توڭكەرىستەن كەيىن عانا العاشقى اشىلعان ينستيتۋتتار ىسپەتتەس ارناۋلى وقۋ ورىندارى كوپتەپ اشىلۋىنا بايلانىستى ولارعا ارنالعان تۇڭعىش ادەبيەت وقۋلىقتارىن جازۋ ىلە-شالا اسىعىستىق پەن قولعا الىندى. بۇل سالادا بارلىق پاندەردەن ۇلت تىلىندە وقۋلىقتار جاساۋ جايىندا قويىلعان الەۋمەتتىك تالاپتار مەن تىلەكتەردىڭ تەگەۋرىندى تۇردە قويىلۋىن دا ەسكە الماق كەرەك. بۇل  ىسپەتتەس العاشقى تالپىنىستاردىڭ باستاماسى، العاشقى قادامى دا م. اۋەزوۆتىڭ تالايىنا جازىلدى، ياعني ۇلەسىنە ءتيدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مۇنداي ارەكەت جولىنا تۇسۋگە سول تۇستىڭ الەۋمەتتىك تىلەك، تالابىنان تۋعان قاجەتتىلىكتەر الىپ كەلدى. مۇنىڭ ءبارى تۋعان جەرىنە ەڭ جاقىن قاسيەتتى قالا سەمەي توپىراعىنان باستالدى.

ول 1924-1925 وقۋ جىلىندا پەتروگراتتاعى ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن جەرىنەن ارنايى تۇردە شاقىرىلىپ، سەمەيدە اشىلعان قازاق پەداگوگيكالىق تەحنيكۋم ستۋدەنتەرىنە  قازاق  ادەبيەتى  تاريحىنان  ءدارىس بەرۋ جاۋاپكەرشىلىگى تاپسىرىلدى. بۇل ول كەزەڭ ءۇشىن وتە كۇردەلى دە قيىن تالاپقا م. اۋەزوۆتىڭ ۇستازدىق   پەن  عىلىمي ىزدەنۋ  جولىنداعى الدىن  الا دايارلىعى  كوپ  سەپتىگىن تيگىزىپ  جاتتى. ويتكەنى ول ۇلى  اباي مۇراسى  توڭىرەگىندەگى  ىزدەنىستەرى  ءارى سول تۇستاعى باسپاسوزگە قىزۋ ارالاسقان تاجىريبەسىمەن وسى جولداعى وي-ءورىسىنىڭ دەڭگەيى بيىكتەپ جۇرتشىلىققا  كەڭىنەن تانىلىپ تا قالعان بولاتىن-دى.

"م. اۋەزوۆتىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناپ-باستىرۋى، تولىمدى عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزۋى، قىزعىشتاي قورىپ، قامقورلىق جاساۋى – حالىق يگىلىگى ءۇشىن جاسالعان ەرەن ەڭبەگىنىڭ ءبىر كورىنىسى".

قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتى مەن ادەبيەت تاريحىنان وقىعان دارىستەرىندە ايتىلعان وي تولعانىستارى ءارى كۇندەلىكتى ساباققا دايارلانۋ ۇستىندە ءوز بەتىنشە ىزدەنىپ، جيناقتاپ جۇيەلەگەن ادەبي دەرەك، ماعلۇماتتارى نەگىزىندە قازاق ادەبيەتى تاريحىن داۋىرگە ءبولۋدىڭ العاشقى نوبايلارىن، جوبا بەلگىلەرىن انىقتاي تۇسەدى.

م. اۋەزوۆتىڭ دراماداعى تۇڭعىش ەڭبەگىنىڭ زامانالار قويناۋىنا كەتكەن عاشىقتىق جايلى اۋىر وقيعاعا ارنالۋى دا تاريحىن تارازىلاپ بىلۋگە، كەشەگىسىنىڭ اقيقاتىنا جەتۋگە ۇمتىلعان ازامات ءىسى. «ۇلتتىق توپىراقتا دراماتۋرگيالىق ءداستۇردىڭ جوعىنا قاراماي، ەلدەر ادەبيەتىنەن ۇيرەنە وتىرىپ، اۋەزوۆ جانر شارتتارىنا تولىق جاۋاپ بەرە الاتىن تراگەديا جاسادى. سيۋجەتتىك جەلىنىڭ تارتىلۋى، كومپوزيتسيا قۇرۋداعى شەبەرلىك قالامگەردىڭ دراما زاڭدىلىقتارىن جاقسى بىلگەندىگىن كورسەتەدى»، – دەيدى عالىم ر. نۇرعاليەۆ. م. اۋەزوۆتىڭ دراماتۋرگياداعى قارىمدى ەڭبەگىن تۇپكىلىكتى زەرتتەگەن ر. نۇرعاليەۆ سەمەي جەرىندە جازىلىپ، العاش ساحنالانعان «ەڭلىك-كەبەك»، «بايبىشە-توقال»، «قاراكوز» پەسالارىنىڭ ىشكى ەرەكشەلىگىن، تۇتىنعان ماقساتىن، جازىلۋ جايىن ۇڭگي قارادى.

م. و. اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق مۇراسى بويىنشا «بيبليوگرافيالىق كورسەتكىشتەر» 1958, 1966, 1968, 1972 جىلدارى جارىق كوردى. بۇل ەڭبەكتە اۋەزوۆ شىعارمالارىنىڭ جاريالانۋى جانە ونىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ زەرتتەلۋى جايىنداعى ەڭبەكتەر، شەتەل تىلدەرىندەگى بيبليوگرافيالىق ماعلۇماتتار قامتىلعان ەدى. ال م. اۋەزوۆتىڭ قولجازبا مۇراسى اتتى مازمۇندى ەڭبەك جازۋشىنىڭ جەكە ءوز ارحيۆىندە ساقتالعان ءتۇرلى قولجازبالار، قويىن داپتەر، گازەت-جۋرنالدار قيىندىلارى ەنىپ، عىلىمي سيپاتتاماعا ءتۇسىرىلدى.

كەمەڭگەر تۇلعانىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى بارلىق قۇجاتتار، دەرەكتەر ءبىر ىزگە ءتۇسىرىلىپ، تولىقتىرىلىپ، حرونولوگيالىق ءتارتىپ بويىنشا جۇيەلەنىپ، عالىمدىق، پەداگوگتىك جانە قوعامدىق قىزمەتتەرىنە قاتىستى قىزىقتى دەرەكتەر «م. و. اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق شەجىرەسى» اتتى كىتاپقا ەندى. دەگەنمەن، بۇل ەڭبەك ءالى دە تولىقتىرا ءتۇسۋدى قاجەتسىنەدى. كەمەل دارىن يەسىنىڭ سياسى كەپپەگەن كۇيىندە جوعالىپ كەتكەن «ەل اعاسى» پەساسى مەن «سۇعاناق ءسۇر» اتتى پوۆەسىنىڭ، ورىس تىلىنەن اۋدارىلعان بىرنەشە شىعارمالارىنىڭ جانە 20-جىلدارى جازىلعان تۋىندىلارى قولجازباسىنىڭ تابىلماعانى وسىنى ايعاقتايدى.

ك. ورازالين «ابايدان سوڭ» اتتى شىعارماسىندا م. و. اۋەزوۆتىڭ بالالىق، بوزبالالىق، جىگىتتىك شاعىنان مول ماعلۇماتقا قانىق ەتسە، «اباي اۋىلىنا ساياحات» ەڭبەگىندە دە جازۋشى ومىرىنە قاتىستى قىزعىلىقتى دەرەكتەر ۇسىنادى. جارتى عۇمىرىن اباي كەزى كەتكەننەن كەيىنگى كەزەڭىنىڭ شىندىعىن جازۋعا ارناعان ورازالين ۇلى اقىننىڭ ۇرپاقتارىمەن بىتە قايناسىپ ءومىر كەشكەن اۋەزوۆتىڭ بار بولمىسىن اشۋعا تىرىسادى. «ابايدان سوڭ» رومانىنىڭ ءۇشىنشى كىتابى اۋەزوۆ ءومىرىنىڭ سەمەي كەزەڭىن  اشا تۇسۋدە اسا قۇندى. ورازالين جازۋشىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرى، وسكەن ۇياسى، قورشاعان ورتاسى، جاقىن تۋىستارى جايىنداعى دەرەكتەردى كۇرعاق بايانداماي، اۋەزوۆ ۇلگىسىمەن ۇلتتىق بوياۋدى بارىنشا پايدالانا جازعان.

ۇلى جازۋشىنىڭ 1919 جىلعا دەيىنگى ءومىر كەزەڭىندە ازداعان داۋ تۋدىراتىن، شەشىمىن ءالى كۇنگە تولىق تابا قويماعان ماسەلە بار. ول جازۋشىنىڭ سەمەي قالاسىندا وقۋىمەن بايلانىستى. ابايدىڭ قۇرمەتىنە 1914 جانە 1915 جىلدارى ادەبي كەشتەردىڭ وتكەنى بەلگىلى. م. اۋەزوۆ ءومىرىنىڭ سەمەي قالاسىمەن بايلانىستى تۇسىن ايقىنداۋ نيەتىندە ازدى-كوپتى تەر توككەندەردىڭ زەرتتەۋشى، جازۋشى قاۋىمنىڭ بىرقاتارى اۋەزوۆتىڭ جوعارىدا اتالعان كەشتەرگە قاتىسپاعاندىعىن ايتسا، ك. ورازالين ەكى كەشكە دە اۋەزوۆتىڭ قاتىسىپ، ۇيىمداستىرۋ ىسىنە ارالاسقانىن العا تارتادى. احمەت اۋەزوۆ «بالا مۇحتار»، «جاس مۇحتار» اتتى كىتاپتارىندا م. اۋەزوۆتىڭ بالالىق شاعىنان مول ماعلۇمات بەرەدى. جازۋشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ شەجىرەسىن جازۋدا احمەت اۋەزوۆتىڭ ەڭبەگى نەگىزگى باسشىلىققا الىنىپ، سىلتەمە جاسالاتىن دەرەككوز بولۋدا. بالا مۇحتاردىڭ قىرداعى قازاق بالالارىنان ەش ايىرماسىز تىرلىك كەشۋى، زەرەكتىگىمەن تانىلىپ، بولاشاعىنان بەلگى بەرۋى ا. اۋەزوۆ ەستەلىگىنەن ماعلۇم ەتىلەدى.

جازۋشى ومىرىنە قاتىستى دەرەكتەردىڭ دالدىگى، ناقتىلىعى باسەڭدەۋ تۇسى –  ونىڭ العاشقى ءومىر جولىنا قاتىستى. ياعني بالالىق، شاكىرتتىك شاعىنان ماعلۇمات بەرەتىن دالەلدەر سولعىن، سايكەسسىز تۇستار باسىم. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەلى بەرگى ون جىلدا ەلىمىز وركەنيەت جولىندا كوپتەگەن تابىستارعا كەنەلدى. ونىڭ ءبىرى جەتپىس جىل سالتانات قۇرعان كەڭەستىك ءداۋىردىڭ قىسپاعى كەسىرىنەن جاريا ەتىلمەي، بەيمالىم تۇردە ساقتالىپ كەلگەن، كوپ قۇپياسى بار رۋحاني مۇرالارىمىز بەن قايتا قاۋىشۋىمىز. جازۋشىنىڭ ءومىربايانىنا قاتىستى «ءوز جايىمنان ماعلۇمات» اتتى ماقالاسى دا – تالاي جىلدار بويىنا جاريالانباي كەلگەنى بەلگىلى.

جازۋشىنىڭ وتىزىنشى جىلدارعا دەيىنگى قولجازبا كۇيىندە ساقتالعان ماقالاسى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ قويعان التى سۇراعىنا جاۋابى، سوڭىنا «مۇحتار. لەنينگراد. عينۋاردىڭ 29-ى» دەپ جازىلعان. جازۋشى 1946, 1949, 1950, 1953, 1958, 1959 جىلدارى جازعان ءومىرباياندارىندا رەسمي مالىمەتتەردى كوبىرەك قولدانىپ، ءومىرىنىڭ ماڭىزدى تۇستارى، وسكەن ورتاسى، ءبىلىم جولىنداعى العاشقى باسپالداقتار، قوعامدىق قىزمەتتەرى، ابايتانۋداعى العاشقى قادامدارى جونىندە جازادى. ال، ءوز جايىمنان ماعلۇماتىندا جازۋشى تالعام-تۇسىنىگى، ومىرلىك قۇبىلىستارعا، ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراستارىن ايقىن ءبىلدىرىپ، پىكىرىن بۇكپەسىز جەتكىزە العان. عۇلاما جازۋشى ءومىرىنىڭ سەمەي كەزەڭى جونىندە تولىمدى دەرەكتەر بەرىپ، بالالىق، شاكىرتتىك شاعى، قايراتكەرلىك، وقىتۋشىلىق، جازۋشىلىق قاسيەتتەرىنىڭ شىڭدالعان شاعىنان ماعلۇمات بەرگەن شاكىرتى، ادەبيەت زەرتتەۋشىسى – قايىم مۇحامەدحانوۆ.

بالا كەزىنەن م. اۋەزوۆتىڭ بىلگىرلىگى مەن بىلىكتىلىگىنە كۋا بولىپ وسكەن ول جازۋشىنىڭ سەمەيدە وتكىزگەن كۇندەرىنە قاتىستى بەيمالىم دەرەكتەردى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە، سونداي-اق، سەمەيدىڭ وبلىستىق «سەمەي تاڭى» مەن «يرتىش» گازەتتەرى بەتىندە جاريالاپ تۇرعان ەدى. ق. مۇحامەدحانوۆ م. اۋەزوۆ جونىندەگى دەرەكتەرىن، وي تۇيىندەۋلەرىن «مۇحتار  –  سەميناريست» (سەمەي تاڭى، 1977) ، «ۇلى جازۋشى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى» (سەمەي تاڭى، 1977) «ۇلى جازۋشى، ويشىل، عالىم، ارداگەر ازامات» (سەمەي تاڭى، 1977) اتتى ماقالالارىندا تۇجىرىمدادى.

اۋەزوۆتىڭ «وقىعان ازامات» اڭگىمەسى قوعام ومىرىنە وزىندىك ۇلەسىن قوسپاق نيەتتە مادەنيەت، اعارتۋ ىستەرىنە ارالاسىپ جۇرگەن ازاماتتار ءومىرىنىڭ كورىنىسى.

شىعارمانىڭ جازىلۋىنا ىقپال ەتكەن وقيعا جونىندە ع. سارمۇرزين كوپتەگەن دەرەكتىڭ باسىن شالادى، ال ق. مۇحامەدحانوۆ م. اۋەزوۆتىڭ 1940 جىلى سەمەيگە كەلۋ ساپارى جونىندە جازعان ماقالاسىندا قالانىڭ جاڭاسەمەي بولىگىن ارالاپ ءجۇرىپ، كورشىلەس تۇرعان ەكى ۇيگە بايلانىستى بىلايشا وي وربىتەدى:

مىناۋ ءۇي، – دەدى مۇحاڭ الگى ءۇيدى نۇسقاپ، –  بىر اسىل ازاماتتىڭ مەكەن-جايى ەدى. سەيىتقازى دەيتىن جىگىت، ءبىز ونى جاقسى كورگەندىكتەن سەيىت دەيتىنبىز. توقىمباي دەيتىن كىسىنىڭ جالعىز بالاسى بولاتىن. ءوزى سونداي سىمباتتى، كوركىنە اقىلى ساي، جانى تازا ءبىر ازامات بولاتىن. ءبىزدىڭ احمەتتەرمەن وسى قالاداعى ەكى كلاسستىق رۋسسكو-كيرگيزسكوە ۋچيليششەسىندە وقىعان تالاپتى جاس ەدى. «ەس – ايماققا» سول باسشىلىق ەتەتىن. مەنىڭ «ەل اعاسى» دەيتىن پەسامدى دايارلاپ، العاش ساحناعا شىعارعان رەجيسسەر سول بولاتىن دەپ بارىپ، سەيىت ۇيىنە قارسى تۇرعان ۇيدە جولداسباي دەگەن باي تۇرعانىن، ونىڭ قاتيپا دەگەن قىزى سەيىتقازىنىڭ ايەلى بولعاندىعىن، –«وقىعان ازامات» اڭگىمەسىنىڭ جازىلۋ تاريحى، كەيىپكەرلەر ءپروتوتيپى جونىندە ق. مۇحامەدحانوۆ، ع. سارمۇرزين، گ. تورەباەۆتاردىڭ ەستەلىكتەرى نەگىزىندە كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر دە بايلامدى پىكىرگە كەلە الدى.

«وقىعان ازاماتتاعى» ماقسۇت – ەس ايماق ترۋپپاسىنىڭ تۇڭعىش رەجيسسەرى – سەيىت توقىمباەۆ. جۇماعۇل – وسى ترۋپپانىڭ بەلدى مۇشەسى، وقىعان ازامات سماعۇل ءامزين ەكەنى، اڭگىمەنىڭ شىنايى وقيعانىڭ ىزىمەن جازىلعانى بۇل كۇنى ايتىلىپ، دالەلدەندى. اڭگىمەدە XX عاسىر باسىنداعى قالا مەن اۋىل تىرشىلىگى، قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارى اراسىندا بولعان وقيعا باياندالعان.

تابيعات كەلبەتىن سۋرەتتەۋ بارلىق جازۋشىعا، اقىنعا ءتان قاسيەت، دەگەنمەن - دە م.  اۋەزوۆتىڭ تابيعات كەلبەتىن سۋرەتتەۋى، پەيزاج جاساۋ شەبەرلىگى، ونى قولدانۋ ءادىسى ەرەكشە. م. اۋەزوۆ تابيعات سۋرەتى ارقىلى شىعارمالارىنا رەڭ بەرىپ، بويىنا قان جۇگىرتكەن جانە تابيعات سۋرەتىن شىعارماعا باستاۋشى العاشقى باسپالداق رەتىندە قولدانعان. شىعارمانى باستاۋدىڭ قيىندىعىن تابيعات سۋرەتى ءىلىپ اكەتىپ، اۋىر جۇگىن ءوز موينىنا الىپ، اۆتوردىڭ شابىتىنىڭ شالقۋىنا وزىندىك ىقپالىن تيگىزىپ تۇرعانداي.

تۇرعىن حالقىنىڭ كوبى قازاق بولعان ءسىبىردىڭ كىشىلەۋ قالاسى قىستىڭ اق كيىمىن دالامەن بىرگە جامىلىپ، جابايى تابيعاتتىڭ جايلى كۇيىن كۇيلەگەندەي. «بۇل قالا سىبىردەگى ۇلكەن وزەندەردىڭ ءبىرىنىڭ سول جاعاسىندا ورناپتى» دەگەن سويلەمدەر اۆتور نىسانا ەتكەن قالانىڭ سەمەي ەكەندىگى كۇمان تۋدىرمايدى. وقيعانى ءۇشىنشى جاقتان بايانداپ، كەيىپكەرلەرىنە تۋرا مىنەزدەمەلەر بەرە وتىرا، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى ارقىلى مىنەز-كەلبەتىن اشا تۇسەدى.

ويىمىزدى تۇيىندەي كەلە، اۋەزوۆ پەن سەمەي ولكەسىنىڭ بايلانىسى قات-قابات تەرەڭ ەكەنىنە كوزىمىز ابدەن جەتپەك... «اۋەزوۆ الەمى» – عاسىرلار پاراعىنىڭ التىن قارىپتەرىمەن جازىلارى ءسوزسىز. ەكەۋىن دە ءبىر-بىرىنەن بولە جارا المايتىنىمىز ايقىن دا اقيقات. وعان وعىلان ويلى جۇيرىك «جاس تۇلپارىمىزدىڭ» سەمەيدەن باستاۋ العان «قاسقا» عۇمىر جولى – كۋا

«اۋەزوۆ الەمi» دەيتiن كەڭ دۇنيەنىڭ جاراتىلىسى مەن تابيعاتىن ەكى سوزبەن قايىرىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ونى تەرەڭ تانىپ، جان-جاقتى تالداۋ – ءار ءداۋىر، ءار ۇرپاقتىڭ كيەلى مiندەتi, بورىشى. حالىقتار اراسىنا رۋحاني-كەمەل كوپىر سالعان جامپوز جازۋشى تۇلعالار از ەمەس-ءتىن... سولاردىڭ بىرەگەيلەرىن اتاپ وتسەك: فرانتسۋزدار – بالزاكتى، ورىستار – تولستويدى، امەريكاندىقتار – درايزەردi, نەمىستەر – گەتەنى قالاي زەرتتەپ، زەيiندەپ، قۇرمەت تۇتسا، قازاقتار اۋەزوۆتى ءدال سولاي تانۋعا ۇمتىلعاندا عانا ۇلتتىڭ ءوزiن-ءوزi تانۋى، ءوزiن-ءوزi باعالاۋى، ءوزiن-ءوزi قادiرلەۋi قالىپتاسپاق، كۇشەيمەك، جالعاسپاق...

«اۋەزوۆ الەمi» كوزگە كورiنبەيتiن عاجايىپ ۇلى سيقىرىمەن، قۇدiرەتiمەن ۇلتتىق رۋح تاۋەلسiزدiگiن قورعاۋعا، ساقتاۋعا ۇيرەتەدi...

م. اۋەزوۆ قۇدiرەتi – ونىڭ ەلگە دەگەن شەكسiز ماحابباتى مەن سەنiمiندە جاتىر. وسى بiر اقيقاتتى سەزiنۋ مىنا بiزدەرگە، بۇگiنگi تاۋەلسiز مەملەكەتتiڭ iرگەسiن نىعايتىپ جاتقان ۇرپاققا قاجىماس قايرات، جاسىماس جiگەر قوسادى دەپ سەنەمىز!

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. مۇحامەدحانوۆ ق. مۇقاڭ تۋعان جەرىندە. كىتاپتا: ءبىزدىڭ مۇحتار. – الماتى: جازۋشى، 1976 ج. – 432 ب.
2. مارعۇلان ءا. العاشقى ورلەۋ. كىتاپتا: ءبىزدىڭ مۇحتار. – الماتى: جازۋشى، 1976 ج. – 432 ب.
3. قاراتاەۆ م. جومارت دارىن. كىتاپتا: تۋعان ادەبيەت تۋرالى ويلار. – الماتى، 1958 ج، – 301- 320 ب.
4. نۇرعاليەۆ ر. ارقاۋ. ەكى تومدىق شىعارمالار. – الماتى: جازۋشى، 1991 ج. – 576 ب.
5. قابدولوۆ ز. م. اۋەزوۆ. – الماتى: سانات، 1997 ج.
6. بەردىباي ر. مۇحتار شىڭى. – الماتى: عىلىم، 1997 ج. – 208 ب.
7. مۇحتار اۋەزوۆ. تاڭدامالى. “قازاق ەنتسيكلوپەدياسى” باس رەداكتسياسى الماتى، 1997 ج.

ەرىك ومارعالي،

سەمەي قالاسىنىڭ وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz