شەتەلدىكتەر اسىراپ العان قازاقستاندىق جەتىم بالالاردى جوقتاعان ساپار اقش-تان باستالىپ ەدى. تۋرا ءبىر جىل وتكەن سوڭ قاراكوزدەردى ىزدەپ، كارى قۇرلىققا جول تارتىق.

شەتەلدىكتەر اسىراپ العان قازاقستاندىق جەتىم بالالاردى جوقتاعان ساپار اقش-تان باستالىپ ەدى. تۋرا ءبىر جىل وتكەن سوڭ قاراكوزدەردى ىزدەپ، كارى قۇرلىققا جول تارتىق.

بەلگيا كورولدىگى - باتىس ەۋروپاداعى كىشكەنتاي عانا مەملەكەت. ءتىپتى جەر كولەمى جاعىنان الماتى وبلىسى اۋماعىنداي عانا دەسە بولادى. ەۋروپالىق ولشەمنىڭ وزىندە بەلگيا كورولدىگىنىڭ تەرريتورياسى تار سانالادى. ءبىر قاراعاندا بۇل ەل ساۋلەتتى ۇيلەرى، ورتا عاسىرلاردا سالىنعان ءزاۋلىم سارايلارى تىزىلگەن، ءتىپتى اعاشتارى دا ءتۇزۋ وسەتىن، مۇنتازداي تازا مەملەكەت - ادەمى ويىنشىق سياقتى اسەر قالدىرادى. بەلگيالىقتاردىڭ وزدەرى «ءبىز ويىنشىق مەملەكەتپىز» دەيدى. بىراق مادەنيەتى، ەكونوميكاسى جاعىنان تالايدى شاڭ قاپتىرادى. وسىنداي كىشكەنتاي عانا جەردە ون ملن-نان استام حالىق تۇرادى. بەلگيالىقتاردىڭ 75 پايىزى كاتوليك، 500 مىڭ مۇسىلمان بار. يۋدايزم، پروۆوسلاۆ، پروتەستانتتار دا جەتەدى. بىزبەن سالىستىرۋعا مۇلدەم كەلمەيدى. تاۋەلسىزدىك العانىنا 180 جىل بولعان مەملەكەتتەگى نەگىزگى ۇلت - بەلگيالىقتار وتە باي تۇرادى. مەملەكەتتىك بيلىك ساياساتى دا سول مەملەكەتتى قۇراۋشى  ۇلتتىڭ ىڭعايىنا ساي جۇرگىزىلەدى. باس-باسىندا باسپانا. بەلگيا حالقىنىڭ 58 پايىزى فلاماندىقتار، ال 31 پايىزى ۆاللوندىقتار. قالعان ون ءبىر پايىزى ەتنيكالىق توپ وكىلدەرى. جالپى رەسمي تۇردە بەلگيادا 900 مىڭ شەتەل ازاماتى ءومىر سۇرەدى. سولتۇستىگىندە گوللانديامەن، شىعىسىندا گەرمانيامەن، وڭتۇستىك-باتىسىندا فرانتسيامەن شەكتەسەتىن ەلدە نيدەرلاند، فرانتسۋز، نەمىس ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ سانالادى. بىراق ۇستەمدىك نەگىزگى ۇلتتىڭ انا تىلىنە بەرىلگەن. وقۋ ورىنداردىندا ساباق نيدەرلاند ياعني فلامانشا جۇرگىزىلەدى، مەملەكەتتىك ەمتيحان دا وسى تىلدە تاپسىرىلادى. قازاقتار سياقتى ۇلانعايىر القاپتى يەلەنىپ جاتپاسا دا ەكونوميكاسى ورىستەگەن، ەۋروپاداعى باي مەملەكەتتىڭ ءبىرى. دەگەنمەن بىزگە بەلگيا دا، بەلگيانىڭ بايلىعى دا ماڭىزدى ەمەس. ءبىزدى الاڭداتاتىنى - بەلگيادان باقىت تاپقان  قازاقستاندىق جەتىم بالالاردىڭ جاعدايى.

1. فلاماند براباند پروۆينتسياسى، بيربەيك ەلدىمەكەنى

تاي ازاەس-تالگات جالداشەۆ. تۋعان جىلى  09.07.04. الماتى، №3 بالالار ءۇيى.

تالعاتتىڭ ءۇيى اۋىلدىڭ شەتىندە ورنالاسقان. بەلگيانىڭ اۋىلدارى دا قالادان كەم ەمەس. ون مىڭداي حالىق تۇرادى. ءبىزدىڭ قاراشا اۋىلدارمەن سالىستىرۋ ءتىپتى قيسىنعا كەلمەيدى. تالعاتتى اسىراپ العان اكەسى مەديتسينا سالاسىندا، ال اناسى حاتشىلىق قىزمەت اتقارادى. ال، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن عانا تالعات الماتىدا شاۋىپ ءجۇر ەدى. قازاقتىڭ جەرىندە تۋىپ، ءتىلى قازاقشا شىققان قارا بالا ءۇشىن قازىر انا ءتىلى بوتەن. قازاقشا سايراپ جۇرگەن بالعىن بەلگياعا كەلگەن سوڭ ۇمىتقان ءبارىن. نەبارى ەكى اق ايدىڭ ىشىندە بوتەن جۇرتتىڭ تىلىندە سويلەپ كەتكەن. شەتەلدىكتەر تالعاتتى اسىراپ الاردا بالالار ۇيىندە تۇسىرگەن بەينەتاسپانى ساقتاپ قويىپتى. ونىڭ «انا» تۋرالى ءاندى قازاقشا ايتىپ جاتقانىن كورگەندە جانارعا جاس ءۇيىرىلىپ، جۇرەك سىزدادى. بەينەتاسپادا تالعاتقا تاربيەشىسى قايشىنى قالاي ۇستاۋ كەرەكتىگىن قازاقشا ۇيرەتىپ جاتتى. قازىر بوتەن جۇرتتىڭ تىلىندە جىلماي سويلەتيىن تالعات ءوزىنىڭ وتكەن ءومىرىن تەك كومپيۋتەردەن عانا كورە الادى. مۇمكىن سانانىڭ ساڭىلاۋىندا ءبىر سەزىم قالعان دا شىعار. بىراق بارا بارا ول دا ۇمىتىلادى. بالالار ۇيىندەگى تاربيەشىنىڭ جارقىن ءجۇزى عانا ەلەستەيتىن بولار. بىراق سول الىستا قالعان ەلەستەر ىشىندە تۋعان اناسىنىڭ بەينەسى جوق. قازاق بالاسىن باۋىرىنا باسقان شەتەلدىك ەرلى-زايىپتىلاردى تالعاتتىڭ بىردەن بوگدە ءتىلدى مەڭگەرىپ كەتكەنى  قاتتى تاڭقالدىرىپتى. وتە العىر دەيدى. بەلگيالىق وتباسى تالعاتتىڭ ەسىمىن  وزگەرتىپتى. ويتكەنى نيدەرلاند تىلىندە تالعاتتىڭ سوڭعى قوسىمشاسى جامباس دەگەن ۇعىمعا كەلەدى ەكەن. شەتەلدىك اتا-انا وسكەندە تالعات ءوز اتىنان قورلانباسىن دەپ وسىنداي شەشىم قابىلداعان. قازاقستاندىق سوت تال دەگەنگە كەلىسپەگەن سوڭ تاي دەپ اتاعان. وسىلايشا تالعات جالداشەۆ ءبىر دەمدە تاي ازاەس بولىپ شىعا كەلدى. قازاقتىڭ بالاسىن باۋىرىنا باسقان ليۋك ازاەس پەن ماري روۋزدىڭ ءوز كىندىكتەرىنەن تاراعان 26-19 جاس ارالىعىنداعى ەكى قىزى بار. ولار ەسەيىپ كەتكەن سوڭ، ەرلى-زايىپتىلار بالا اسىراۋعا بەل شەشكەن. ەڭ ءبىرىنشى قىتايدان الادى، كەيىن كورشى جاتقان قازاقستانعا كوز سالادى. تالعات پەن مانتاي ءبىر بىرىنە كورشى جاتقان ەلدەن ەكەندەرىن دە بىلەدى ەكەن.  وسىلايشا قىتايدىڭ  قىزى قازىر ءبىزدىڭ تالعاتتىڭ اپكەسىنە اينالدى. ەكەۋىنىڭ جۇپتارى جازىلمايدى.

ماري روۋز: -«مانتاي قىزىمىز سابىرلى، ۇيالشاق، ال تايدىڭ مىنەزى اشىق، ادامدارمەن تەز ارالاسىپ كەتەدى، وتە اقىلدى بالا. شاپشاڭ قيمىلدايدى. نە ايتساڭ دا قاعىپ الادى. بىزگە ازياتتىق ءتۇر وتە ۇنايدى. جاسىمىز ەگدە تارتقان سوڭ بالا اسىراپ الايىق دەدىك. ەڭ باستىسى جەتىم بالاعا باقىت سىيلاعىمىز كەلدى، مەيىرىمگە بولەگىمىز كەلدى. ويتكەنى بالالار وتباسىندا ءوسۋ كەرەك. بۇل قۇدايدىڭ الدىندا وتە ساۋاپتى ءىس. جەتىم بالانىڭ باسىنان سىيپاپ، وعان ماحابباتىڭدى بىلدىرۋدەن اسقان جاقسىلىق جوق شىعار. ءبىز تايدى وتە جاقسى كورەمىز، ونىڭ تاربيەسىنە قاتتى كوڭىل بولەمىز. ول بولاشاقتا ۇلكەن ازامات بولادى، ءبىزدىڭ سەنىمىمىزدى اقتايدى. ءبىزدىڭ ءىس-ارەكەتىمىز وعان ۇلگى بولادى».

تالعات كەمتار بولىپ دۇنيەگە كەلگەن. شاراناسىنىڭ قولىنىڭ شولاق ەكەنىن كورگەن تۋعان اناسى بىردەن باس تارتىپتى. شاقالاقتى پەرزەنتحانادا قالدىرىپ كەتكەن. ۇرپاعىنا تەك ەسىمدى عانا قالدىرىپتى. تەگى بەلگىسىز، تۇقىمى بولەك قازاق بالاسىنان اكەلىك قامقورلىعىن ايامايتىن بەلگيالىق ازاماتتىڭ پىكىرىن تىڭداعاندا كەمتار بالعىننىڭ قورلىقتان قۇتىلعانىنا شىن جۇرەگىممەن قۋاندىم. ليۋك ازاەس,-«ءبىز ونىڭ مۇگەدەكتىگى تۋرالى  باسىنان اق بىلدىك. بىراق بۇل ءبىزدى شوشىندىرعان جوق. بەلگياعا اكەلگەن سوڭ  دارىگەرگە  قاراتتىق، ول تالعات ەسەيگەن سوڭ  پروتەز سالۋدى ءوزى شەشسىن دەپ ايتتى. ويتكەنى كوپتەگەن بالالار پروتەز سالدىرعانمەن كوپ قينالادى ەكەن. سونىمەن تالعاتىمىز كەيىن پروتەز كەرەك دەسە، سالىپ بەرەمىز. ول ءوزىن كەمتارمىن دەپ ەسەپتەمەيدى، بىزگە ەشقانداي قيىندىق كەلتىرمەيدى». تالعات قازاقتىڭ تۋىنىڭ ءتۇسىن ءالى ۇمىتپاپتى. قازاقستان تۋرالى ۇلكەن كىتاپتى اقتارىپ تاۋىپ الىپ، بىزگە ماقتانىشپەن كورسەتتى. تاباق تولى تاتىلەردى ماعان ۇسىنعاندا «تاۋداي بول» دەدىم. ول ءۇنسىز باسىن يزەدى. نيدەرلاند تىلىندە «راحمەت تاتە» دەدى. مەنىڭ نە ايتقانىمدى تۇسىنگەن جوق. بىراق جاماندىق تىلەمەگەنىمدى بىلەدى. جاقسى تىلەك ايتقانىمدى دا ىشتەي سەزەدى. وسىلايشا قازاقتىڭ ەكى بالاسى ءبىرىن ءبىرى  تىلمەن ەمەس، كوزبەن عانا ۇعىندىق.  ماري روۋز-«تاي ءوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنىن بىلەدى. اسىراپ العان بالا ەكەنىن، قازاق جەرىنەن ەكەنىن دە ۇمىتپايدى. بالاباقشادا  قازاقستانداعى جەتىم بالالار ۇيلەرىنىڭ سۋرەتىن دە سالعان. ءبىز قازاقستان تۋرالى كىتاپتار ساتىپ الامىز، تاي ونى تاستامايدى، بالاباقشاعا الىپ بارادى. ءتۇرلى ەلدەردىڭ مادەنيەتى مەن تاريحى تۋرالى شارا وتكەندە تاي قازاقستان تۋرالى بايانداما جاساعان. بىرىنشىدەن ءبىز ونىڭ ەشكىمگە ۇقسامايتىن جەكە تۇلعا بولىپ قالعانىن ساقتاعىمىز كەلەدى. ەگەر بولاشاقتا قازاقستاندى كورەمىن نەمەسە كىندىك قانى تامعان جەرگە ورالامىن دەسە قارسى تۇرمايمىز. ونىڭ ءار شەشىمى ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى».

قازاقتىڭ قارا بالاسىنا قازاقتان ارتىق جاقىن بولعان ماري روۋز تالعاتتىڭ تۋعان بالامنان كەم كورمەيمىن، ول دا ءبىزدى تۋعان اكە-شەشەم دەپ قابىلدايدى. ءبىز ءبىر بىرىمىزگە تەز ۇيرەنىپ كەتتىك دەيدى. جەتىمسىرەپ جۇرگەن بالانىڭ انا مەن اكە ماحابباتىنا سۋساپ قالعانىن انىق اڭعارتسا كەرەك بۇل سوزدەر. بەلگيالىق جۇپ كاتوليك ءدىنىن ۇستانادى. بىراق تالعاتتى ءالى شوقىندىرعان جوق. بۇل ەلدە مۇسىلماندار دا كوپ. قاي ءدىندى قابىلدايتىنىن تالعاتتىڭ ەنشىسىنە قالدىرىپتى. شەتەلدىكتەر قازاق بالاسىنىڭ قازاقتىڭ تاريحىنا، مادەنيەتىنە، تىلىنە جەتىك بولعانىن قالايتىنى كوڭىلگە مەدەۋ بولدى. ەر جەتكەندە ەلىنە بارعاندا تالعاتتىڭ قازاقشاعا قىسىلىپ تۇرعانى ۇيات بولادى دەيدى. جەتىم بالالار ۇيىندە جۇرسە تالعات اش قالماس ەدى، بىراق قازىرگىدەي جاعداي، مولشىلىق بولماس ەدى.  ەڭ باستىسى اتا-انا مەيىرىمىنەن قاعىلار ەدى.

انتۆەرپەن پروۆينتسياسى. دەسسەل قالاسى.

2. سالتانات ديدانوۆا-سالتانات بەرتلس

3. ايدا سادىقوۆا-ايدا بەرتلس

سالتانات قازاقستاننان اسىراپ الىنعان بەلگياداعى تۇڭعىش قازاق قىزى. ءبىر جارىم جاسار ءبۇلدىرشىندى ابايدىڭ جەرىنەن ەۋروپاعا الىپ كەلگەندە بۇكىل اقپارات قۇرالدارى شۋلاپتى. قازىر 11-دەن استى. ءوز قاندارىنان جارالعان ەكى ۇلى بار انامي مەن پول سالتاناتتىڭ ەسىمىن وزگەرتپەگەن. تەك تەگى عانا اۋىستى. ول ەندى سالتانات بەرتلس. بالالار ءۇيىنىڭ باستىعى بەلگيالىق وتباسىنا - «بۇل قىزدى الماڭىزدار، باسقاسىن بەرەيىك  ءوزى اۋرۋشاڭ، سال بولىپ قالۋى مۇمكىن، اياق-قولدارىن ازەر قيمىلداتادى»،- دەگەن ەكەن. الايدا  شەتەلدىكتەر وسى قىزدى قالاعان. انامي سالتاناتتى بەس جاسىنان باستاپ گيمناستيكاعا بەرگەن. ونىڭ دەنساۋلىعىنىڭ تۇزەلىپ كەتۋىنە  وسى ۇلكەن ىقپال ەتىپتى. سەمەيدەن كەلگەن سالتانات وتە تالانتتى، ۇقىپتى، اقىلدى قىز. گيمناستيكادان وليمپياداعا قاتىسۋدى ارماندايدى.  سالتانات: -«مەن قازاقستاندا تۋىلعانىمدى جاقسى بىلەمىن. كىشكەنتاي كەزىمدە اسىراپ العاننان كەيىن دە مەن مەنىڭ ەسىمدە ەشتەڭە قالمادى. قازاقستاننىڭ ەلورداسى استانا ەكەنىن بىلەمىن. مەكتەپتە الەم ەلدەرىنىڭ مادەنيەتى كۇنىندە قازاقستان تۋرالى بايانداما جاسادىم. مەن اتا-انامدى وتە جاقسى كورەمىن. ولار ماعان جاقسى قارايدى. نە قالاسام سونى ورىندايدى. مەن ولارعا ومىرلىك قارىزدارمىن. اعالارىمدى دا جاقسى كورەم، ولار ماعان ۇنەمى كومەكتەسەدى».

سالتانات بۇل سوزدەردى تازا قازاقشا ايتتى دەپ ويلاۋ ارمان. ءبۇلدىرشىن كەزىندە ەلىنەن كەتكەن قارا قىزدىڭ ەسىندە قازاق ءتىلى قايدان قالسىن. ءتىلى نيدەرلاندشا شىققان سالتانات ەندى ءوزىن تازا بەلگيالىقپىن دەپ ەسەپتەيدى. قارا كوزدەرى عانا ءبىزدىڭ قانىمىز ەكەنىن بايقاتادى. وتە يبالى. قازاق قىزىنا ءتان قاسيەتتەر بويىندا توگىلىپ تۇر. شاشى دا ۇزىن. اناسىنا  شاشىمدى كەستىرەم دەپ بىراق قيعىلىق سالىپتى، بىراق انامي قازاق قىزدارىنىڭ شاشى ۇزىن بولۋى كەرەك دەگەن سوڭ رايىنان قايتقان.   سالتانات: «مەن سىزدەردىڭ قازاق بالالارىن ىزدەپ كەلگەندەرىڭىزدى، ولاردىڭ قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندارىن كورۋ ءۇشىن كەلگەندەرىڭىزدى بىلەمىن». انامي مەن پول سالتاناتتى اسىراپ العاننان كەيىن قازاقستانداعى بالالار ۇيلەرىنە ءجيى قولداۋ كورسەتىپ وتىرعان. وسىنداي ساپارلارىنىڭ بىرىندە تۋرا سول سالتاناتتى العان بالالار ۇيىندە ءتورت جاسار ءبۇلدىرشىن ءاناميدىڭ ەتەگىنە ورالا كەتىپتى. كىشكەنتاي عانا قىز بالا، -«تاتە مەنى الىپ كەتىڭىزشى» دەگەن ەكەن. انامي بەيكۇنا ءبۇلدىرشىننىڭ قورعانسىز كەيىپى ەسىمە تۇسكەن سايىن كوزىمە جاس كەلەدى دەيدى. ءوستىپ ءاي-ءاي تاتەلەگەن ايدانى دا اسىراپ الادى بەلگيالىق وتباسى. ايتا كەتەرلىگى بالالار ءۇيىنىڭ تاربيەشىلەرى بۇل قىزدى دا دەرت مەڭدەگەن، مەرەز بەن سارى اۋرۋعا شالدىققان دەپ قارا اسپاندى توندىرگەن ەكەن. الايدا ءبىر توقتامعا كەلگەن ەرلى-زايىپتىلار بۇنى ەستىگەندە شورشىپ تۇسپەگەن. بەلگياعا اكەلە سالىپ، اۋرۋحاناعا اپارعان. ءدال وسى كەزدە قازاقستاندىق دارىگەرلەردىڭ قىزدى قۇر دارىمەن ۋلاپ تاستاعاندارى، دەنى ساۋ ەكەنى انىقتالعان. ايدا جىلقىعا وتە قۇمار. اتا-اناسى تەگىنە تارتقاندىعى عوي دەپ جىميىسادى. ايدا سەگىز جاسىنان باستاپ اتتىڭ جالىن تارتادى. ەۋروپالىقتارشا قوپاڭداماي، جىلقىنىڭ ۇستىندە وتىرۋ مانەرى دە ەرەكشە. يپپودرومعا ارنايى بارىپ، ءسىڭىلىمىزدىڭ اتتىڭ قۇلاعىندا قالاي ويناعانىن تاماشالادىق. قاتتى تولقىپ تۇرعانى بىردەن بىلىنەدى جۇزىنەن. بارلىق ىقىلاس ايداعا اۋعان. ونىڭ اتقا مىنگەنىن بۇكىل قازاق جۇرتىنىڭ كورەتىنىن ايتقان اناسى. سوندىقتان دا قازاقتاردىڭ الدىندا ۇياتقا قالماۋ ءۇشىن قارشاداي قىز نامىسقا تىرىسىپ باقتى. ايدا: -«مەنىڭ اپكەم سالتانات مەكتەپتە قازاقستان تۋرالى بايانداما جاساعاندا جىلقىلار تۋرالى دا جازعان. قازاقتاردىڭ  جىلقىنى وتە قادىرلەيتىنىن جانە جىلقىمەن اڭعا شىعاتىنىە بىلەمىن. اتتاردى بالا كەزىمنەن جاقسى كورەمىن. ولار سۇلۋ. مەن قازاق بولعاننان كەيىن، قانىمدا وسى قاسيەت قالعان دەپ ويلايمىن». ايداعا ءوزىڭدى قازاقپىن دەپ ەسەپتەيسىڭ بە الدە بەلگيالىقپىن دەپ سانايسىڭ با دەپ سۇراعانىمىزدا ول 50/50 دەپ جاۋاپ قاتتى. ەكى جاققا دا ءتانمىن دەگەن ءسوزى جۇرەكتى ەرىتتى. ايدا: -«وسكەن كەزدە قازاقستانعا بارعىم كەلەدى، اتامەكەنىمدى كورگىم كەلەدى ءوز كوزىممەن. -قازاق ءتىلىن ۇيرەنگىڭ كەلە مە؟ -بىلمەيمىن بۇل ءتىل ماعان وتە قيىن سياقتى». ءتورت جاسىندا ەلدەن كەتكەن ايدا قازىر ون ەكىگە اياق باستى. وسكەندە دارىگەر بولعىسى كەلەدى. انامي مەن پول قىزىمىزدىڭ بۇل ماماندىقتى تاڭداۋى تەگىن ەمەس، ول وتە مەيىرمدى، ەشقاشاندا اشۋلانبايدى دەيدى. ءبىزدىڭ دە تەگىننەن تەگىن كەلمەگىنىزدى ۇعادى قارشاداي قىزدار. تۇرىمىزدەن ۇقساستىق تاۋىپ، جىلى عانا كۇلىمسىرەپ قويادى. قاننىڭ ءبارىبىر جىبەرمەيتىنىن، ارامىزدا كوزگە كورىنبەيتىن  نازىك ءجىپ بارىن سەزىندىك. وسىلايشا سالتانات پەن ايداعا انالىق مەيىرىم مەن اكەلىك قامقورلىق سىيلاعان جاندار ولاردىڭ ءبىر تال شاشىن تۇسىرمەي باعىپ-قاعىپ جاتىر. ولار دا وزدەرى دەسە ىشكەن استارىن جەرگە قوياتىن بەلگيالىق ەرلى-زايىپتىلاردى  جاقسى كورەدى. بۇنىڭ ءبارى كورەر كوزگە انىق بايقالىپ تۇردى. بەلگيالىق وتباسىنىڭ شاڭىراعىنان قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن دا، قىمىز قۇياتىن توستاعانداردى دا ۇشىراستىراسىڭ.  شەتەلدىك ەرلى-زايىپتىلار قىزدارىنان ەشنارسەنى بۇگىپ قالماي، ولاردىڭ قازاق توپىراعىندا جارالعاندارىن ايتىپ وتىرادى.

4. اسىراپ العان قازاق وتباسىنان وپا تاپاعان قىز

شىگىس فلاندريا پروۆينتسياسى، تەمزا كالاسى.

جاننا-ءايگەر1م-كەيمەلەن-كءوزدەباەۆا. تۋىلعان جىلى 28.11.04. الماتى.

بەس جاسار جاننا وسى ۋاقىتقا دەيىن قاسىرەتتەن كوز اشپادى. تاۋقىمەتكە تولى تاعدىرى اقىرىندا  ماڭدايىنان سىيپادى. جاننانىڭ جۇرەگىنە ەكى رەت جارا ءتۇستى. العاشقىسىندا تۋعان اناسى بەزىندى بالاسىنان. ەكىنشىسىندە اسىراپ العان قازاقستاندىق وتباسى قايتا وتكىزدى بالالار ۇيىنە. وگەي اكە-شەشە ەكى جاسار بالعىن تاماقتى كوپ جەيدى دەپ شاعىم ايتىپتى. قازىر جاننا بەس جاسقا كەلدى. ەكى جىلدان بەرى بەلگيالىق وتباسىن باقىتقا بولەپ كەلەدى. وسىلاي قازاق ءوز پەرزەنتىنە مەشكەي دەپ مەكىرەنەتىن جاعدايعا دا جەتكەن. كەسىرىمىزدى اللا كەشىرسىن دەپ كۇرسىنگەننەن باسقا امال جوق جاننانىڭ تۇڭعيىق جانارىنان يمەنگەن ساتتەردە. ەڭ اۋىرى قازاقتاردىڭ جەتىمەككە كەسىرى تۋرالى ماقالانى جاننانى باۋىرىنا باسقان فرانكي كەيمەلەن مەن ليندا بريۋگەمان ءالى كۇنگە ساقتاپ قويىپتى. جاننانى اسىراپ الىپ، ەسىمىن ايگەرىم دەپ وزگەرتكەن وتباسىنىڭ ماسقارا تىرلىگى «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىندە 2007 جىلى جاريالانعان. ەۋروپاعا بارىپ، مۇنشاما جەر بولامىز دەگەن وي كەلمەپتى بىزگە. ەكى جارىم جاسار ءبۇلدىرشىندى  جارى جىل باققان ايگۇل نۇرىمبەتوۆا،-«بۇل قىز وتە اشقاراق، تاماقتى ەكى بالامنان اسىپ، وپىرىپ جەيدى، ماعان الداپ اۋرۋ بالانى بەردىڭدەر»،- دەپ بالالار ۇيىنەن مورالدىق شىعىن تالاپ ەتىپ، سوتقا بەرمەك بولىپتى. جەتىمىن جىلاتپاعان ۇلتتىڭ وسىنشا قاتىگەزدەنگەنى بۇكىل بەلگياعا اشكەرەلەندى. ءبىر پەرزەنتكە زار بولعان شەتەلدىك وتباسى جاننا دەسە ىشكەن استارىن جەرگە قويادى. اينالىپ-تولعانىپ، بار جيعان تەرگەندەرىن الدىنا قويىپ، ماپەلەپ ءوسىرىپ جاتىر. بۇل اسىرا ايتقاندىق ەمەس. اقيقات وسى. العاشىندا بۇلاردى جاتسىنعان جاننا قازىر شەتەلدىك ايەلدەن ءبىر ەلى قالمايدى. ليندا بريۋگەمان:-«العاشىندا قاتتى قيىن بولدى. ول بىزگە جاقىنداماي، جانىنا جولاتپاي ءجۇردى.  تاعى تاستاپ كەتەدى دەپ قورىققان شىعار. ءبىز ونى شىن جاقسى كورەتىنىمىزدى، ەندى بالالار ۇيىنە وتكىزبەيتىنىمىزدى سەزدىرۋ ءۇشىن ءبارىن جاسادىق. سەگىز اي بويى جانىما الىپ جاتتىم. قۇدايعا شۇكىر، ايتەۋىر سەنىمىنە كىردىك. قازىر ءبىز جانناسىز، ول ءبىزسىز ءومىر سۇرە المايمىز. قىزىمىزدىڭ وتكەن ومىرىنە قاتىستى اڭگىمەنى مۇلدەم قوزعامايمىز. جۇرەگىن جارالاعىمىز كەلمەيدى». ليندا جاننانىڭ تاربيەسى ءۇشىن حاتشىلىق قىزمەتىن تاستاپ ۇيىندە وتىر. ال، اكەسى جۇك كولىگىنىڭ جۇرگىزۋشىسى. بىراق تاپقان تابىستارى جەتىپ ارتىلادى. اس تا توك دۇنيە.  قازىر جاننانىڭ جۇرەگىن جونىپ وتكەن زۇلىم كۇندەر الىستا قالدى. دەنساۋلىعىن دا دا كىنارات جوق. قازاقشاعا جۇيرىك قارا قىز بەلگياعا كەلە سالا نيدەرلاند تىلىندە سويلەي باستاعان. ليندا بريۋگەمان: «جانناعا دەيىن جارىم كوڭىل بولدىق. ءوزىمىزدى تولىققاندى وتباسى سەزىنبەدىك. قازىر ءبىزدىڭ شاڭىراقتان كۇلكى ارىلمايدى. الەمدە قانشاما بالا بار اتا-اناسى جوق، باقىتسىز كۇي كەشىپ جۇرگەن. سولاردىڭ بىرەۋىن باقىتتى ەتكەنىمىزگە قۋانامىز. بالا اسىراپ العانعا دەيىن ەركىن بولدىق، ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەدىك. قازىر بىزدە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك پايدا بولدى، قىزىمىزدى ءوسىرىپ، جاقسى تاربيە بەرۋىمىز كەرەك. سول ءۇشىن تىرىسامىز، سول ءۇشىن جۇمىس ىستەيمىز». جاننا تاباندى، وزىنە نە كەرەك ەكەنىن بىلەدى، مىنەزى وتە جايدارى  دەيدى قازاق قىزىنىڭ قىلىعىنا تويماعان شەتەلدىكتەر. جاننانىڭ بۇل جاقتا دوستارى دا كوپ. اناسىنىڭ ەتەگىنە ورالىپ ءجۇرىپ قازاقستاندا تۇسكەن سۋرەتتەرىن كورسەتتى. 2008 جىل، جاننا تاربيەلەنگەن بالالار ءۇيىنىڭ، تاربيەشىسىنىڭ سۋرەتتەرى سامساپ تۇر. بەلگيالىقتار قانداي بولسا دا جاننا  قايدان كەلگەنىن، قاي ۇلت ەكەنىن ۇمىتپاسا ەكەن دەيدى. گلوبۋستان قازاقستاننىڭ قايدا ورنالاسقانىن دا ءدال تابادى. اكە-شەشەسى دە قىزدارىنا سەنىڭ اتامەكەنىڭ وتە ۇلكەن دەپ جاتتى. ۇلكەن وتە ۇلكەن. بىراق سول الىپ دالاعا مارجان تۇيىرىندەي ءبىر قىز سىيمادى. سىيعىزبادىق. جاننا بىزگە دە بىردەن جاقىندامادى. قايتاردا عانا قۇشاقتاپ، بەتىنەن سۇيگىزدى. قوشتاسىپ، كولىككە وتىردىق. بۇرىلىپ، ارتىما قارادىم. جاننا ءبىز ۇزاپ كەتكەنشە سوڭىمىزدان قاراپ تۇردى.... ول ءالى ەشنارسەنى ۇمىتقان جوق....

جالپى، بەلگيادا جاننامەن تاعدىرلاس قازاقتىڭ ءتورت بالاسى تۇرادى. دۇنيەگە كەلمەي جاتىپ تاستاندى اتانعان سابيلەردى كەيىننەن اسىراپ العان قازاق وتباسىلارى بالالار ۇيىنە قايتا وتكىزگەن. ءبىر قازاق ايەلى  بالاسىنان ايىرىلعان سوڭ جەتىم بالانى باۋىرىنا باسىپتى. الايدا  ۇلىنىڭ قازاسىنان ايىعا الماعان كەلىنشەك تۇلدىر جەتىمەكتىڭ كوزىن جاۋدىرەتىپ قايتا اكەپ تاستاعان. قازىر ول بالا بەس جارىم جاستا. ەسىمى ەدگار. بەلگيادا تۇرادى. ءبىز وعان بارا المادىق، جول شالعاي بولدى. جالپى، جەتىم بالالاردى اسىراپ الىپ، كەيىننەن ولاردان باس تارتقان قازاقستاندىق وتباسىلاردىڭ سانى ءتورت جۇزدەن اسادى.  «ماعان سوراسى اققان، اۋرۋ، دەنى دۇرىس ەمەس بالا بەرىپسىڭدەر» دەپ جانجال شىعاراتىندار كوپ كەزدەسەدى.

5. انتۆەرپەن پروۆينتسياسى، بورگەرحاۋت قالاسى.

كايرات سپورتسمانس-داناعۋلوۆ. تۋىلعان جىلى 01.12.08. الماتى.

ءبىز بارعاندا قازاقتىڭ ماڭدايىنا سىيماي كەتكەن قايرات الاڭسىز ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. اكەسى تەرەزەنى اشتى. بولمەگە كۇن ساۋلەسى تۇسكەن بويدا، ءسال عانا دىبىستان قايرات ويانىپ كەتتى. جۇمىرتقانىڭ ۋىزىنداي اپپاق بالا ەكەن. جان-جاعىنا تاڭىرقاي قارايدى، جۇزدەرى بەيتانىس، بىراق، قانى ءبىر، سونشالىقتى  جاقىن ادامداردى كورىپ اڭىرىپ تۇرىپ قالدى. قايراتتىڭ بولمەسىنە بەلگيالىق اتا-انا قازاقتىڭ كوك بايراعىن ءىلىپ قويىپتى.  ۇيقىسىنان ويانعان ۇلىنىڭ بەتىنەن شوپىلدەتىپ ءسۇيىپ جاتىر. كورىنىپ تۇر، ءبىزدىڭ قايراتتى قاتتى جاقسى كورەتىنى بەلگيالىق ازاماتتىڭ. قولىما الىپ كوتەردىم، كوزىمە تەسىلىپ قاراپ تۇردى دا ءتۇرى بوتەن ادامعا قاراي  جالت بۇرىلىپ، جىلاپ جىبەردى. جاتىرقاماي قايتسىن، جات باۋىر بوپ وسكەن ۇرپاق...

اسىراۋشىلارى كيىم ىلگىشكە دەيىن قايراتتىڭ ەسىمىن جازىپ قويعان. ونىڭ ءالى ءتىلى دە شىققان جوق. شەتەلدىك ەرلى-زايىپتىلار مەنىڭ باۋىرىمدى، ياعني قازاقتىڭ بالاسىن اينالىپ-تولعانىپ ءجۇر. اناسى ۇلىنىڭ ەڭ ادەمى كيىمدەرىن شىعارىپ جاتىر. ىزدەپ كەلگەن اپكەسىنىڭ الدىندا ۇياتقا قالمايىق دەگەنى شىعار. الىستاعى ەۋروپادا قازاقپەن جولىقساڭ تۋعان باۋىرداي بولادى ەكەنسىڭ. باۋىرىمدى وزەككە تەۋىپ، ەندى ىزدەگەن جۇرىسىمە لاعنەت ايتتىم.

قايرات بەلگياعا جەلتوقساننىڭ باسىندا عانا كەلدى. التى اي بۇرىن  ول الماتىدا ەدى. ون جىل بويى ءبىر پەرزنەتكە زار بولعان وتباسى قازاقتىڭ ءبىر ءتۇيىر قانىن جاتسىنباعان. قايراتتى اكە مەن انا مەيىرىنە بولەگەن شەتەلدىك شاڭىراقتىڭ شاتتىعىندا شەك جوق. يگور سپورسمانس «تويوتو» كومپانياسىندا قىزمەت ىستەيدى، ايەلى ەلس ۆەحولەندەردىڭ ماماندىعى مەدبيكە. بۇل ءۇي باي تۇرادى. قايراتتىڭ ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا. جالعىز ۇلدى ماپەلەپ، ءوسىرىپ جاتىر. قايراتتىڭ ءوزى دە باقىتتى سياقتى. تەك، تەگىمنىڭ جالعاسى، اۋلەتىمنىڭ شىراعى دەگەن اتا سۇيەگى قابىرگە سىيماي جاتقان شىعار. يگور سپورسمانس:-«ءبىرىنشى مينۋتتان اق قايراتتىڭ ءبىز ءۇشىن جارالعانىن، ارامىزداعى بايلانىستى سەزدىك. بۇل سەزىمدى، سول كەزدەگى تولقىنىستى ايتىپ جەتكىزە المايمىز. قايرات ءبىزدىڭ ۇلىمىز. ءبىز ونى جانىمىزدان ارتىق جاقسى كورەمىز». جاسىمىز قىرىقتان اسقاندا بۇنداي باقىت بۇيىرادى دەپ ويلاماپپىز، قازىر ءبىز ون جىلعا جاساردىق دەيدى شەتەلدىك ەرلى-زايىپتىلار. قايرات وسى بوساعانىڭ تابالدىرىعىن العاش اتتاعاندا قازاقتار سياقتى قوناق شاقىرىپ، بەسىك توي جاساپتى.

ەلس ۆەحولەندەر: -«باسىندا ارينە قاتتى قيىن بولدى، ءبىز ونىڭ قاي ۋاقىتتا تاماق ىشەتىنىن، قاي ۋاقىتتا ۇيىقتايتىنىن بىلمەدىك، ءبىز دە قايرات تا ءبىر بىرىمىزگە ۇيرەنگەنشە قينالدىق. بىراق بۇنىڭ ءبارى ءتاتتى شاقتار. بالا دەگەن باقىت قوي، ءومىرىمىزدى بايىتتى. ول كەلىسىمەن ءۇيىمىز كۇلكىگە، قۋانىشقا تولدى. قايرات ءبىر كۇن سياقتى بۇعان دەيىنگى سۇرەڭسىز ءومىرىمىزدى شۋاقتاندىرىپ جىبەردى. بىزگە جاڭا ءومىر سىيلادى. قازىر كوشەگە شىقساق تا بىزگە بۇرىلىپ قارامايتىن ادام جوق. بارلىعى وي قانداي سۇيكىمدى بالا، كوزدەرى قانداي ادەمى دەپ ايتادى. وسىنداي سوزدەردى ەستىگەندە توبەمىز كوككە جەتكەندەي بولادى». قايراتتى تۋعان قازاق قىزى التى ساعاتتان سوڭ شاراناسىن پەرزەنتحاناعا قالدىرىپ، ءوزىنىڭ اتى-ءجونى تۋرالى جالعان اقپارات بەرىپ، تايىپ تۇرىپتى. وسىلايشا التى ايلىق الاش بالاسى بەلگيادان ءبىر اق شىقتى. پەرزەنتىنەن بەزىنگەن ايەل تاعدىر تالكەگىنە تاستاعان ۇلىن ويلاپ، اڭساپ، زارىعا ما ەكەن؟... ەسەر قىلىعىنا وكىنەدى مە ەكەن؟ بىراق وتكەندى قايتارا المايدى. قايراتتى قانشا ىزدەسە دە تاپپايدى.     يگور سپورسمانس: «قايراتتىڭ شەشەسىن پوليتسيا ىزدەگەن ەكەن بىراق اتى-ءجونىن وتىرىك ايتقان سوڭ تابا الماپتى. قايرات دەپ سول پەرزەنتحاناداعى مەدبيكەلەر اتاعان. ال، تەگى اناسى بەرگەن جالعان  فاميليا، سوندا دا ءبىز ونى وزگەرتكەن جوقپىز. داناعۇلوۆ قىلىپ قالدىردىق. قايرات دەگەن ەسىمنىڭ دە ماعىناسىن جاقسى بىلەمىز. ۇلىمىز وسكەندە قايراتتى بولسىن، ءومىردىڭ ەشقانداي قيىندىعىنا تايسالمايتىن قاجىرلى بولسىن دەيمىز. مەن  بالالارىن تاستاپ كەتكەن ادامدارعا تۇسىنىستىكپەن قارايمىن. ولاردىڭ جاعدايلارى سولاي بولعان شىعار. تاعدىر عوي. بىراق مەن ەشۋاقىتتا بالامنان تارتىنباس ەدىم». قايراتتىڭ اتا-اناسى كاتوليكتەر. ال، قايراتتىڭ كىم بولاتىنى ازىرگە بەلگىسىز. اكەسى: «ءبىز ونى ءالى شوقىندىرعان جوقپىز. بۇل تاڭداۋدى ونىڭ ءوز ەركىنە بەرەمىز. ول ءوزى تاڭدايدى كاتوليك بولعىسى كەلە مە، جوق الدە مۇسىلمان دىنىندە قالا ما، مۇنى ءوزى شەشەدى. بۇعان ارالاسپايمىز. بىزگە بۇل ماڭىزدى ەمەس. ەڭ باستىسى جاقسى تاربيە بەرسەك، وسىرسەك، قىزىعىن كورسەك سول دا جەتەدى»،- دەيدى. ءبىزدىڭ ەلدەن بالا الۋعا قۇمار امەريكاندىقتار كوبىنەسە ساۋ بۇلدىرشىندەرگە جۇگىرسە، بەلگيالىقتارعا بۇل باستى نارسە ەمەس. ەلدەن كەتىپ جاتقان دىمكاس قاراگوزدەردى ولار باپتاپ، بارلىق جاعدايىن جاساپ، دەرتىنەن قۇلان تازا ايىقتىرىپ الادى. قايراتتىڭ دا دەنساۋلىعىنا كىنارات بار. فيزيولوگيالىق اۋىتقۋشىلىقتان زارداپ شەگەدى. تۋىلعاننان كەيىن اياعىندا ىسىك پايدا بولعان. بەلگيالىق ماماندار بۇل ەشقانداي قاۋىپتى ەمەس، وسكەن سوڭ وپەراتسيا جاساپ، الدىرتىپ تاستاۋعا بولادى دەپتى. ەڭ باستىسى بەلگيالىق جۇپ قايرات ەسەيگەندە قازاق ەكەنىن تۇسىندىرەمىز دەيدى. كوزى بوتاداي جاۋدىرەگەن بالعىن قازىر بارىنەن بەيحابار. الاڭسىز ءوسىپ كەلەدى. جانىنداعى قۇراق ۇشىپ جۇرگەن شەتەلدىكتەردەن اسقان قامقورشى دا، قولداۋشى دا جوق ول ءۇشىن. قازاقتىڭ كىشكەنتاي جەتىمەگىن توبەسىنە تۇتىپ، كوككە كوتەرىپ ءجۇر بەلگيالىقتار. قازاقستاننان كامپيتتەر الىپ كەلىپتى يگور مەن ەلس. ساقتاپ قويعان. قايرات وڭ سولىن تانىعاندا الدىنا قويامىز، تۋعان جەرىنىڭ ءدامى عوي دەيدى. ال، ءبىز «ءدام تارتسىن سەنى بالاپان» دەپ ىشتەي تىلەك تاستادىق...

6. انتۆەرپەن پروۆينتسياسى. ديۋرنە قالاسى.

ولەگ ۆانروبايس-سوفيەۆ  تۋىلعان جىلى 30.06.06. الماتى.

ولەگ سوفيەۆ دەگەن بۇلدىرشىنگە  بارامىز دەگەندە كوز الدىمىزعا ورىستىڭ ساپ-سارى بالاسى ەلەستەگەن ەدى. كەلگەندە تاڭىرقاپ تۇرىپ قالدىق. سويتسەك بۇل دا قازاقتىڭ تۇقىمى ەكەن. ولەگتى جەتىمدەر ۇيىنە وتكىزگەن اناسىنىڭ ۇلتى  ورىس، اكەسى قازاق بودىپ شىقتى. بيىل ول تورتكە  تولدى. قازىرگى اكەسىنىڭ ۇلتى كارىس، ونى دا كەزىندە بەلگيالىق وتباسى اسىراپ العان. پوليتسيا ءبولىمىنىڭ باستىعى، زايىبى قالالىق اكىمدىكتە حاشتىلىق قىزمەت اتقارادى. بەلگيالىق وتباسىلاردىڭ كوپشىلىگى بالالاردىڭ ەسىمىن وزگەرتپەيدى، ال كەيبىرى ازان شاقىرىپ قويعان اتىن ەكىنشى ەسىمى رەتىندە قالدىرادى. قازىر ولەگ سوفيەۆ-حەكتور ۆانروبويس بولعان. شەتەلدىكتەر ءۇشىنشى بالالار ۇيىنەن ونى ءبىر جارىم جاسىندا الىپ كەتكەن. ەرلى-زايىپتىلار ۇلىمىز كوپشىل، قوناق كەلگەندە قاتتى قۋانادى دەيدى. ولەگتىڭ دەنساۋلىعى جاقسى، بىراق اقىل ويىنىڭ دامۋىندا تەجەۋ بار. اتا-اناسى كەلەسى جىلى ونى ارنايى تەراپيادان وتكىزبەك. شەتەلدىكتەر ولەگتى  اسىراپ الاردا ونىڭ سالماعى از، اقىل ويى دۇرىس جەتىلمەگەنىن بىلگەن، بىراق بەلگيالىقتار بۇل بالادان باس تارتپاپتى. ماماسى: «ءبىز قازىر قازاقستاننان ەكىنشى بالا الايىق دەپ جاتىرمىز، ازىرگە قىز با ۇل ما بىلمەيمىز. بۇل اسا ماڭىزدى ەمەس. ەڭ باستىسى بالا العىمىز كەلەدى. قازىر سوعان اسىعىپ ءجۇرمىز». كوشپەندىلەر ۇرپاعى ءوسىپ جاتقان جات ۇيدەن «كوشپەندىلەر» ءفيلمىن دە كەزىكتىرەسىڭ. جەتىم بالانى باۋىرىنا باسقان ەرلى-زايىپتىلاردىڭ جاقسى ادامدار ەكەنى بىردەن بايقالادى. بالانى جان-تانىمەن جاقسى كورەدى. رياسىز كۇلكى، جۇرەكتەن شىققان ءمولدىر مەيىرىم سىرت كوزگە دە ءبىلىنىپ تۇر. حەكتار بۇل شاڭىراققا سەگىز جىلدان كەيىن كەلگەن شاتتىق.  

7. فلاماند براباند پروۆينتسياسى، حەرەند قالاسى

ەرلان بيربەيك-ەرلان قاتاباەۆ، تۋىلعان جىلى 2007 جىل، 9 مامىر. الماتى.

ەرلان قۇلدىراڭداپ قولدى اياققا تۇرمايتىن بالا ەكەن. ارتىنان قۋىپ ءجۇرىپ ۇستاپ الدىق. قيمىلى شاپشاڭ، كوز ىلەستىرمەس جىلدامدىقپەن جۇگىرەدى. قۇلاپ جاتسا دا جىلامايدى. ەرلان الماتىداعى 1-بالالار ۇيىنەن ءبىر جاسىندا كەتكەن بەلگياعا. -سالەم ەرلان!، -«سالەم» -وي بىلەسىڭ  بە قازاقشا؟ اتىڭ كىم سەنىڭ؟ ەرلاننىڭ سالەم دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە قۇيقام شىمىرلاپ كەتتى، ونىڭ قازاقشا بىلمەك تۇگىلى تۇسىنبەيتىنىن ۇعىپ تۇرسام دا، ءبىر ءۇمىت پەن ءبىر كۇدىك ايقاسىپ كەتتى. بىراق قۋانىشىم كوپكە سوزىلمادى، ەرلان ارتىنشا ماعان مۇلدەم تۇسىنىكسىز سوزدەردى بىلدىرلاپ ايتا جونەلدى. ارينە بەلگيادا تۇرعانىنا ەكى جىل بولعان بالا قالاي انا ءتىلدى ءبىلسىن. قازىر ەرلان ۇشتەن استى. اكەسى بريۋسسەلدە ادىلەت مينيسترلىگىنە قاراستى پروكۋراتۋرا قىزمەتكەرى. اناسى تەلەكوممۋنيكاتسيا سالاسىندا جۇمىس ىستەيدى. قىرىققا كەلگەنشە كارەرا قۋىپ، ءسابي سۇيمەگەن جۇپتىڭ قازىرگى بار قۋانىشى قازاقتىڭ بالاسى.  ديريك بيربەيك: -«ءبىز بالامىزعا جاقسى تاربيە بەرگىمىز كەلەدى. ەس بىلگەننەن كەيىن وعان اسىراپ العانىمىزدى ايتامىز، قازىردىڭ وزىندە ەرلان قازاقستاننان ەكەنىن بىلەدى. ول ءبىلۋ كەرەك ءوزىنىڭ  تۋعان جەرىن». ديريك بيربەيك  قازاقستاننان تاعى ءبىر قاراگوزدى الماقشى. قۇجاتتارى دا دايىن تۇر. گااگا كونۆەنتسياسىنا قاتىستى ەرەجەلەر قابىلدانعان سوڭ تاعى ءبىر جاۋدىركوز بەلگيالىق اتانادى. كاتوليك ءدىنىن ۇستاناتىن وتباسى ەرلاندى ەلگە اكەلە سالىپ، ءبىر جاسىندا شوقىندىرعان. ەرلاننىڭ قىلىعىنا تويماي وتىرعان كەزدە وسى ۇيگە تاعى ءبىر قارا قىزدى كوتەرىپ، ءبىر قوناق كەلدى.

8. ساريتا باعىزبەكوۆا-ۆاندەربەيكەن

بۇل قىزدىڭ ەسىمى ساريتا. ول دا الماتىدان.  بەلگيالىق ەكى وتباسى قازاقتىڭ بالالارىن العاننان كەيىن عانا تانىسقان، قازىر ارالاسىپ تۇرادى. ەرلان مەن ساريتا دا ءبىر ءبىرىن جاقسى تانيدى. ەرلان ساريتا كورگەن بويدا قۇشاقتاپ، بەتىنەن ءسۇيىپ جاتتى. ساريتا قازاق قىزىنا ءتان قاسيەتپەن ۇيالىپ، تارتىنشاقتاپ تۇردى. قازاققا بوگدە اتتى بالالار ءۇيىنىڭ تاربيەشىسى قويىپتى. ءۇندى فيلمىندەگى باستى كەيىپكەردىڭ ەسىمى ەكەن. ساريتا ەۋروپانىڭ بالالارىنا ۇقسمايدى. وتە ۇيالشاق، بىردەن ادامعا جاقىندامايدى. اكەسى: «قىزىمنىڭ مىنەزى قىرسىق، تەگىنە تارتقاندىعى بولار، ايتقانىنان قايتپايتىن قايسار قىز»، دەيدى. ساريتا دا بەلگياداعى وزگە قازاق بالالارى سياقتى ەش نارسەدەن قىجالات كورمەي ءوسىپ جاتىر. اسىراپ العان اكەسى مۋلتيمەديا مامانى، اناسى تەلەكوممۋنيكاتسيا جۇيەسىندە جۇمىس ىستەيدى. بۇل وتباسى دا قازاقتان تاعى ءبىر بالا الۋعا قۇمارتىپ ءجۇر. ساريتا ءالى مۇسىلمان دىنىندە. ءاربىر جاس بالا يسلامعا بەيىم، تازا، پاك بولىپ دۇنيەگە كەلەدى، ونىڭ اكە-شەشەسى يا حريستيان قىلادى، يا وتقا تابىنۋشى ەتەدى دەگەن پايعامبارىمىزدىڭ ءحاديسى ەسكە تۇسەدى وسىندايدا. جاقىندا ساريتانى دا ءوز دىندەرىنە بۇرادى اتا-اناسى. قازىر قارشاداي عانا، ءتامپىش مۇرىن قارا قىزدىڭ بەلگيادا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا ەكى جىل بولدى. اكەسى نيدەرلاند تىلىندە «قىزىم، قازاقتار كەلدى» دەپ ايتىپ جاتىر. بىراق ساريتا ءالى ەشنارسەنىڭ بايىبىنا جەتپەيدى. وسكەندە انام مەنى نەگە تاستاپ كەتتى ەكەن، قازاقستان نەگە مەنى بەلگياعا بەردى ەكەن دەپ ويلايتىن دا شىعار. بالكىم تاسباۋىرلار وتانىن ۇمىتۋعا تىرىسار...

بەلگيادا تاستاندى بالا دەگەن تۇسىنىك جوق.

بەلگيالىقتار ەشۋاقىتتا پەرزەنت ىنەن بەزىنبەيدى. سول سەبەپتەن دە بۇل ەلدە جەتىمدەر ءۇيى جوق. تەك قاراۋسىز قالعان بالالاردى ۋاقىتشا وقشاۋلاۋ ورتالىقتارى جۇمىس ىستەيدى. ول مەكەمەلەردە  يمميگرانتتاردىڭ، كوبىنەسە سىعانداردىڭ بالالارى تاربيەلەنەدى. جالپى، بەلگيا قازاقستاننان بالا اسىراپ الۋ جاعىنان  ۇشىنشى كەزەكتە تۇر. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى مۇندا اعىلعان قازاقستاندىق بالالار سانى 343-كە جەتكەن. تەك بىلتىر عانا بەلگيالىق وتباسىلار 26 قاراگوزدى باۋىرىنا باسىپتى. بەلگيادا ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى جوعارىلاعان سايىن ادامدار ومىرگە ۇرپاق اكەلۋ قابىلەتىنەن ايىرىلىپ جاتىر. سوندىقتان دا ولار  بارىنە دايىن، بالانىڭ دەنساۋلىعىن تۇزەۋ ءۇشىن ەشنارسەدەن تارتىنبايدى. بەلگيالىقتار بالاجان، وزدەرى ءسابي سۇيە الماعاندىقتان دا شىعار، اسىراندى بالالارعا ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىكپەن قارايدى. وگەيسىتۋ جوق. ويىنشىقتار دا بارلىق جەردە شاشىلىپ جاتادى. بۇل بەلگيادا قالىپتاسقان ءداستۇر. ءۇيدىڭ ءىشى قانشا كەڭ بولسا سونشا جەردى بالانىڭ مەنشىگىنە بەرەدى. ويىنشىقتاردىڭ شاشىلىپ جاتقانى ولار ءۇشىن كەرەمەت دۇنيە. قازىر بەلگيا كورولدىگىندە تۇرىپ جاتقان قازاقتار باس تارتقان ءتورت جۇزگە جۋىق ءبۇلدىرشىننىڭ 250-دەن استامى الماتى مەن الماتى وبلىسىنان  اسىراپ الىنعان بالالار. ولاردىڭ باسىم بولىگى ەلدىڭ فلاندريا ولكەسىندە تۇرادى، ال فرانتسۋز ايماعىندا ءۇش ءبۇلدىرشىن بار. قازاقستاندىق جەتىمەكتەر انا ءتىلى مەن اتا دىنىنەن ماقۇرىم. كوپشىلىگىن اكەلە سالىپ شوقىندىرعان. بولات وتەگەن-قر بەلگياداعى ەلشىلىگىنىڭ كونسۋلى: «ارينە جۇرەگىڭ اۋىرادى،  اسىرەسە ءوزىمىزدىڭ قارادومالاق بالالاردى كورگەن كەزدە كوزىڭە جاس العىڭ كەلەدى. ءومىر ءبىر ورىندا تۇرمايدى عوي، ولار دا ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە باقىتتى بولۋعا، جاقسى ءومىر سۇرۋگە ولار دا تەڭ قۇقىلى عوي». بولات وتەگەن بۇعان دەيىن شەتەلدىك ازاماتتار تاراپىنان قازاق بالاسىنا قاعاجۋ كورسەتكەن فاكتىلەر تىركەلگەن جوق دەيدى. بەلگيا كورولدىگىندەگى  قازاقستاننىڭ توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى ەرىك وتەمباەۆتىڭ جانە كونسۋل بولات وتەگەننىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جىلىنا ءبىر رەت قازاقستاننان اسىراپ الىنعان بالالاردىڭ باسى قوسىلادى. الايدا  جيى ارالاسپاعان سوڭ وكىنىشكە وراي  قاراگوزدەر ءتۇپ-توركىنىن ۇمىتىپ جاتادى. بولات وتەگەن-قر بەلگياداعى ەلشىلىگىنىڭ كونسۋلى:  «قازاقستاننان اسىراپ الىنعان بالالارعا قازاقتىڭ مادەنيەتىنەن، داستۇرىنەن ماعلۇمات بەرەتىن ەكسپوناتتار جاسايمىز،  قازاق تاعامدارىن ازىرلەيمىز. ەلشىلىك اتىنان قازاق اندەرىنىڭ شىعۋ تاريحى جايىندا، ورىندالۋى، قازاق بيلەرىنىڭ ورىندالۋى تۋرالى مالىمەت بەرىپ، كونتسەرت ۇيىمداستىرامىز، بالالارعا كادە-سىيلىق بەرەمىز، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ بۇرىنعى ەرتەگىلەرى قازاقشا-اعىلشىنشا، قازاقشا-فرانتسۋزشا جاريالانعان ەرتەگىلەرىن سىيلىققا تارتامىز. قازاقستان جايلى ماعلۇمات بار ديسكىلەر تاراتامىز». قازاقتىڭ بالالارى قازاققا جات بولماسىن دەگەن نيەتپەن ءبىز دە  قازاقتار تۋرالى دەرەكتى ءفيلمدى سىيلادىق. بۇل تۋىندىنى كۇزگە سالىم بەلگيانىڭ تۇكپىر تۇكپىرىنەن جينالاتىن قازاقستاندىق بالالاردىڭ بارلىعى تاماشالايدى. بۇدان قاراگوزدەر ۇلتتىڭ داستۇرىنە، تىلىنە قانىق بولىپ كەتەدى دەمەيمىز، بىراق  ولاردىڭ ساناسىندا ۇلتقا قاتىستى ۇيىقتاپ جاتقان ءبىر تۇيسىك ويانادى دەپ ويلايمىز. شوكىمدەي بولسا دا ءبىر اقپارات قالسا دەيمىز. بۇل شارانى سالتانات پەن ايدانىڭ اناسى انامي جانە ونىڭ قۇربىسى ۆەتنامدىق قىزدى باۋىرىنا باسقان انيك يوريس قۇرعان اگەنتتىك ۇيىمداستىرادى. قاراگوزدەر مەن ولاردىڭ اتا-انالارى قاتىساتىن جيىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى دا، سالت-ءداستۇرى مەن ءجون-جورالعىسى دا جاسالادى. مۇنىڭ ءبارى جاتتانىپ بارا جاتقان بۇلدىرشىندەردىڭ ءتۇپ-تامىرىن ۇمىتپاۋعا باعىتتالىپ وتىر. بەلگياداعى «كىشكەنتاي عاجايىپ» دەپ اتالاتىن ۇيىم  2006-ءشى جىلى اشىلعان. بۇعان دەيىن بەلگيالىق ازاماتتار قازاق بالالارىن ءوز بەتتەرىنشە اكەتىپ وتىرىپتى. ەندى ولار تىكەلەي تەك وسى ۇيىم ارقىلى عانا قازاقستاننان بالا اسىراي الادى. اگەنتتىك بالا سۋيۋ باقىتىنان ايرىلعان وتباسىلارعا قاتىستى بارلىق مالىمەتتەردى جان-جاقتى تالداپ، زەرتتەپ بولعاننان كەيىن عانا كومەكتەسەدى. وسىلايشا ءۇش جىلدىڭ ىشىندە 168  بالعىن بالا ءسۇيۋ باقىتىنان ايىرىلعان بەلگيالىقتارعا بەرىلىپتى.  انامي پاسكويزە- «HET KLEINE MIRAKEL» اگەنتتىگىنىڭ ۇيلەستىرۋشىسى: «ءبىز قازاقستانداعى بالالار ۇيلەرىنە قارجىلىق، ماتەريالدىق كومەكتەر كورسەتەمىز. بەلگيادا قايىرىمدىلىق شارالارىن وتكىزىپ، تۇسكەن قاراجاتتى الىپ بارامىز. جالپى،   بەلگيالىق اتا-انالار قالاعان بالانى اسىراپ الا المايدى. ءبىز ولاردى بارلىق جاعدايعا دايىندايمىز. ولار قازاقستانعا بارا جاتقان كەزدە قانداي بالانى الاتىندارىن بىلمەيدى. اۋرۋ بالا بولا ما، ساۋ ما، ولار ءۇشىن بۇل ماڭىزدى ەمەس. ەڭ باستىسى  بەلگيالىقتار بالالى بولعاندارىنا شۇكىر دەيدى. نەگىزىنەن ءبىزدىڭ ازاماتتار اسىراپ الاتىن سابيلەردىڭ باسىم بولىگى اۋرۋشاڭ. وزدەرى ەمدەتىپ، وپەراتسيا جاساتۋ كەرەك بولسا جاساتىپ، ادام قاتارىنا قوسادى». بۇل اگەنتتىك قازاقستاننان باسقا پولشامەن دە جۇمىس ىستەيدى. بىراق پولياكتار شەتكە تەك اۋرۋ بالالاردى عانا بەرەدى. پولشانىڭ زاڭى وسىنداي. ال، قازاقستاننان بالا اسىراپ الار كەزدە ونىڭ دەنساۋلىعىندا كىنارات بولسا بۇل اتا-انالارعا ەسكەرتىلەدى. قازىر بەلگيا ازاماتتارى قامقورلىعىنا العان قازاقستاندىق بۇلدىرشىندەردىڭ ىشىندە سپيد، مەرەز سياقتى قاتەرلى كەسەلدەرگە شالدىققان بالالار كوپ. اننيك يوريس-«HET KLEINE MIRAKEL» اگەنتتىگىنىڭ ۇيلەستىرۋشىسى: بەلگيالىقتار اسىراپ العان بالالارى كىندىك قانى تامعان جەرىنىڭ، ۇلتىنىڭ  قۇندىلىقتارىن بىلسە ەكەن دەيدى. قازاقستاننان بالا العان سوڭ قازاقتىڭ مادەنيەتى، تاريحى ءبارى-ءبارى ماڭىزدى ولار ءۇشىن. بەلگياعا كەلگەن سوڭ ءۇش ايدان كەيىن ءبىز سول وتباسىلار تۋرالى قايتادان مالىمەت جينايمىز. بالانى قالاي تاربيەلەپ جاتىر، قالاي قارايدى  دەگەن سياقتى. قازاقستاندىق بالا كامەلەتكە تولعانشا  ونىڭ بۇكىل ءومىرى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا بولادى دەپ ايتساق ارتىق ەمەس. ون سەگىز جاسقا دەيىنگى جينالعان اقپاراتتار، ولاردىڭ سۋرەتتەرىن كونسۋلعا جىبەرىپ وتىرامىز. ەلشىلىك ول مالىمەتتەردى قازاقستانعا جولدايدى». وسى تۇستا قازاقستاننىڭ شەت مەملەكەتتەردەگى كونسۋلدىق قىزمەتتەرى بالا اسىراپ الۋعا نيەت تانىتقان ازاماتتاردىڭ قۇجاتتارىن قابىلداۋدى 24 مامىردان باستاپ  ۋاقىتشا توقتاتقانىن ايتا كەتۋ كەرەك. بالا بەرۋدى توقتاتتىق دەگەنگە ماساتتانۋدىڭ قاجەتى جوق. ويتكەنى گااگا كونۆەنتسياسىنا بايلانىستى ەرەجەلەر دايىندالعان سوڭ قازاق بالالارى قايتادان اعىلادى شەتەلگە. قازىردىڭ وزىندە بىزدەن بالا العان بەلگيالىق وتباسىلاردىڭ وتىز پايىزى قايتادان قازاق بالاسىنان دامەلى. ولاردىڭ قۇجاتتارى قازاقستاننان بالا اسىراپ الۋمەن اينالىساتىن اگەنتتىكتىكتە قارالۋدا. قازاقستاننىڭ بەلگياداعى كونسۋلى بولات وتەگەننىڭ ايتۋىنشا كونۆەنتسياعا سايكەس ەندى اگەنتتىكتەر زاڭدى تۇردە جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس بولادى، وسىمەن قاتار ولاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ارتادى. بالالاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن قاداعالاۋ قاتاڭ بولادى.

قازاقستاندىق جەتىم بالالار قانشا تۇرادى؟....

بەلگيالىق ازاماتتار قازاق بالاسىن الۋ ءۇشىن قازاقستانعا ءۇش رەت بارىپ قايتادى. ورتاشا ەسەپپەن ءار وتباسى بالالى بولۋ ءۇشىن 18 مىڭ ەۆرو جۇمسايدى. ال، اگەنتتىك كورسەتكەن قىزمەتكە 1250 ەۆرو تولەيدى.

ساپارىمىزدىڭ سوڭىندا كاسترلە قالاسىندا قازاقستاننان بالا اسىراپ العان تاعى جەتى وتباسىمەن كەزدەستىك. ولاردىڭ اراسىندا قازاق ەلىنەن بىرنەشە بالانى ءبىر اق العاندار كوپ بولدى. شۇرقىراعان قاراكوزدەردىڭ اراسىندا وتىرعاندا سانانى سان ويلار قاۋزادى. مۇنشا كوپ بالانىڭ ءبارى قازاقستاننان اكەتىلگەن دەگەنگە سەنگىڭ كەلمەيدى. كوكەك انا بالانى سوڭعى رەت كورىپ، قاتال شەشىم شىعارعان كەزدە بۇل بۇلدىرشىندەر ەشتەڭە سەزبەگەن. ولار قازىر الاڭسىز ويناپ ءجۇر. وسكەن كەزدە قازاقى مىنەز ولاردا بولمايدى. بۇل بالالار ادامشىلىققا عانا باس يەتىن كوسموپوليت بۋىنعا اينالادى. ويتكەنى، بوگدە ادامداردىڭ قۇشاعانىنان باقىت تاپتى، انالىق-اكەلىك ماحابباتقا بولەندى. ساريتانى بۇل جيىنعا اتاسى مەن اپاسى ەرتىپ كەلىپتى. ءتامپىش مۇرىن قارا قزى ساۋساعىن اۋزىنا سالا بەرەدى. وسى كەزدە بالالار ءۇيىنىڭ ءبىر بولمەسىندە شىرقىراپ جىلاعان جەتىم قىزدىڭ داۋىسىن ەستىگەندەي بولاسىڭ. اناسى كەلمەيتىنىن بىلگەن ءسابي قولىن اۋزىنا سالىپ، قالىڭ ۇيقىعا كەتكەندەي. تۇسىندە بەيتانىس ادامدار ونى جەتەلەپ الىپ بارادى...

جاۋدىركوزدەردى جانىنان ارتىق باعالاعان بەلگيالىق وتباسىلار قازاقستانعا العىستارىن جاۋدىرىپ جاتتى. قازاق جەرىندە بالالارىن تۋىپ، تاستاپ كەتەتىن وپاسىز ادامدار بولماعاندا ولار بالا ءسۇيۋ باقىتىن سەزىنبەس ەدى. راحمەت ساعان قازاقستان! ...بىزدە ءالى سىزدەرگە بەرەتىن بالا كوپ. تاڭداعاندارىڭىزدى الىڭىزدار دەگەننەن باسقا نە ايتارىڭدى دا بىلمەيسىڭ... قازاقستاندا ءالى 47 مىڭنان استام جەتىم بار، ولاردىڭ 85 پايىزى قازاقتار.

قاجىتاي ءىلياس-اقىن: «قازاق وسىنشاما جەردىڭ يەسى، وسى جەردىڭ ءۇستى دە استى دا جەتەدى قانشاما ميلليون جەتىم بولسا دا، شەتتەگى ۇرلانعان-جىرلاعان اقشانى اكەلىپ، وسىندا انا بالالاردىڭ نەسىبەسى عوي، ەسى كىرمەگەن، اقىلى كىرمەگەن كريستالداي ءسابي عوي، ونىڭ ىشىندە  ماحامبەت تە، اباي دا ءجۇرۋى مۇمكىن، ولجاس تا، ساكەن تۇرىسبەكوۆ تە، بەكبولاتتار دا، ساتتارحانوۆ تا، كەشەگى قاجىمۇقان دا ءجۇرۋى مۇمكىن.  كىم كورىنگەندى زاڭ قىلىپ اپ، جەتىمدەردى ساتۋعا بولمايدى. ەشكىمنىڭ قىلشىعى دا قيسايمايدى».

PS  وسىلايشا قازاق كەرەك ەتپەگەن قاراگوزدەر وزگە ۇلتتىڭ قامقورلىعىنا بولەندى. ولار ەندى جەتىمدىكتىڭ ازابىن تارتپايدى. قازاق بالالارىنىڭ جۇزىنەن قايعىنىڭ تابى كەتىپ، قۋانىشتىڭ لەبى ەسكەنىن كورىپ سۇيسىنەسىڭ. ولار ەندى ءتورت دۇنيەسى تۇگەل ورتادا ءومىر سۇرەدى. بالالىق شاقتارى دا باياندى بولاتىنى داۋسىز. بىراق ءبارىبىر دە قازاق جەرىنەن ءبۇتىن ءبىر اۋىل ۇدەرە كوشىپ كەتكەندەي جۇرەك سىزدايدى...

«قۇنىڭ سەنىڭ اسپاي قالدى قالتادان،

قاڭعىتتى دا قايىرىمعا تار قوعام...

وسى ۇشاقپەن ۋ-زاھارىڭ ۇلعايىپ

ءبىزدىڭ ەلگە كەلە كورمە قايتادان....»

جانار بايسەمىزوۆا

بەلگيا-بريۋسسەل-انتۆەرپەن، فلامان براباند پروۆينتسيالارى

«Abai.kz»