«...تاك چتو بۋدەم يسحوديت يز توگو، چتو چينگيسحان بىل. ون بىل يمەننو چتو چينگيسحانوم... ا ۆوت مونگولوم ون، بەزۋسلوۆنو، نە بىل. رەچ، كونەچنو جە، يدەت و تيۋركو يازىچنوم كيپچاكە»

 پيساتەل، يسسلەدوۆاتەل   ر. حراپاچەۆسكي.

تۇركى – قىپشاقتىڭ ۇلى حانى شىڭعىس حان ءوزىنىڭ جاۋلاپ العان ەلدەرىن مۇمكىندىگىنشە تەز ارادا ۋىسىنا الىپ، سولاردىڭ مەكەندەگەن اۋماقتارىنان باستاپ، ءوز اتامەكەنىنە دەيىنگى ارالىقتا، ۋاقىت سوزباي، ەكپىندى تۇردە مەملەكەت قۇرۋدى باستايدى. بۇرىنعى ۇلى دالاداعى جەكە-جەكە كوشپەلى رۋلاردىڭ ورنىنا، ولاردى بىرىكتىرىپ، تۇتاس ءبىر ەلگە اينالدىرادى («...ۋدارنىمي تەمپامي ناچيناەت سترويت  گوسۋدارستۆو») ر.حراپاچەۆسكي «ۆوەننايا دەرجاۆا چينگيسحانا». شىڭعىس حان الىس-جاقىن ەلدەردى ءوزىنىڭ قاراماعىنا قاراتقان سوڭ، ەڭ الدىمەن قولعا العانى، اسكەرىن قايتا جاساقتاۋ بولدى. بۇرىنعىداي ساربازداردى ءوز رۋى بويىنشا توپتاستىرماي، ولاردىڭ بارلىعىن قوسىپ جانە ارالاستىرىپ، وندىققا، جۇزدىككە، مىڭدىققا ءبولىپ ( تۋرا وسى ۇلگىنى (مودەل) بەس ءجۇز جىلدان كەيىن ورىس پاتشاسى ءبىرىنشى پەتر ءوزىنىڭ ارمياسىنا پايدالانادى. (وتدەلەنيە، روتا، پولك، ديۆيزيا). سونداي-اق، كەڭەس وداعى قىزىل ارميانى دا وسى تاسىلمەن قۇرعان جانە بۇل تالاپ وسى كۇنگى ءار ەلدىڭ ارمياسىندا ساقتالعان.) جانە مايدان دالاسىندا ەرەكشە ەرلىگىمەن تانىلعان ساربازداردى، سىڭىرگەن ەڭبەگىنە قاراي، وسىلاردىڭ باسشىسى ەتىپ تاعايىندايدى. سونىمەن قاتار، ۇلى حان وسى قالىڭ اسكەردەن باسقا، ارنايى ءوزىن قورعاپ تۇراتىن جانە يمپەرياداعى باسقا دا سانى كوپ جاۋاپكەرشىلىگى زور  جۇمىستاردى جۇزەگە اسىرۋعا مىندەتتى بولعان كەشىكتەندەرىن (گۆارديا)  ۇيىمداستىرادى. بۇل كەشىكتەندەر قازىرگى پوليتسەيلەردىڭ (فۋنكتسي پوليتسي) قىزمەتىن اتقارادى جانە كەرۋەن جولدارىن قورعاپ تۇرادى. بۇعان قوسا، ساراي مۇلكىن كۇزەتۋ، اسكەري شتاندارت پەن مايدان دالاسىندا پايدالاناتىن داۋىلپازداردى (بارابان) ساقتاۋ، سونداي-اق، بۇكىل ۇلىستاعى بارلىق شارۋاشىلىقتىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقاندىعىن ۇنەمى باقىلاۋعا الىپ وتىرعان. تاعى ءبىر ايتارىمىز، اسكەرگە شاقىرۋ، بۇرىنعىداي ءار رۋ ءوزىنىڭ يەلىگىندەگى ساربازدارىن ۇسىنعانى بويىنشا ەمەس، ارميانىڭ ارنايى تالابى بويىنشا ىسكە اسىرىلعان (راسپرەدەليايا «پريزىۆنوي كونتينگەنت» پو ۋسموترەنيۋ كوماندوۆانيا).

سونىمەن قاتار، شىڭعىس حان، ءوزى قۇرعان مەملەكەتىنىڭ ىشىندە ارنايى ەكونوميكالىق جۇيەنى جۇرگىزەتىن ادامداردى  بەلگىلەپ، ال، ولار بولسا، شىڭعىس حاننىڭ جەتەكشىلىگىمەن، وزدەرىنەن بۇرىنعى اتا-بابالارى قۇرعان قاعاناتتىڭ ەسكى قاعيداسىنان اۋىتقىپ، مەملەكەت ىشىندەگى تۇرعىنداردى قاناۋدى  توقتاتىپ، تەك،  ءاربىر ونىنشى (كيپچاكسكايا دەسياتينا) بولىكتى عانا جىلىنا ءبىر رەت جيناپ الىپ وتىرعان. ءتىپتى، كەيىننەن  التىن وردا يمپەرياسى دا،  ءرۋستى قاراماعىنا العان سوڭ،   وسى شىڭعىس حان نەگىزىن سالعان سالىق جۇيەسىنەن اۋىتقىماعان. بۇلار، تاۋەلدى، بودان ەل- جۇرت بولسا دا، تۇرعىنداردان ونىنشى بولىكتى عانا تالاپ ەتىپ وتىرعان. ورىس عالىمدارىنىڭ كوپشىلىگى وزدەرىنىڭ عىلىمي جۇمىستارىندا، كەزىندە التىن وردا، ءوزىنىڭ تاۋەلدىلىگىنە تۇسكەن ءرۋستى تىپ-تيپىل توناماعانىن، قايتا ولاردىڭ جۇتاماي كۇن كورۋىنە، تىرشىلىك ەتۋىنە ايتارلىقتاي ىقپال ەتكەندىگىن كەلتىرەدى «...كيپچاكي پوترەبوۆالي س ناسەلەنيا ەتۋ دەسياتينۋ، وني ۆوۆسە نە زانيماليس كاكيم – ليبو بەسپرەدەلوم، ا نامەرەۆاليس برات روۆنو ستولكو نالوگا، سكولكو برالي ي سو سۆويح.». شىڭعىس حان، مەملەكەت قۇرۋ كەزىندە كوبىنەسە ءوزىنىڭ الدىنداعى بابالارىنىڭ قاعانات قۇرۋ كەزىندەگى ويلاستىرعان جانە جۇزەگە اسىرعان تاجىريبەلەرىنە سۇيەنگەن. ونى، ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە ر.حراپاچەۆسكي بىلاي كەلتىرەدى: « زا پرەوبرازوۆانيامي چينگيسحانا ياۆستۆەننو پروستۋپاەت ۆەس پرەدشەستۆۋيۋششي منوگوستولەتني وپىت كيپچاكسكيح كاگاناتوۆ، وپىت چەلوۆەكا، وپيراۆشەگوسيا نا بوگاتوە ناسلەديە پرەدكوۆ – گوسۋدارستۆەننيكوۆ». ەل ىشىندە جۇگەنسىز ىشكىلىككە سالىنۋعا دا مۇمكىندىگىنشە تىيىم سالعان. ونى ءوزى جازدىرعان ياسىلارىنىڭ تارماقتارىنا دا كىرگىزگەن. «ەسلي ۋج نەت سرەدستۆا پروتيۆ پيتيا، تو چەلوۆەكۋ نۋجنو ناپيتسيا تري رازا ۆ مەسياتس. كاك تولكو ون پەرەيدەت زا تري رازا – سوۆەرشيت ناكازۋەمىي پوستۋپوك. ەسلي جە ۆ تەچەني مەسياتسا ون ناپەتسيا تولكو دۆاجدى – ەتو لۋچشە ; ەسلي ودين راز – ەششە پوحۆالنەە، ەسلي جە ون سوۆسەم نە بۋدەت پيت، چتو موجەت بىت لۋچشە ەتوگو؟!».

عالىم – جازۋشىنىڭ (ر.حراپاچەۆسكي)  كوپ جىلدار بويى تىرنەكتەپ جازعان  كىتابىن زەردەگە سالىپ سالىستىرمالى تۇردە وقىعاندا، بۇل ەڭبەكتەن بۇلتارتپاستاي دالەلدەرمەن كەلتىرىلگەن ناقتى فاكتىلەرگە قايران قالاسىز.

نە زابۋدتە: نام ستاراتەلنو ۆپاريۆايۋت، چتو وچەن دولگو يمەننو ۆ مونگولي سۋششەستۆوۆال ستولنىي گراد ناسلەدنيكوۆ چينگيسحانا كاراكورۋم، نە تولكو ادمينيستراتيۆنىي، نو ي كۋلتۋرنىي تسەنتر، گدە جيلو منوگو ۋچەنىح كنيجنيكوۆ. كاك جە تاك پولۋچيلوس، چتو وبلاداۆشيە تاكيم كۋلتۋرنىم تسەنتروم مونگولى ۋحيتريليس ناچيستو زابىت پودروبنوستي زاۆوەۆاني چينگيسحانا، سوحرانيۆ ليش «نازۆانيا زاۆوەۆاننىح ستران»?

ۆسە مگنوۆەننو ستانوۆيتسيا نا سۆوي مەستا، ەسلي ۆەرنۋتسيا ك تومۋ، چتو چينگيسحان نيكاكوي نە مونگول، ا كيپچاك. سكۋدنوست مونگولسكيح سۆەدەني و نەم پولۋچاەت پروستوە ي لوگيچنوە وبياسنەنيە: پوسكولكۋ مونگولى نە پرينيمالي نيكاكوگو ۋچاستيا ۆ سۆەرشەنياح چينگيسحانا، تو ي سۆەدەنيا و نيح يمەلي سامىە وبششيە».   

سونداي-اق، حورەزمدىك ءدىن قىزمەتكەرى ءان-ءناسيۆيدىڭ كىتابىنان دا وسىنداي دەرەكتەردى اتاپ وتۋگە بولادى. ويتكەنى ول – شىڭعىس  حاننىڭ زامانداسى جانە تاۋەلسىز كۋاگەر. باسقا شىعارمالاردىڭ اۆتورلارى شىڭعىس  حاننىڭ قىزمەتىندە بولدى، سوندىقتان ولاردان اقيقات كۇتۋ قيىن. ءان-ناسيۆي دە «موڭعولداردى» بايقامايدى. شىڭعىس حان حالقى – تۇركىلەر، ناقتىراق ايتقاندا قىپشاقتار  جانە ونىڭ ءوزى دە موڭعول ەمەس، تۇركى-قىپشاق. ال موڭعولدار (مۇڭعۇل)  دەپ اتالاتىن حالىق – بۋرياتتار (كەيىننەن كورشى ەلدەردىڭ ىقپالىمەن،  قىتايدىڭ ، اسىرەسە  چجۋرچجە́ن تىلىندە «مون-گولل»  اتانعان. مالشىلار – دەگەن ءسوز.).  ولار،  شىڭعىس حان يمپەرياسىنان بىرنەشە مىڭ شاقىرىم جەردەگى كىشكەنتاي حالىق.

«چتوبى سوۆەرشيت بولەە – مەنەە ماسشتابنىە زاۆوەۆانيا، نۋجنا نە پروستو «بولشايا وردا»، ا حوروشو ورگانيزوۆاننايا ارميا س سووتۆەتستۆۋيۋششيم  ۆوورۋجەنيەم.  پوسكولكۋ ۋ مونگولوۆ نە بىلو روۆنىم سچەتوم نيكاكيح تراديتسي گوسۋدارستۆەننوستي، وني وكازاليس بى رەشيتەلنو نەسپوسوبنى ۆ كراتچايشيە سروكي ەتۋ ارميۋ سوزدات. ا ۋبوگيە ەكونوميچەسكيە ۆوزموجنوستي ني زا چتو نە پوزۆوليلي بى ەتۋ ارميۋ ۆوورۋجيت دولجنىم وبرازوم».

شىنىمەن دە، سانى كەم، كىشكەنتاي عانا ، مەشەۋ قالعان،  دامىماعان، ات ۇستىندە قول جيناپ، وزگە ەلدەرگە جورىق جاساپ كورمەگەن، ءتىپتى، كوشپەلى ەلدىڭ  مادەنيەتىنەن قۇر الاقان، ءوز تىرشىلىگىن ارەڭ  كورىپ جۇرگەن،  قۇرتاقانداي ەل  قالاي يمپەريا قۇرۋى مۇمكىن؟! مۇنى، ورىس عالىمى جانە جازۋشىسى ناقتى دەرەكتەرمەن شىنايى  ايتىپ وتىر.

سونىمەن قاتار، ىرگەسىندەگى  سول كەزەڭدەگى جازۋ ۇلگىسى جوعارى دامىعان ۇيعىرلاردىڭ  جازبالارىندا دا ەشقانداي «موڭعول»  ءسوزى  مەن «موڭعول يمپەرياسى» دەگەن قۇجاتتاردى  قانشا ىزدەسەكتە  كەزدەستىرمەدىك. مۇلدە جوق . قايتا، «تۇركىلەر» نەمەسە «قىپشاق قاعاناتتارى» دەگەن جازبالاردى ءجيى  كەزدەستىرەسىڭ، - دەيدى ر. حراپاچەۆسكي.  «... يمەننو ۆ X – XIII  ۆەكاح ۆ ۋيگۋرسكيح دوكۋمەنتاح  ۆپەرۆىە  ۋپومينايۋتسيا  «كيپچاكي»  كاك ودين يز نارودوۆ، ناسەلياۆشيح كاگانات».

وسى جازىلعان ەڭبەككە قاراپ، (باسقا دا كوپتەگەن جازۋشى جانە عالىمداردىڭ جۇمىستارىندا دا وسىلاي كورسەتىلگەن) شىڭعىس حان ۇيىمداستىرعان يمپەريا، قازىرگى موڭعوليا جەرىندە  ەمەس، ياعني دالىرەك ايتقاندا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ اۋماعىندا قۇرىلعان  دەۋگە نەگىز بار. بۇل اقيقات.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz