مۇحتار شاحانوۆ 80 جاستا!

تاريحىڭ تۇر ساناڭا وتكەل تاستاپ
ءوز تىلىڭدە ويلاۋ، سويلەۋ توقتالعان ساتتەن باستاپ،
بۇكىل بابا رۋحىمەن
ۇلتتىق، گەندىك-اقپاراتتىق بايلانىسىڭ كەسىلەر،
تاعدىرىڭنان اتا مۇرا شامىن سولاي وشىرەر...
ءوز ءتىلىڭدى جەرسىنبەۋدىڭ،
ءوز ءتىلىڭدى مەنسىنبەۋدىڭ
ارسىزدىعى قاي داۋىردە بولىپ ەدى تاپقىرلىق؟
ول-رۋحي مۇگەدەكتىك ءارى ۇلتتىق ساتقىندىق!
م. شاحانوۆ

...القيسسا، وسىدان ون ءۇش جىل بۇرىن ەلىمىزدە ويدا جوقتا «كوپ ۇلتتى، كوپ كونفەسسيالى» اتىمەن جاسالعان «بىلامىق دوكترينا» پايدا بولدى. بيلىك ورگاندارى مەن «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ وكىلدەرى («ەل بىرلىگى» دوكتريناسىن) ايماقتاردا كەڭىنەن نەنى ناسيحاتتاپ، نە تالقىلاپ، نەنى ۇگىتتەپ جۇرگەنىن وزدەرى دە بىلمەدى. ايتاتىندارى: «ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك قاتىناستاردى دامىتۋعا، حالىقتار دوستىعىن ساقتاۋعا جانە بىرلىكتى نىعايتۋعا ەرەكشە ىقپال جاسايدى» دەپ سەندىردى. ەل بىرلىگىن نىعايتۋدىڭ وزەگى – ەلدەگى تۇراقتىلىق، وسى تۇراقتىلىقتى قالىپتاستىرىپ وتىرعان ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق قاتىناستار بولىپ تابىلادى» دەگەن دوگما، جاتتاندى سوزدەرمەن قارۋلاندى.

م. شاحانوۆتىڭ: «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسى دا بىزگە سىرتتان تاڭىلىپ وتىرعان نارسە. بۇل يدەيانى ءوزىمىزدىڭ شالا قازاقتار دا قولداپ، قولپاشتاپ ءجۇر. ولجاستارعا (سۇلەيمەنوۆ) كەرەگى وسى. نەگە؟ ويتكەنى، «قازاقستاندىق ۇلت» بولساق، قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتى بولماي قالادى. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى دە، ونىڭ اينالاسىنداعىلار دا بالالارىن دا، نەمەرەلەرىن دە قازاقشا وقىتقان ەمەس! وقىتقىسى دا كەلمەيدى! «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن سىلتاۋمەن قازاقتى اۋەلى ورىس، سونان كەيىن اعىلشىن جاساماق» – دەگەن ءسوزىن 24.06.2008 ج. «جاس الاش» گازەتى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جاريالادى.

«قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ۇسىنعان «ەل بىرلىگى» دوكتريناسى ءوزىنىڭ نەگىزىن امەريكاندىق ۇلتتان الادى. بۇل يدەيا بويىنشا رەسپۋبليكادا قانشا ۇلت بولسا، سونىڭ بارلىعى ءوزىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن بىرتە-بىرتە ۇمىتىپ، ءبىر ۇلتقا اينالۋى كەرەك. ولاي بولسا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويعى ارمانى قايدا قالادى؟ سوندىقتان بۇل يدەياعا ءبىز تۇبەگەيلى قارسىمىز» دەگەن م. شاحانوۆتىڭ سوڭىنان قازاق زيالىلارى ءبىر كىسىدەي قولداپ، 2009 جىلدىڭ 25-قاراشاسىندا «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنا قارسى شىعىپ، داۋلى دوكترينانى 17-جەلتوقسانعا دەيىن كەرى قايتارىپ الماسا، اشتىق جاريالايتىندارىن كۇللى الەمگە پاش ەتتى. اشتىق جاريالايتىن ۋاقىت جاقىنداپ كەلەدى. كەزىندە ابىز جازۋشى اتانعان ءابىش كەكىلباي مەن قازاقتى ەلىنەن قۋعان «حاميت كوممۋنيست» – دوسقان جولجاقسىنوۆ، «ساراي بۇلبۇلى» ەرتىسباەۆ پەن ءپالساپاشى عاريفوللا ەسىمنىڭ ەسى كەتكەن، قۋانىش سۇلتانوۆ پەن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «سۇيسىنگەن» پىكىرلەرىمەن ارقالانعان ۇلتتى جويار «دوكتريناعا» يە بوپ جۇرگەن اسسامبلەيا توراعا ورىنباسارى ە.توعجانوۆ الماتىعا قايتا-قايتا ۇشىپ بارسا دا، مۇحتار اعانى «رايىنان قايتارام» دەگەن ارمانى ورىندالعان جوق. ورىنبالماق تۇگىلى ماڭىنا دا جولاتقان جوق. استانادان شىققان پرەمەر-مينيستر ك.ءماسىموۆ تە الماتىنى جاعالاپ بارعانمەن شاحانوۆقا جول تابا الماي، استاناعا بوس ساندالىپ قايتتى.

«ءبىز نە ايتساق، نە ىستەسەك تە بىزدىكى دۇرىس» دەگەن ەسەك دامەگە داندەنىپ قالعان ۇكىمەت باسشىلارىن قورقىنىش بيلەپ، جاندارى مۇرىندارىنىڭ ۇشىنا كەلدى. وڭاي ەمەس قوي، ەل ءبۇلىنىپ توڭكەرىس بولىپ، بارىنان ايىرىلىپ، سوت الدىندا جاۋاپ بەرىپ، يتجەككەنگە كەتىپ جاتسا... قانشاما امالى، جولدارى، تىعىرىققا تىرەلىپ، م. شاحانوۆ تاماقتارىنا سۇيەك بولىپ قادالدى. سوڭعى ۇمىتتەرى قازاق حالقىنا سىيلى، ابىرويلى، بەدەلدى، ءسوزى وتەدى-اۋ دەگەن قازاق زيالىلارىنان، سەنات پەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنان، ۇكىمەتتەن مينيسترلەردى، اقوردا وكىلدەرىنىنەن قۇرالعان ەلدىڭ قايماقتارى استاناداعى بۇرىنعى «اقوردا»، قازىرگى پرەزيدەنت مۇراجايى عيماراتىنىڭ دوڭگەلەك ۇستەلىنە جينالدى. باقىلاپ وتىرمىن: مىنا سەناتور تەرەڭ ويدا، نە ويلاپ وتىر ەكەن؟.. مىناۋ شە، ءۇش مارتە ءماجىلىس دەپۋتاتى بولدى. بىراق ءالى حالىققا تيگەن پايداسى دا، شىققان ءمۇيىزى دە جوق. جىلدا ساپىرىلىسىپ كەلىپ-كەتىپ جاتقان كەلگىنباي اناۋ مينيسترلەر شە؟.. ەلىنە، حالقىنا بەرەرى جوق جىل قۇسىنداي بولعان مەملەكەتتىك حاتشى ق. ساۋداباەۆ كوسەمسىپ، ەكونوميكامىزدىڭ الەمدىك دارەجەگە جەتىپ، باقىتتى دا باياندى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزدى ەسىمىزگە ءتۇسىرىپ وتىردى. حالقىنا بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ قازاقستان پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ماۋلەن اشىمباەۆ ءۇنسىز وتىر. الگى «الەمدە تەڭدەسى جوق دوكترينانىڭ» يەسى بوپ جۇرگەن اسسامبلەيا باسشىسىنىڭ ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ كەتكەن. ارالارىندا «قازاق ۇلتىم ساقتالاتىن بولدى» دەپ قۋانىپ وتىرعاندارى دا بار شىعار. وكىنىپ وتىرعاندارى: ۇرلاعان، تىققان، جىمقىرعان بايلىعىن ويلاپ، ەل تەڭسەلىپ كەتسە كۇنىمىز نە بولار ەكەن دەپ، زارەلەرى ءزار تۇبىنە جەتىپ وتىرعاندارى دا بار، ارينە. بىرەۋى سويلەيدى، ونى قوشتاپ نەمەسە ءسوز تالاستىرىپ، پىكىر الماستىرىپ جاتقان جان جوق. مۇلگىگەن تىنىشتىق. ءبىر كەزدە م. جوداسبەكوۆ اعامىز: بۇرىنعى اقوردانىڭ شاڭىراعىنا ءبىر قاراپ قويىپ: «مۇحتار باۋىرىم، شاقىرىپ ەدىك كەلمەدىڭ. ءبىز دە حالقىڭ دا سەنى جاقسى كورەدى. رايىڭنان قايت، ەل بۇلىنبەسىن. ءبارىمىز دە وسى ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءجۇرمىز عوي» دەگەن ت.ب. ويلارىن ءبىرتۇرلى جەتكىزدى. بىراق ودان باسقا شاحانوۆتى نە جامانداپ، نە ءسوز اراسىنا قىستىرىپ اۋىزعا العان جان بولمادى. ءبىر نارسەگە تولىق كوزىم جەتتى. جۇگەنسىز كەتكەن ەل باسشىلارىنىڭ ەڭسەسىن شاحانوۆتىڭ مىسى باسىپ، مۇلگىگەن ءولى تىنىشتىق ورنادى. سوندا وتىرعانداردىڭ بويلارىن ءبىرتۇرلى ۇرەي مە، كۇدىك پە، بيلەپ، بەتتەرىندە ءسول جوق، سالدەن سوڭ الاپات داۋىل كەلىپ، جايپاپ كەتەتىندەي دارمەنسىز، شاراسىزدىق جايلاپ وتىردى... سويتسەك، بۇل جيىن ولاردىڭ شاحانوۆتى كەلىسىمگە شاقىرعان سوڭعى جيىنى ەكەن. ءوز مۇددەسىنەن ۇلتىن جوعارى قويعان م. شاحانوۆ بولسا، ارينە، كەلمەدى.

2009 جىلى 25 قاراشاسىنان تۋرا 20 كۇن وتكەندە شاحانوۆ بيلىكپەن كەلىسىمگە كەلگەنىن مالىمدەدى. شاحانوۆتىڭ جەڭىسى قازاق حالقىنىڭ جەڭىسى - ەكەۋى ەگىز ۇعىم. نازارباەۆ قابىلداپ قويعان،  قازاق ۇلتىن جوياتىن دوكترينا كۇشىن جويدى. بىراق شاحانوۆتىڭ كورمەگەن قۇقايى قالمادى.

قازاقستان حالىق اسسامبلەياسىنىڭ ءوزى، ونىڭ اتىنان ۇسىنىلعان دوكترينا قانداي زاڭعا سايكەس كەلەدى. ويتكەنى، ەلدە ەكى بىردەي سايلاۋ قۇقىعىن يەلەنىپ وتىرعان اسسامبلەيا مۇشەلەرىنىڭ ءىس-ارەكەتى كونستيتۋتسيالىق نورمالارعا قايشى. ونىڭ ۇستىنە اسسامبلەيا مۇشەلەرى سايلانا ما، تاعايىندالا ما دەگەن سۇراققا ماردىمدى جاۋاپ تا جوق. ال «قازاقستاننىڭ ەل بىرلىگى دوكتريناسى» اۋەلى ورىس تىلىندە دايارلانىپ،  قازاق تىلىندەگى ماعىناسى كوجەبوتقا بولعان. ياعني، شالاساۋاتتى دايىندالعان. وسىنىڭ جارشىسى ە.توعجانوۆ مىرزا: «ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءۇش عالىمى دايىنداپ ەدى»، - دەپ اۆتورى كىم، ەرتەڭ بۇعان كىم جاۋاپ بەرەدى دەگەن ساۋالعا، نە اتى، نە زاتى جوق لاقپا اڭگىمەنى سوعا سالدى. العاشقىدا جارتى الەمگە جار سالىپ، ءوز اتىنان لەپىرىپ ماقتانىپ، كەرەمەت قۇجات ەكەنىنە ەلدى سەندىرىپ جۇرگەن جارىقتىق، ارتىنان شيكىلىگى شىققان سوڭ وزگەلەرگە ءوز كۇناسىن اۋدارىپ تايقىپ شىعا كەلدى.

...قازاق حالقى مەن قازاق زيالىلارى اراسىندا ۇلكەن دۇربەلەڭ تۋعىزاتىن «ەل بىرلىگى» دوكتريناسى، جەردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋ، ءۇش تىلدىلىك، قازاق ۇلتىن جويۋ  سياقتى قازاق ۇلتىنا قارسى جاسالاتىن بارلىق ءىس-اركەتتەردىڭ اۆتورى بەلگىسىز. سوندا زاڭداردى كىم جازىپ، مەملەكەتتى كىمدەر بيلەپ وتىر؟.. ۇلتىمىز جويىلىپ بارىپ توقتاپ قالدى. دوكترينانىڭ ءبىرىنشى دە سوڭعى ماقساتى «قازاقستاندىق ۇلتتى» قالىپتاستىرىپ،  قازاق پاسپورتىنا قازاق دەپ ەمەس، «قازاقستاندىق» دەپ جازىلاتىن ەدى. سول كەزدەگى پرەمەر مينيستر ك. ءماسىموۆتىڭ ايتۋىنشا، «دوكترينا قابىلدانباي جاتىپ ءۇش مىڭ قازاق، قازاق دەگەن ۇلتىنان جيرەنىپ، پاسپورتىن اۋىستىرىپ، تولقۇجاتىنداعى ۇلتى دەگەن جەرگە «كازاحستانەتس» دەپ جازدىرىپ ۇلگەرىپتى. سول كەزدە شاحانوۆ شىرىلداپ، باسىن قاتەرگە تىگىپ شىقپاعاندا شىنىندا قازىر كۇنىمىز قانداي كۇيدە بولار ەدى... نازارباەۆتىڭ رۇقساتىنسىز شىبىن ۇشپايتىن قازاقستاندا نەشە ميلليون قازاق ۇلتىنان بەزىپ، «الەم حالقى» اتانار ەدى. ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى.

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

Abai.kz