قاتاعان-باداحشان ولكەسىنىڭ ءاۋ باستاعى نەگىزگى اۋماعى - تاجىكستاننىڭ شىعىسى مەن اۋعانستاننىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولەگىن الىپ جاتقان تاۋلى ءوڭىر بولاتىن. بۇل ولكەنىڭ قاتاعان اتالۋىنىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار. قاتاعاندار شىڭعىس حان زامانىندا قياتتىڭ نيرۋن توبىنا جاتاتىن تۇركى تايپالارىنىڭ ءبىرى بولعان. ودان كەيىن التىن وردا داۋىرىندە 92 باۋلى قىپشاق تايپالارى اراسىندا دا اتى اتالادى. بۇگىندە قاتاعاندار قازاق، وزبەك، موڭعول، حازارا، تاجىك ت.ب. ۇلتتاردىڭ قۇرامىنان كەزىگەدى.

ءبىزدىڭ تاقىرىپقا ارقاۋ بولعان قاتاعان-باداحشان ولكەسىنە قاتاعانداردىڭ قاشان، قالاي كەلگەنى بەلگىسىز. قاتاعاندار بۇل ولكەگە تولىقتاي قونىستانباعان بولۋى دا مۇمكىن، بىراق بيلىگى جۇرگەن. سول داۋىردەگى قاتاعاندار وزبەك پەن تاجىككە ءسىڭىپ كەتكەنى اڭعارىلادى. اۋعانىستان مەن تاجىكستانداعى وزبەكتەردىڭ اراسىنان ءالى كۇنگە دەيىن قاتاعانبىز، قوڭىراتپىز دەيتىندەر كوپ كەزىگەدى ەكەن. قاتاعاننان شىققان بيلەۋشىلەر XIX عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن بۇل ولكەنىڭ ءار وڭىرىندە بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان.

قاتاعان-باداحشان ولكەسى 1890 جىلدارى رەسەي، قىتاي جانە اۋعانستان قاتارلى ءۇش مەملەكەتتىڭ تالاسىنا ءتۇسىپ، ۇشكە ءبولىندى. رەسەي - پيانج وزەنىنىڭ سولتۇستىگىن يەمدەنىپ، تاۋلى باداحشان دەپ اتادى. ياعني، بۇگىنگى تاجىكستاننىڭ قۇرامىنداعى تاۋلى باداحشان اۆتونوميالى وبلىسى. ال، قىتاي وسى ولكەنىڭ ەڭ شىعىس بولەگى تاشقورعان (سارىكول دەپ تە اتالادى، اۋماعى - 25 مىڭ كم2) وڭىرىنە باقىلاۋ ورناتتى.  اۋعانستان پيانج وزەنىنىڭ وڭتۇستىك بولەگىن مەنشىكتەپ، 1890 جىلى قاتاعان-باداحشان ولكەسىن قۇردى. 1963 جىلى قاتاعان-باداحشان ولكەسىن تاراتىپ، ونىڭ ورنىنا باعلان، قۇندىز، تاحار، باداحشان وبلىستارى قۇرىلدى.

تاجىكستانعا قاراستى تاۋلى باداحشاننىڭ تاريحىندا شىم-شىتىرىق وقيعالار وتە كوپ. بۇل ولكە 1923 جىلدان 1925 جىلعا دەيىن بۇحار حالىق كەڭەس رەسپۋبليكاسى مەن تۇركىستان كەڭەس رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىندا بولدى. ودان كەيىن تاجىك اكسر-ءنىڭ قۇرامىنا قوسىلدى. 1936 جىلى 5 جەلتوقساندا تاۋلى باداحشان اۆتونوميالى اۋدانى بولىپ قۇرىلدى.

1992 جىلى 11 ساۋىردە تاۋلى باداحشان اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەسى تاۋلى باداحشان رەسپۋبليكاسىن جاريالادى. الايدا تاجىكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسى بۇل شەشىمنىڭ نەگىزى جوق دەپ مالىمدەدى.

الايدا، ەجەلدەن ەنشىسى بولىنبەگەن بۇل ولكەنىڭ داۋلى ماسەلەسى 1890 جىلعى بولىنىستەن باستالادى. قىتاي بۇل بولىنىسكە ءاۋ باستان-اق، قاناعاتتانباپتى. ولار قاتاعان-باداحشان ولكەسىنىڭ تاجىكستانعا قاراستى شىعىس بولىگىن وزىنىكى ساناپ، پامير شەكاراسىن انىقتاۋدى كەيىنگە شەگەرىپ كەلگەنىنە 130 جىلدان استام ۋاقىت بولىپتى. سودان بەرى كەلىسىمگە كەلمەي، ورايلى ءساتتى كۇتىپ جۇرگەنى انىق.

ورتا ازيادا تاجىكستاننىڭ قىتايمەن شەكاراسى ءالى كۇنگە دەيىن تولىق بەلگىلەنبەگەن.  قىتاي تاجىكستانعا قاراستى باداحشان وبلىسىنىڭ 28000 كم2 اۋماعىن الۋدى كوزدەيدى. ونىڭ ۇستىنە 1991 جىلدان بەرى قاراي قىتاي تاجىكستانعا كوپ مولشەردە قارجىلاي كومەك، قارىزعا اقشا بەرىپ، ساياسي ىقپالىن ىسكە اسىرۋدىڭ جولىن اشتى. سونىڭ جەمىسى بولسا كەرەك، تاجىكستان قىتايعا 1999 جىلى ماركانسۋ (200 كم2), مارزاق (250 كم2) قاتارلى جەرلەرىن بۇتىندەي بەردى. 2011 جىلى سارىكول (1158 كم2) دەگەن جەرىن باسى ءبۇتىن بەردى. 2012 جىلى رۋمي، ياۆون اۋدانىنان جالعا جەر بەرگەن. 2017 جىلى 5 مىڭ گەكتار جەرىن 15 جىلعا جالعا بەردى. 2019 جىلى 500 گەكتار جەرىن 49 جىلعا جالعا بەردى.

بۇل جەرلەردىڭ بارلىعى تاجىكستاننىڭ قۇرامىنداعى تاۋلى باداحشان اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ اۋماعى ەدى. بۇل جاعداي تاۋلى باداحشاندىقتارعا ۇناعان ەمەس. ولار 25 جىلدان بەرى نارازىلىق تانىتىپ، ەرەۋىلگە شىعىپ، ساياسي تالاپتارىن قويىپ كەلەدى. نارازى توپتىڭ اراسىندا دەربەستىكتى تالاپ ەتىپ جۇرگەندەرى دە بار كورىنەدى. وسى جولى تاجىكستانعا قاراستى تاۋلى باداحشاندىقتار تاعى دا كوتەرىلدى. كوتەرىلىستىڭ بۇل جولعى سەبەپتەرى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماسەلەلەرىمەن بايلانىستى بولعانىمەن، ءتۇپ نەگىزى جەر ماسەلەسىنەن تۋىنداپ وتىر. سەبەبى، قىتايدان قارىزعا اقشانى دۋشانبە الادى، ونىڭ وتەمىن تاۋلى باداحشاننىڭ جەرىمەن قايتارادى. تاجىكستانداعى تاۋلى باداحشاندى نەگىزىنەن پامير حالىقتارى مەكەن ەتەدى. ولار وزدەرىن تاجىكتەن بولەك ۇلت رەتىندە ساناپ، شىعىس يران تىلدەرىنىڭ ۆاحان، شۋعنان، يشقاشىم تىلدەرىندە سويلەيدى.

بىراق، تاجىكستان بيلىگى ولاردى ۇلت رەتىندە مويىنداعىسى كەلمەي، تاجىكتىڭ ديالەكتى توبى رەتىندە قارايدى. ال، پامير حالقىنىڭ قىتايدا قالعان بولەگى قاشقار ايماعىنىڭ تاشقورعان تاجىك اۆتونوميالى اۋدانىن مەكەن ەتەدى. جالپى سانى 50 مىڭ ادام. ولار ساركولدىكتەر نەمەسە گالشا دەپ تە اتالادى. بىراق، قىتاي بيلىگى 1964 جىلى ەلدەگى بارلىق حالىقتارعا ساناق جۇرگىزىپ، انىقتالعان 183 ۇلتتىڭ ىشىنەن ۇكىمەت 56 ۇلتتى عانا تانىپ، قالعانىن بىرىنە-ءبىرىن قوسىپ جىبەرەدى. سونىڭ كەسىرىنەن تاشقورعانداعى پامير حالقى سارىكول (گالشا) ۇلتى مەن ۆاحان ۇلتىن تاجىك دەپ بەكىتەدى.

ال، اۋعانستاننىڭ باداحشان وبلىسىن نەگىزىنەن تاجىكتەر مەن قىرعىزدار مەكەندەيدى.

ەرتاي جومارت

Abai.kz