاراتىپ، پارلامەنتتى پرەزيدەنت نە ايتسا دا قولداي جونەلەتىن ورگانعا اينالدىرىپ قويعان جوق پا ەدى؟ سول پارلامەنت تۇگەلدەي دەرلىك بۇگىن ءسىز نە ايتساڭىز سونى قۇپتاپ الا جونەلىپ جاتقان جوق پا؟ ءپرينتسيپى جوق بۇنداي پارلامەنتتىڭ قازاققا كەرەك ەمەستىگىن جۇرت الەۋمەتتىك جەلىدە جاپپاي جازىپ جاتىر، ال، سىزگە كەرەك پە؟.. (مىنا ءبىر وزىمە قاتتى ۇنايتىن ءسوزدى سول پاننەن ءدارىس وقىعان ادام رەتىندە تۇپنۇسقادا جازباي كەتە المادىم، كەشىرەرسىز: «پەرۆىي نەپيسانىي زاكون سوپروماتا گلاسيت: «نەلزيا وپيراتسيا نا توت ماتەريال، كوتورىي نە سوپروتيۆلياەتسيا»)

ول ول ما، كونستيتۋتسيالىق سوت پەن  جوعارى سوت كەڭەسىنىڭ توراعاسىن (سەناتتىڭ كەلىسىمىمەن دەسەك تە) اتقارۋشى بيلىكتىڭ جەتەكشىسى پرەزيدەنت تاعايىنداسا، سوت بيلىگىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جايلى قانداي ءسوز بولۋى مۇمكىن؟!

...1936 جىلى 61% داۋىس الىپ، ەكىنشى رەت سايلانعان اقش پرەزيدەنتى ف.رۋزۆەلت پارلامەنتتىڭ ەكى پالاتاسىندا دا دەموكراتيالىق پارتيانىڭ باسىمدىققا يە ەكەنىن پايدالانىپ، «جاڭا كۋرسىنىڭ» جۇمىسىن جەدەلدەتۋگە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان جوعارعى سوتتىڭ سۋديالارىن 70 جاستا زەينەتكە شىعارۋ جانە ولاردىڭ سانىن التى ادامعا ارتتىرۋ جايلى ۇسىنىس تۇسىرگەندە، ەكى پالاتا دا ونى وتكىزبەي تاستايدى. نەگە؟ دەموكراتتار قانشا جەردەن سانى باسىم ەكەنىن پايدالانىپ، جوعارى سوتتىڭ قۇرامىن وزدەرىنە ىڭعايلاپ اۋىستىرىپ الۋعا جانە «جاڭا كۋرسقا» زاڭنامالىق تۇرعىدان قولداۋ كورسەتۋگە قىزىعىپ تۇرسا دا، ولار بۇگىن سوت تاۋەلسىزدىگىنە كۇمان كەلتىرسە، ەرتەڭ-اق پليۋراليستىك ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان جانە زاڭ شىعارۋشى بيلىكتىڭ ءوزىن دە پرەزيدەنتتىڭ ويىنا كەلگەنىن ىستەۋدەن قورعاپ وتىرعان، ءسويتىپ، بيلىكتىڭ ءۇش تارماعىنداعى تەپە-تەڭدىكتى ساقتاپ وتىرعان جۇيەنىڭ بۇزىلاتىنىن ءتۇسىندى.

ءبىز دە بۇگىن سوت جۇيەسىن شىنايى تۇردە تاۋەلسىز ەتە الماساق، جوعارىداعى مىسالدا كەلتىرىلگەندەي ۇلت تاعدىرى شەشىلەر كەز تۋسا، ءوزىن قىزمەتكە  قويىپ وتىرعان پرەزيدەنتكە ول قالاي قارسى شىقپاق؟

ساياسي رەفورما سوت سۋديالارى سايلانباي تولىققاندى بولا الماسا كەرەك. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە «سوت سايلاۋى» بار بولاتىن، ءبىز دە بۇگىن، بۇرىنعىداي بالاماسىز ەمەس، بالامالى تۇردە ەلىمىزدىڭ «حالىق سوتىنا» (كەڭەس كەزىندە ول سولاي اتالاتىن) قانشا «حالىق سۋدياسى» كەرەك، سونشاسىن حالىق ءوزى جاسىرىن داۋىسپەن تىكەلەي سايلاپ الاتىن ەتەيىك. سۋديالار سوسىن وزدەرىن ناقتى قىزمەتكە تاعايىندايتىن  جوعارعى سوت كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرىن، ال ولار دا ءوز ىشىنەن توراعانى سايلاپ السىن. سۋديالاردى سايلاۋمەن قاتار ولاردىڭ  ار توقساندا ءوزىن سايلاعان حالىق الدىندا ەسەپ بەرۋ تاجىريبەسىن ءتىرىلتۋ دە اۋاداي قاجەت. جانە، جاڭىلىسپاساق، سۋديا جەكە-دارا ۇكىم شىعارمايتىن، ەكى «نارودنىي زاسەداتەل» بولۋشى ەدى، قاجەت كەزىندە ولاردىڭ بىرەۋى سۋديانى الماستىرۋعا دا حاقىسى بار ەدى، سولارمەن اقىلداساتىن. بۇنى دا جاڭعىرتساق، ۇتپاساق ۇتىلماسپىز.

قازاقتىڭ ءتىلى مەن جەرى، ت.ب. دا بارلىق مۇددەسىنىڭ تۇرعىسىنان جازىلعان، قازاقتىڭ الاڭ كوڭىلىن تىنشىتىپ، الابۇرتقان جۇرەگىن جايلاندىراتىن، قازاقتىڭ ەلىن ماڭگىلىك ەل ەتۋگە داڭعىل جول اشاتىن كونستيتۋتسيانى، سوسىن جىلدىڭ اياعىنا دەيىن اقش-تاعىداي تالانتتى مەن دارىندىنى عانا ەمەس، ويى، يدەياسى، تالابى بار جاي عانا بەلسەندى ءاربىر ادامنىڭ ءوزىن كومپيۋتەر سەكىلدى العا قاراي جەتەلەپ، ىنتالاندىرىپ وتىراتىن  زاڭدار پاكەتىن قابىلداڭىز دا، قازاقتىڭ قاجىر-قايراتىن سوندا كورىڭىز، قازاق تاۋ كوتەرەر تولاعايعا اينالماسا، تاۋدى بۇزىپ، تاستى جارماسا، بولات قورعاندى قامالدىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن الماسا، اسقار شىڭنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن باعىندىرماسا،  سوڭىڭىزدان ەرمەسە، باسىنا حان كوتەرمەسە، سوندا ايتىڭىز...

قادىرلى پرەزيدەنت!

ءىستىڭ دۇرىسىنا كوشسەك، ءسىزدىڭ ەڭ الدىمەن ىستەر ءىسىڭىز – عىلىم مەن تەحنيكانى قولعا الۋ بولۋى ءتيىس ەدى. (بىراق، ەكونوميكا ساياسي شەشىمدەرگە تاۋەلدى بولعاندىقتان، اۋەلى جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلداماساق بولماس). سەبەبى، عىلىمى دامىماعان مەملەكەت دامي المايدى. سوندىقتان حالىقارالىق ۇردىستە عىلىمعا جىلىنا ءوزىنىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ ء(جىو) 3 %-دان كەمىن بولەتىن مەملەكەت داميتىن ەل دەپ ەسەپتەلمەيدى. سوڭعى 30 جىلدا قازاقستان عىلىمعا 3 % تۇرماق، 0,3 % دا ءبولىپ كورگەن ەمەس! 2018 جىلى ...0,12 % بولدى (يزرايلدىكى – 4,95 %). ءجىو كولەمىنە كەلەتىن بولساق، ول بىزدە 2020 جىلى 164 ملرد.دوللارعا، ال، سينگاپۋردىكى (6ملن.تۇرعىنى بار قالا-مەملەكەت) 340 ملرد.دوللارعا تەڭ بولدى. ءبىز بۇل جاعىنان دامىعان ەلدەردەن 30 جىلدا از دەگەندە 60 جىل ارتقا كەتتىك!.. مەن ينجەنەر رەتىندە بۇنى ەشقانداي اسىرا سىلتەۋسىز ايتىپ وتىرمىن. بىزدە ءتىپتى ءبىر دە ءبىر عىلىمي-تەحنيكالىق تانىمدىق جۋرنال شىقپايدى! (مەنىڭ 2018 جىلى «ءبىلىم – باقىت، عىلىم – بايلىق، تەحنيكا – كۇش» دەگەن جۋرنال شىعارايىق دەگەن وتىنىشىمە مينيستر ا.ايماعانبەتوۆ «بىزدە ونداي مۇمكىندىك قاراستىرىلماعان، جەكە ءوز كۇشىڭىزبەن اشساڭىز كومەكتەسەيىن» دەپ جاۋاپ بەردى. (قاراجاتىم بولسا، مينيستردە نەم بار...) عىلىمي-تەحنيكالىق جۋرنالدى كەرەك ەتپەيتىن، عىلىمعا ءجىو-ءنىڭ  0,12 %-ىن عانا بولەتىن مەملەكەتتى مەن تۇسىنە الار ەمەسپىن...)

ستالين 1929 جىلى «ءبىز الداعى ون جىلدا ەلدى يندۋستريالاندىرىپ الماساق، كاپيتاليستەر ءبىزدى جەپ قويادى» دەپ، ەكى بەس جىلدىق جوسپاردى ورىنداۋدىڭ ارقاسىندا ەلى امان قالدى. ال، الەمگە ايگىلى امەريكالىق بيزنەسمەن، «فورد» پەن «كرايسلەردى» كريزيستەن الىپ شىققان لي ياكوككا سوناۋ 1985 جىلى جارىق كورگەن «مەنەدجەردىڭ مانسابى» اتتى كىتابىندا: «جاپونيا مەن سسسر ينجەنەرلەردى بىزدەن كوپ دايارلاۋدا، ءبىز بولساق زاڭگەرلەر مەن ەكونوميستەردى عانا دايارلاپ جاتىرمىز، بۇيتە بەرسەك ءبىز جاقىندا قۇريمىز!» دەپ دابىل قاعىپ ەدى. ارينە، امەريكا قۇرىعان جوق، باعىتىن تۇزەپ الدى، ال، ءوزى اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ءوندىرىستى قولدان ءولتىرىپ جاتىپ، «بىزگە زاڭگەرلەر مەن ەكونوميستەر كەرەك» دەگەن ء(سىرا، ياكوككانىڭ كىتابىن وقىماسا كەرەك...) دەگەن باسشىنىڭ قاتە ساياساتىنىڭ سالدارىنان ولاردى ون ەسە ارتىعىمەن دايارلاپ تاستاعان ءبىزدىڭ،  بۇگىنگى بەتىمىزدەن تايماساق، قۇريتىنىمىز انىق!

دەمەك، ءبىز بارلىق كۇشىمىزدى عىلىمعا، تەحنيكا مەن تەحنولوگياعا سالۋعا ءتيىسپىز. مىندەتتىمىز!  «دۇرىس ەكونوميكالىق ساياسات مەرگەننىڭ وعى سەكىلدى – ءبىر اتقاننان تيەدى» دەگەن لەنيننىڭ ءوزى قۇرعان نەپ-ءى مەن امەريكالىق دج.مارشالدىڭ سوعىستان كەيىنگى گەرمانيا مەن جاپونيانى دامىتقان «مارشالل جوسپارى» سەكىلدى بۇزىپ-جارىپ شىعاتىن (پرورىۆنوي) ناقتى ەكونوميكالىق باعدارلاما قاجەت. ال، ونى جاسايتىن جانە ىسكە اسىراتىن ماماندار قاجەت. ولار جوق ەمەس، بار.

مىسالى، مارقۇم اكادەميك مەيىرحان ءابدىلدين: «ۇستازىم زەلدوۆيچتىڭ ايتۋىنشا  ستالين اكادەميكتەردiڭ ءبارiن جيىپ الىپ: «بۇيىم» جاسالىنۋى تيiس. بيلiك كەرەك پە، كۋرچاتوۆقا بارلىق رەسپۋبليكالاردىڭ باسشىلارى تiكەلەي باعىناتىن بولادى. اقشا قانشا كەرەك بولسا دا بەرەمiز. سەندەرگە بولا جاڭا مينيسترلiك قۇرىلىپ جاتىر. بiراق، مەرزiمiندە بiتiرمەسەڭدەر بiز ءبارiڭدi «زيانكەستەر» رەتiندە اتىپ تاستايمىز» دەگەن ەكەن... مەن بۇل تاريحتى نەگە ەسكە ءتۇسiرiپ وتىرمىن؟ بيلىكتەگىلەر ادەتتە وزدەرiنە نە كەرەك ەكەنiن بiلمەيدi. بiلسە، اقشاسىن بەرسە، عالىمدار قانداي قيىن تاپسىرمانى بولسىن ورىنداپ شىعادى» دەپ جازعان ەدى.

اكادەميك، قر ۇعا ماتەماتيكا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى تىنىسبەك قالمەنوۆ: «مەملەكەت  ماتەماتيكاعا باسىمدىق بەرسە، قانەكي!» دەپ قيالدايدى، ارماندايدى. «ارماندار ورىندالادى» دەگەن ءسوز بار عوي، راس بولىپ شىقسا يگى ەدى...

ال، اكادەميك اعامىزدىڭ شاكىرتى، جاس بولسا دا الەمگە ايگىلى، حالىقارالىق ماتەماتيكالىق سىيلىقتاردىڭ يەگەرى، عىلىمعا «سۇراعان گيپوتەزاسىن» ەنگىزگەن دوربەتحان سۇراعان بىلاي دەيدى: «ءبىز ارقا سۇيەيتىن مەملەكەتتىك مىقتى عىلىمي ورتالىقتار اشىپ الايىق، سوندا ءبىزدىڭ باسقا ەلدەردىڭ الدىنا شىعۋىمىزعا ون جىل جەتەدى!»  

ءماشھۇر ماتەماتيك مۇحتارباي وتەلباي اعامىز ايتادى: «ۇكiمەت بiزگە، مىسالى، ماعان ناقتى دا ماڭىزدى تاپسىرما بەرسە. مەرزiمiن ايتسا. قاراماعىڭىزعا قانشا ادام كەرەك، الىڭىز دەسە، ماتەماتيكتەر مەن فيزيكتەر، ينجەنەرلەر بiرiگiپ ارى بارسا 5 جىلدا ەلiمiزدiڭ قاۋiپسiزدiگiن تولىق قامتاماسىز ەتەتiن قارۋ-جاراق شىعارا الامىز دەپ ويلايمىن. وسى وي قانشاما جىلدان بەرi مەنiڭ باسىمنان شىقپاي ءجۇر. ال، ونى ورىنداۋعا مۇمكiندiك بىلاي جەتەدi! قارجى دا بار، ماماندار دا بار».

قۇرمەتتى پرەزيدەنت! ءوزىڭىز دە بىلەسىز، بىزدە، شىنىندا دا ءبارى بار، ءتىپتى قاۋىپسىزدىگىمىزدى تولىق قاممتاماسىز ەتۋگە اۋاداي قاجەت بىرنەشە قارۋ-جاراق ءتۇرىن ويلاپ تاپقان ءسانتاي جەتەسوۆ ەسىمدى عالىم دا، ونىڭ «كالاشنيكوۆتان» ەكى ەسە جەڭىل، 30 سم قىسقا، اتقان وعى بمپ-نىڭ شىنجىر تابانىن نەمەسە قالىڭدىعى 1 م كىتاپتى تەسىپ كەتەتىن پيستولەت-پۋلەمەتى دە، سولدات وزىمەن بىرگە الىپ جۇرەتىن، سالماعى 3,5 كگ جەكە زەڭبىرەگى دە، ءتورت جاعىنا دا بىردەن وق جاۋدىرا الاتىن تانكىسى دە بار.  تىپتى ولار سىناقتان ءوتىپ تە قويعان. «جەتەسوۆتiڭ پيستولەت-پۋلەمەتiن» ەكiنشi رەت سىناقتان وتكiزiپ، سونى «جۋ» كەزىندە قاسىنداعى توقتار وڭعاربايۇلى اۋباكiروۆ  پەن سول تۇستاعى قورعانىس مينيسترىنە ارناپ ساكەڭنىڭ (قانشا دەگەنمەن «ارلى شەكتى - ارىق، ارسىز شەكتى سەمىز بولدى عوي» دەگەن كىشى ءجۇزدىڭ اتاقتى جەتەس ءبيىنىڭ نەمەرەسى ەمەس پە):

التىنبايدىڭ مۇحتارى،
وڭعاربايدىڭ توقتارى،
اتىپ كوردi ءبارi دە،
«جەتەسوۆتiڭ» وقتارىن! – دەپ تاقپاقتاپ جىبەرگەنى دە بار...

ءيا، قاسەكە، ءبارى بار بىزدە ءبىر عانا نارسە -  ىس العا جۇرسە دەگەن ىنتا-نيەت، ىستىق ىقىلاس جوق! («وتكاتتى» ايتساق، باسقا اڭگىمە...) ءسانتاي اعايدىڭ ءبىر ءوزىنىڭ عانا قوردايدىڭ، شاقپاقتىڭ، جوڭعار قاقپاسىنىڭ، ت.ب. كوپتەگەن اسۋدىڭ ارقىراعان جەلىنىڭ قۋاتىن ەلەكتر قۋاتىنا اينالدىراتىن كەرەمەت جەل گەنەراتورى، كوپ قاباتتى ۇيلەردەگى تومەن قۇيىلىپ، دالاعا كەتەتىن كارىز سۋىنان ەلەكتر ەنەرگياسى وندىرەتىن سۋ گەنەراتورى، ت.ب. تولىپ جاتقان تاماشا تەحنيكالىق جاڭالىعى بار. بىراق، ونى كەرەك ەتكەن، وندىرىسكە ەندىرسەك دەيتىن بيلىك جوق. تەسلا عانا تەڭدەسەتىن ونەرتاپقىش، مەن «ميلليارد ىشىنەن ءبىر جالعىز» دەپ كولەمدى ماقالا ارناعان سەيىلبەك قىشقاشۇلى دا كەڭەس وكىمەتىمەن دە، قازاق وكىمەتىمەن دە قانشا كۇرەسكەنىمەن، ءبىر دە ءبىر «جاراعىن» ء(وزىنىڭ ءسوزى) جارىققا شىعارا الماعان كۇيى 2004 جىلى 70 جاسىندا ومىردەن ءوتتى... دارىنى مەن تالانتى جاعىنان جان باسىنا شاققاندا الەمدە تەڭدەسى جوق قازاقتىڭ (وزبەكتەر «قۇداي دارىندى قازاققا بەرگەن، قادىرىن بىزگە بەرگەن» دەپ بەكەر ايتپايدى) سانسىز سەيىلبەگى مەن ءسانتايىنىڭ ونداعان جىلعى ماڭدايىنىڭ تەرى، مىيىنىڭ قۋاتى مەن كوزىنىڭ جاسىنىڭ وبالى كىمگە؟!..

ساۋاتسىز ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ سالدارىنان 30 جىلدا سالعان ءبىر دە ءبىر وزىق زاۋىتىمىز، باياعى «ۆوسحود» سەكىلدى ءبىر دە ءبىر ۇلگىلى فابريكامىز، «مىناۋ – قازاقتىڭ برەندى!» دەپ، الەمدىك ارەنادا ۇيالماي كورسەتەتىن ءبىر دە ءبىر بۇيىمىمىز جوق... سول كوپ «جوقتىڭ» ورنىن ءبىر رەتكە بولسا دا ءوزىڭىز تولتىرىپ، قارۋ-جاراق جاساپ شىعاراتىن زاۋىت سالۋ ماسەلەسىن ساعىزداي سوزدىرماي، سوعىس مايدانىنداعىداي شالت قيمىلداپ، ءبىر اپتانىڭ ىشىندە شەشىپ تاستاڭىزشى، قاسەكە! بيۋروكراتتارعا ۇلگى-ونەگە بولسىن! شىنىنا كەلگەندە، ءبىز بۇگىننىڭ وزىندە ناعىز مايداننىڭ – باسەكە مايدانىنىڭ ىشىندەمىز عوي. ال، ازىرگە ءار كۇنىمىز، ءار ساعاتىمىز بىزگە قارسى جۇمىس ىستەپ جاتىر. تاپقان-تايانعانىمىزدىڭ ءبارى شەتەلدىك فيرمالاردىڭ قورجىنىنا كەتىپ جاتىر. شىرىگەن جۇيەنىڭ بارلىق تارماعىندا «مالينوۆكاداعى توي» كينوفيلمىندەگىدەي كيىمىن اۋىستىرىپ العان بۇرىنعى بيلىك وكىلدەرى تاسكەنەشە جابىسىپ ءالى وتىر، ولار جاڭا قوعام قۇرعىسى كەلەتىندەردىڭ كىسەن بولىپ ادىمىن اشتىرار ەمەس، قولىنا بۇعاۋ بولىپ قۇلاشىن سەرمەتەر ەمەس.

بىلتىر باتىس ولكەمىزدە قۇرعاقشىلىقتان مال قىرىلىپ جاتقاندا ءبىر رەت بارىپ كورۋگە جاراماعان بۇرىنعى اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى سەكىلدىلەر بيلىكتە تۇرعاندا ەكونوميكامىزدى العا جىلجىتا الامىز با؟ جوق! «تورعاي» دەگەن ءسوز ەستىسە تىرىسىپ قالاتىن قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمى ا.مۇحامبەتوۆ پەن اۋدان ورتالىعىنىڭ ءۇش كوشەسىنە ب.مومىشۇلىنىڭ، ر.قوشقارباەۆ پەن ت.بيگەلدينوۆتىڭ اتىن بەرۋگە «ودان ءبىزدىڭ كوشەمىز جارىق بولىپ قالا ما؟» دەپ قارسى شىققان بۋراباي اۋدانىنىڭ اكىمى مۇزدىباەۆ، بيىل 150-جىلدىعى تويلاناتىن احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اۋلىنا جول سالۋعا قارسى شىققان قوستاناي وبلىستىق ءماسليحاتىنىڭ بىرنەشە دەپۋتاتى تارىزدىلەر بيلىكتە تۇرعاندا ساياسي رەفورما جاساۋ مۇمكىن بە؟ ارينە، مۇمكىن ەمەس!

ەندەشە تالاي ەل تابىستى وتكىزگەن «ليۋستراتسيا» ۇدەرىسىن جۇزەگە اسىرۋ،  قۇرمەتتى پرەزيدەنت، ءسىز قاشان قولعا الادى دەپ قالىڭ قازاق اسىعا كۇتىپ وتىرعان ءىس. ال، ونى ادىلدىك ارقىلى جۇرگىزگەن ءجون. بارلىق دەڭگەيدەگى باسقارۋ ورگاندارى (مينيسترلىكتەر، اكىمدىكتەر مەن باسقارمالار) مەن ماسليحاتتارداعى بولىمنەن جوعارى باسشىنىڭ بارىنە ءانونيمدى تۇردە «ورنىندا قالۋعا ابدەن لايىق» دەگەن ءۇش (بەس، ون) ادامنىڭ اتىن جازۋعا انكەتا تاراتىپ، كەيىن ول ليۋستراتسيا بارىسىندا ەسكەرىلسە، ەشكىم وكپەلەي قويماس.

ال، جەمقورلىقپەن كۇرەستە «ارىلۋ» ادىسىنەن ارتىق ءادىستى تابۋ قيىن. ياعني، بيلىكتەگىلەر مەن كاسىپكەردىڭ ءبارى ەشقانداي ايقاۋ-شۋسىز، تەرگەۋ-تەكسەرۋسىز تابىسى جايلى دەكلاراتسيا تولتىرىپ، «مەن وسى جازعانىمنىڭ شىندىق ەكەنىن راستاۋ ءۇشىن اللاعا جانىمدى تاپسىرۋعا دايىنمىن» دەگەن جالعىز اۋىز ءسوزدى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ، جاستار مەن ايەلدەر كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرىنەن قۇرالعان ارنايى كوميسسيا الدىندا داۋىستاپ وقىپ، استىنا قولىن قويسىن دا كەتە بەرسىن... ارنايى ورگاندار الگىلەردىڭ «دۇنيە-مۇلكى وسى ادامنىڭ اتىنا جازىلدى-اۋ» دەگەن تۋىس-جەكجاتتارىنان دا جاڭاعى جالعىز اۋىز ءسوزدى راستاۋدى تالاپ ەتسىن. ەشكىمنىڭ جانى ەكەۋ ەمەس،  سول كەزدە ءبارىنىڭ دە قوياباسى اشىلادى...

قۇرمەتتى پرەزيدەنت مىرزا! جاڭا كونستيتۋتسيادا كورىنىس تابار اسى ماڭىزدى ءىستىڭ ءبىرى – سىرتتاعى 6 ميلليوندى قازاقتى الىپ كەلۋ مەن قازبا بايلىق ورىندارىمىزدى يگەرۋشى ينۆەستورلارمەن جاسالعان، قازاقتىڭ نەسىبەسىن وتىز جىلدان بەرى اياۋسىز توناپ جاتقان كەلىسىم-شارتتاردى قايتا قاراۋ. دامۋشى كوپتەگەن ەل وتكەن وتكەل بۇل. شەشىمى تابىلماسا،  حالىقتىڭ تالابىنا سۇيەنىپ،  ولاردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ ءۇشىن ناعىز رەفەرەندۋمعا شىعاراتىن ماسەلە – وسى! قالاي بولعاندا دا مەن قاراپايىم حالىقتىڭ ءبىر وكىلى رەتىندە، سىزدەن، سول حالىققا قىزمەت ەتۋشى ەڭ جوعارى مارتەبەلى جالدامالى مەملەكەتتىك قىزمەتكەردەن، ارقاشان شىنايىلىقتى ۇستانۋىڭىزدى تالاپ ەتەمىن. ءبىز ءسوزى – باسقا، ءىسى – باسقا ۇلكەندى-كىشىلى باسشىلاردان اۋزى ابدەن كۇيگەن، «جەمقور» دەگەن ءسوزدى ەستىسە شەتىمىزدەن اللەرگياسى شىعىپ كەتەتىن اۋرۋ حالىقپىز. حالىقپەن اقىلداسپاي (اقىلداسقان ءتۇر عانا كورسەتىپ), «ەل سىناسا قۇلاق سال، ال، ماقتاسا كەرەڭ بول» (ق.مىرزا ءالى) دەگەن قاعيدانى ۇستانباي، «ءبىزدىڭ ءىسىمىز دۇرىس، ءتىپتى جالعىز عانا دۇرىس ءىس - بىزدىكى» دەپ جاريالاپ، ال، ونىڭ ارعى جاعىندا مۇلدەم باسقا ويى تۇراتىنداردى حالىق ەندى كوتەرە المايدى. ويتكەنى، بۇركەمەلەنگەن نارسە بۇگىن بولماسا ەرتەڭ ءبارىبىر جاريا بولادى. «تايم» جۋرنالى «ادامزات تاريحىنا ەڭ ۇلكەن ىقپال جاساعان ادام» دەپ باعالاعان مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س.ءا.س.) دا، ءبىر وق اتقىزباستان حالقىنا الىپ يمپەريادان تاۋەلسىزدىك الىپ بەرگەن ماحاتما گانديدىڭ دە، ەڭ اقىرى قالانىڭ(!) ەكونوميكالىق قۋاتىن الەمدەگى قۋاتتى مەملەكەتتەر دەڭگەيىنە كوتەرىپ، حالقىن شىن مانىندە باي-قۋاتتى، باقىتتى ەتىپ كەتكەن  لي كۋان ءيۋدىڭ دە اسقاق مارتەبەگە يە بولۋىنىڭ سىرى بىرەۋ-اق – ولاردىڭ ءبارى دە حالقىمەن شىنايى قارىم-قاتىناستا بولدى، ءسوزى مەن ءىسى ءبىر جەردەن شىقتى، «ساياسات - وسىنداي بولادى» دەگەن سىلتاۋمەن ونى الداپ-ارباعان جوق، ونداعان جىل ساعىمعا جەتەلەگەن جوق. ال، باسشىسى باسقا جولدى تاڭداعان ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن «التىن تولى ساندىقتىڭ ۇستىندە وتىرسا دا، جالاڭبۇت جۇرگەنىن» (شەرحان مۇرتازا) بۇگىن كۇللى الەم كورىپ، كۋا بولىپ وتىر. كۇلىپ وتىر. تاڭ قالىپ، تۇسىنە الماي وتىر...

موينىڭىزدا حالقىنىڭ ءبىر دە ءبىر ماسەلەسىن شەشپەي، كەرىسىنشە شيەلەنىستىرىپ كەتكەن الدىڭىزداعى باسشىدان قالعان، ايتا بەرسەك تاۋسىلمايتىن، سالماعى جەر قايىستىرار اۋىر مۇرا بار، «جولداسىن جولدا قالدىرمايتىن» (وزبەك ماقالى) قازاققا سەنسەڭىز، قازاققا سۇيەنسەڭىز، «پرەزيدەنت تە پەندە عوي، قاتەلەسۋگە حاقىسى بار عوي» دەپ، ارتىق كەتكەن، كەم سوققان جەرىڭىزگە كەشىرىممەن قاراپ، بار ىقىلاس-تىلەگى سىزدە بولىپ، «جامان اتى شىقپاعان ادام عوي» دەپ، ارتىپ وتىرعان ءۇمىتىن اقتاساڭىز، ءوزىڭىز دە ارمانعا دا، ماقساتقا دا جەتەسىز، حالقىڭىزدى دا جەتكىزەسىز، قادىرلى قاسەكە! اق جول!

2. «...قۇداي ءۇشىن!»

«ۆاشا يدەيا، كونەچنو، بەزۋمنا.
                                                                           ۆەس ۆوپروس ۆ توم، دوستاتوچنو لي ونا
                                                                                         بەزۋمنا، چتوبى بىت ۆەرنوي؟»
نيلس بور

نۇرەكە!

ءسىز بۇگىن پرەزيدەنت ەمەسسىز، ءوزىڭىز ايتقانداي جاي عانا زەينەتكەرسىز. مەن سوندىقتان سىزگە مانساپ يەسى رەتىندە تالاپ قويا المايمىن، ءوتىنىش قانا ايتامىن. مەن ول ءوتىنىشىمدى العاش رەت 2019 جىلى 14 ناۋرىزدا فەيسبۋكتە «قازاقيا قاعاناتى قالاي قۇرىلدى نەمەسە ەرتەڭ جايلى ەرتەگى» دەگەن اتپەن بەرىلگەن قيالي-عاجايىپ حيكايادا جاريالادىم. ول سىزگە جەتپەدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، وسى قيالي ۇسىنىسىمدى 2018 جىلى ۇقك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەگەن زەينەتكەر دوسىما «نۇرەكەڭە جەتكىزشى» دەگەنىمدە، باسىن الىپ قاشقان ەدى. ەندى سونى وزىڭىزگە تىكەلەي باعىتتاماقپىن.

نۇرەكە! حالقىڭىزدىڭ الدىنداعى بارلىق جاساعان كىنا، كۇناڭىزدى تۇگەل جۋىپ-شايىپ، بۇگىن ادامنىڭ الدىندا دا، ءبارىمىزدىڭ ەرتەڭ بارار جەرىمىز اللانىڭ الدىندا دا تازارعىڭىز كەلسە، حالىقتان شىن پەيىلمەن كەشىرىم سۇراڭىز. ارىلىڭىز! ونىمەن دە قويماڭىز، شەتەلدەرگە تىققان اقشاڭىزدىڭ (ساراپشىلار 100-200 ملرد.دوللار اراسى دەيدى) ءبارىن، قازاقتىڭ نەسىبەسىن، سول قازاقتىڭ وزىنە قايتارىڭىز. ۇل-قىزدارىڭىزدىڭ، باۋىرلارىڭىزدىڭ ەلدەن ۇرلاعان، توناعان اقشاسىن دا قايتارتىڭىز. ءسويتىپ، ءوز قولىڭىزبەن ميلليونەر ەتكەن اكىم-قارانىڭ بارىنە، ءوزىڭىز «كەز-كەلگەنىڭدى قولىڭنان جەتەكتەپ سوتقا اپارا الامىن» دەگەن كاسىپكەر، بيزنەسمەن، وليگارحتىڭ بارىنە ۇلگى كورسەتىڭىز. ء(سىز ونى ىستەمەسەڭىز دە مەملەكەت قارجىسىن ەرتەلى-كەش ءبارىبىر قايتارىپ الادى، قايتارىپ الماسىەا حالىق قويمايدى، تەك سىزدە قايتىپ مۇنداي مۇمكىندىك بولمايدى).

«قاتەلەسىپ كەشىرىم سۇراۋ ءبىر ەرلىك، قاتەڭدى ءوزىڭ جوندەۋ – مىڭ ەرلىك» دەيدى قازاق. كورسەتەر ۇلگىڭىز دە كورنەكى بولسىن: 1 ملرد.دوللاردى ناقتى ماقساتقا – شامامەن 2 مىڭ اۋىلداعى ەڭ تۇرمىسى تومەن ناقتى 20 مىڭ وتباسىنىڭ ارقايسىسىنا، بىرەۋى 100 دوللار دەپ ەسەپتەپ، 50 قوي ساتىپ الۋعا (بۇل - قازاققا اقىن، مارقۇم ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ كورسەتىپ كەتكەن ۇلگىسى!); 1 ملرد.دوللاردى تاعى سونشا وتباسىعا اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن (كوكونىس، ەت، ءسۇت، ءجۇن، ت.ب.) وڭدەيتىن ميني-تەحنيكا ساتىپ الۋعا; 1 ملرد.دوللاردى موڭعولياداعى  سۋىققا ءتوزىمدى، ەتتى، قىزىل ءجۇندى قازاقى تۇقىمدى 2 ملن.قويى بار 170 مىڭ قازاعىمىزدىڭ (20 مىڭى كەلمەسىن دەيىك) 150 مىڭىن (شامامەن 20 مىڭ وتباسى) قولىنداعى مالىمەن ەلىمىزگە كوشىرىپ اكەلۋگە  بەرىڭىز. بەرسەڭىز 2 ملن. قويدىڭ كەمى 1,5 ملن. باسى ەلىمىزگە كەلەتىنى ءسوزسىز.

سوندا ءسىز ءبىزدىڭ بۇگىنگى الەمدىك باسەكەگە توتەپ بەرە الاتىن جالعىز سالامىزدىڭ دەڭگەيىن كۇرت كوتەرىپ تاستايسىز.

تاعى ءبىر 3 ملرد.دوللاردى 1ملرد.دوللاردان ءۇش سالاعا: قاتەسىن ءتۇسىنىپ، دۇرىس جولعا قايتقان ساياساتكەرلەر مەن قوعام قايراتكەرلەرىنە; ومىرگە ادام بالاسىن ىزگىلىككە شاقىراتىن تۋىندى اكەلگەن ونەر مەن ادەبيەت سالاسىنىڭ وكىلدەرىنە; تەحنيكا مەن عىلىمنىڭ س.قىشقاشۇلىنىڭ استىق وراتىن ۇشاعى سەكىلدى وزىق ۇلگىسىن جاساعان وكىلدەرىنە 2 نەمەسە 4 جىلدا ءبىر رەت بەرىلەتىن «نازارباەۆ سىيلىعىن» تاعايىنداۋعا ءبولىڭىز.

سوندا، جالپاق تىلمەن ايتساق ەلدىڭ ءبارى نوبەلدىڭ ەمەس، نازارباەۆتىڭ سىيلىعىن العاندى اسقاق مارتوبە كورەتىن بولادى. سوندا ءسىز الدە دە ءوزىڭىزدى جاماناتقا قيمايتىن، قيا المايتىن، وتىز جىلعى ادەمى ءسوزىڭىزدىڭ ناتيجەسى مۇلدەم سيىقسىز بولىپ شىققانىن كوزى كورىپ تۇرسا دا كوڭىلى سەنبەيتىن، جەمقورلىقتىڭ شىڭىنا شىققان بيلىكتى قۇرۋشى ءوزىڭىز ەكەنىن ءبىلىپ تۇرسا دا، «نۇرەكەڭدى بۇزعان اينالاسى» عوي دەپ، ءوزىن سەندىرۋگە، ءوزىن جۇباتۋعا تىرىساتىن جانداردىڭ، جارلى بولسا دا ارلى، ۇرلىق-قارلىقتان ءدىن امان، قازاقتىڭ الىپ كيىز ءۇيىنىڭ قارا شاڭىراعىنا مىڭداعان ۋىق بولىپ قادالىپ، ونى قۇلاتپاي ۇستاپ تۇرعان، ديوگەننىڭ «ادام بويىنداعى ەڭ سوڭىنان ولەتىنى – ءۇمىتى» دەگەن ءسوزىن داتكە قۋات كورىپ جۇرگەن قاراپايىم جانداردىڭ ءۇمىتىن اقتار ەدىڭىز. و باستا توپىراعى تازا جەردەن الىنعان قازاقتىڭ بولمىس-ءبىتىمىنىڭ تازالىعى سونداي، سول ۇمىتتەنەتىندەردىڭ ىشىندە مەن سياقتى رومانتيك، قيالي ەمەس، ناعىز پراگماتيك، بيزنەسمەن، 1984-1989 جىلدارى ءسىزدىڭ قول استىڭىزدا ۇكىمەتتىڭ سىرتقى قاتىناس پەن كورمە ءبولىمىن باسقارىپ جۇمىس ىستەگەن، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن «سۆوبودا سلوۆا» گازەتىنە: «مەن قانشالىقتى نازارباەۆتى تانىپ-بىلسەم، كۇندەردىڭ كۇنىندە ونىڭ «حالىق قينالعان كەزدە شىعارارمىن دەپ تىعىپ قويعانىم ەدى» دەپ، تالاي دۇنيەنى جارق ەتكىزىپ قايتارىپ، توسىنسىي جاسايتىنىنا قابىلەتتى ەكەنىنىنە سەنەمىن» دەپ سۇحبات بەرگەن، مەنىڭ 2014 جىلى شىققان «جاۋعاشتى نابيەۆ – ءىستىڭ ادامى»  كىتابىمنىڭ باستى كەيىپكەرى دە ءجۇر...

وسى ءوتىنىشىمدى قابىل الساڭىز، بۇگىن قازاق تاريحىنا عانا كىرىپ تۇرعان جانە تۇبەگەيلى قانداي باعامەن كىرەتىنىڭىز ءالى بەلگىسىز ءسىز،  قازاقتىڭ عانا ەمەس، ادامزاتتىڭ تاريحىنا كىرەتىن بولاسىز. ءوز قاتەلىگىن ءوزى جوندەگەن تۇڭعىش بيلەۋشى رەتىندە اتىڭىز التىن ارىپپەن جازىلاتىن بولادى! ادامزاتتىڭ كەيىنگى ۇرپاعىنا ۇلگى-ونەگە بولاسىز! وسى ءبىر عانا ءىسىڭىز ءسىزدىڭ «قازاقتى تانىتام!» دەگەن سانسىزارەكەتىڭىزدىڭ ءبارىن باسىپ كەتەدى....

بۇنى ءسىز مەن ءۇشىن جاساماڭىز. جاساساڭىز الدىمەن ءوزىڭىز ءۇشىن جاساڭىز. ۇرپاعىڭىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاساڭىز. ءسىزدىڭ وتىز جىل الداعانىڭىزعا قۇدايداي سەنگەن، كەڭ پەيىلى سەكىلدى اڭقاۋلىعى دا، وركەنيەت ءالى تۇگەل بۇزىپ ۇلگەرمەگەن ادامگەرشىلىگى دە شەكسىز قازاعىڭىز ءۇشىن جاساڭىز. قازاقتا «قۇدايدان قورقۋ، ادامنان ۇيالۋ» دەگەن ءسوز بارىن بىلەسىز. قازاقتان ۇيالعاننان، قۇدايدان قورىققاننان جاساڭىز.

قۇداي دەمەكشى. مۇحاممەد پايعامبار (س.ءا.س.) كوشەدە كەلە جاتسا، قاشىپ كەلە جاتقان ءبىر قۇل ارتىنا كەلىپ تىعىلىپتى. ارتىنان وڭكىلدەپ يەسى دە جەتىپتى. الگى بايعۇس قۇل پايعامبارعا (س.ءا.س.): «قۇداي ءۇشىن، مەنى مىنا بالەدەن قۇتقارىڭىزشى!» دەپ جالىنىپتى. پايعامبار (س.ءا.س) ساتىپ الايىن دەپ باعاسىن سۇراسا، ۇيىندەگى بار دۇنيە-مالى جەتپەيتىن بولىپتى. «جەتپەسە ورنىنا ءوزىڭ قۇل بول!» دەپتى باي. اللانىڭ ەلشىسى ەكى سوزگە كەلمەپتى...

ول زامان ينتەرنەت، تەلەفوننىڭ زامانى ەمەس، مۇحاممەدتى (س.ءا.س.) ەلدىڭ ءبارى بىردەي تاني بەرمەيدى، ابۋباكىر، ءالي، ومار، وسپاندار ونى ءۇش-ءتورت كۇن ىزدەپ زورعا تاۋىپتى. ەندى، ەشكىمنىڭ مىيىنا پايعامبار (س.ءا.س.) ءوزىن-ءوزى قۇلدىققا ساتادى دەگەن وي كەلمەيدى عوي... ءتورت دوسى ءبىراۋىزدان: «بۇنىڭىز نە؟!» دەپ سۇراسا، پايعامبار (س.ءا.س.): «قايتەيىن، «قۇداي ءۇشىن!» دەدى عوي» دەپتى...

نۇرەكە، مەن سىزگە ءوتىنىشىمدى ايتسام، ءسىزدى جاقسى كورگەنىمنەن (كەرىسىنشە، مەن ءسىزدى ونشا ۇناتپايتىنداردىڭ قاتارىندامىن) نەمەسە اتىمدى شىعارعىم كەلگەننەن ەمەس، تەك قانا ءوزىم ەشكىمگە تەڭگەرمەيتىن قازاعىمنىڭ ءسىز «ارقىلى»  جامان اتى تاريحتا قالىپ قويا ما دەگەن جامان وي جانىمدى جەگىدەي جەپ بارا جاتقاندىقتان ايتىپ وتىرمىن. تۇسىنسەڭىز، مەن سۋعا كەتىپ بارا جاتقان سىزگە قولىمدى سوزىپ وتىرمىن. ءوزىڭىزدىڭ دە ابىرويىڭىزدى ساقتاپ قالاتىن، ەلىڭىزدى دە تۇيىقتان الىپ شىعاتىن جولدى كورسەتىپ وتىرمىن. سول سەبەپتى «ءوزىڭىز ءۇشىن دە، قازاعىڭىز ءۇشىن دە ىستەگىڭىز كەلمەسە، ەڭ بولماسا قۇداي ءۇشىن جاساڭىز» دەپ، ەڭ سوڭعى كوزىرىمدى دە شىعاردىم. «ماعان ەشكىمنىڭ اقىلى كەرەك ەمەس، مەن ءوز جولىمدى بىلەمىن، ودان اينىمايمىن» دەسەڭىز ەركىڭىز ءبىلسىن.

تاڭداۋ – ءوز قولىڭىزدا...

ومىرزاق اقجىگىت، تاۋەلسىز جۋرناليست

Abai.kz