قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىى
اۋقاننىڭ اتى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي «حالىق ازاتتىق ارميا» شىڭجانعا كىرىپ، ۋاڭجىن ۇكىمەتى قۇرىلعاننان كەيىنگى قۇلاق تىندىرارلىق ۇراندارمەن بىرگە شىققان ات ەدى. ول، العاشقى ناۋقاندار مەن جيىنداردا شاقىرىلعان ۇرانداردىڭ ءبىرىن قويماي كوشىرىپ الىپ ولەڭ قۇراستىراتىن «اقىن» بولعان. كومپارتيا قاتارىنا سونىسىمەن ءوتىپ الىپتى. قوعام سولشىلدىقپەن قىزىنىپ، جەلىكتى ۇران كوبەيگەن سايىن ونىڭ «ولەڭى» دە كوبەيىپ، گازەتكە كۇن سايىن شىقتى دا تۇردى. گازەت رەداكتورلارى مۇرنىن تىجىرىنىپ، باستارىن قاسىپ قىنجىلسا دا، قىڭق ەتپەي، جاريالاي بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. ويتەتىنى، ول، ۋاڭجىن بەكىتكەن «ەكپىندى كوممۋنيست اقىن». وزدەرىنىڭ شىعارعان ۇراندارىن «تازا» قالپىندا ولەڭدەتكەن «توڭكەرىسشى اقىندى» قاي سەكرەتار قۋاتتاماعان. ونىڭ «شىعارماسىن» قابىلداماعان رەداكتور كەرى توڭكەرىسشى اتالىپ، قاعىندىعا ۇشىراماي ما!
ءىى
اۋقاننىڭ اتى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي «حالىق ازاتتىق ارميا» شىڭجانعا كىرىپ، ۋاڭجىن ۇكىمەتى قۇرىلعاننان كەيىنگى قۇلاق تىندىرارلىق ۇراندارمەن بىرگە شىققان ات ەدى. ول، العاشقى ناۋقاندار مەن جيىنداردا شاقىرىلعان ۇرانداردىڭ ءبىرىن قويماي كوشىرىپ الىپ ولەڭ قۇراستىراتىن «اقىن» بولعان. كومپارتيا قاتارىنا سونىسىمەن ءوتىپ الىپتى. قوعام سولشىلدىقپەن قىزىنىپ، جەلىكتى ۇران كوبەيگەن سايىن ونىڭ «ولەڭى» دە كوبەيىپ، گازەتكە كۇن سايىن شىقتى دا تۇردى. گازەت رەداكتورلارى مۇرنىن تىجىرىنىپ، باستارىن قاسىپ قىنجىلسا دا، قىڭق ەتپەي، جاريالاي بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. ويتەتىنى، ول، ۋاڭجىن بەكىتكەن «ەكپىندى كوممۋنيست اقىن». وزدەرىنىڭ شىعارعان ۇراندارىن «تازا» قالپىندا ولەڭدەتكەن «توڭكەرىسشى اقىندى» قاي سەكرەتار قۋاتتاماعان. ونىڭ «شىعارماسىن» قابىلداماعان رەداكتور كەرى توڭكەرىسشى اتالىپ، قاعىندىعا ۇشىراماي ما!
جىندى سارى جەلىككەننەن جەلىگىپ، ۇدەتە بەردى بۇل «ولەڭىن». گازەتتەر مەن جۋرنالداردى جۇدەتە بەردى. اۋقاننىڭ ۇراندارى گازەت-جۋرنالدارعا توقتاۋسىز باسىلا بەرەتىندىگىن كورىپ، اتى شىققانعا ءماز بولاتىن جاس اۋەسقوي اقىندار دا ەلىكتەي جونەلدى مۇنداي وڭاي تابىسقا. «جاساسىن» مەن «جوعالسىندار» جيىن مايدانىنان ادەبيەت بەتىنە كوشىپ كەلىپ شۋلاستى. بۇل شۋلاعانعا داۋىس قوسپاعان ولەڭنىڭ اۆتورى، توڭكەرىستەن شەتتەگەن «بويكۇيەز بۋرجۋي» اتالاتىن قاتەر دە قالدى. ادامنىڭ جۇرەك پەرنەسىن باساتىن كۇيشى ولەڭ، سىرشىل پروزا ءسويتىپ جارىق كورمەيتىن حالگە ءتۇستى. جيىننان مەزى بولعان جۇرتشىلىق ساياسي ۇرانشىل شىعارمالارعا قاراۋدان دا جيرەنەتىن بولدى. گازەت-جۋرنالدارىمىزدىڭ وقىرماندارى ازايىپ، تيراجدارى كەمي بەردى. «ادەبيەت-مادەنيەت دەگەندەرىڭ وسى بولسا، بادىرايعان كۇرە تامىرىن، باقىرعان كەڭىردەگىن ۇرايىن» دەگەنگە جەتكەن جوعارى مادەنيەتتى اقىندار وقىماي دا، جازباي دا قويدى.
العاشقى سولشىل جويىمپازدىقتان گەنەرال-سەكرەتار ۋاڭنىڭ ءوزى شەكتەلگەن شاقتا، اۋقان شەكتەلمەدى. بىرەر ولەڭى گازەتكە شىقپاي قالعان كۇنى رەداكتورعا بارىپ زەكىرىپ، كەلەسى كۇنى گازەتكە شىعارتپاي قويمادى. «بۇل ولەڭىمنىڭ قايسى يدەياسى جاقپاي قالدى ساعان؟» دەپ جاندى جەردەن ۇستاپ جەڭەدى ەكەن.
ادەبيەت-كوركەمونەر بىرلەسپەسى جاعىنان ۇيىمداستىرىلعان كاسىپتىك ۇيرەنۋ جيىندارىنا «مارتەبەلى» اۋقان قاتىناسپايدى. ادەبيەت جونىندەگى عىلىمي شىعارمالاردى وقىمايدى. ادەبيەت تەورياسى جونىنەن مۇلدە ساۋاتسىز، ءوزىن الدەقانداي ءبىر زور ساياساتشى سايلاپ العان ەكەن دە، ادەبيەت دەگەن ساياسي قىزمەتتىڭ قۇلاقكەستى قۇلى دەپ تۇسىنەدى ەكەن. بۇل تۇسىنىك اۋقانعا ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ «ادەبيەت پەن كوركەمونەر ساياسات ءۇشىن قىزمەت ىستەيدى» دەگەن سىڭار كوزدى نۇسقاۋىنان جۇقسا دا، ءتىپتى ەكى كوزدەن دە ماقۇرىم سۋ قاراڭعى-كور سوقىر ەتىپ ىستەتتى. «پارتيا ساياساتىن جىرلاماي نەنى جىرلاپ بىلجىراماقسىڭدار!» دەپ زەكىرۋگە دەيىن جەتىپتى.
مەن ونىڭ وسى زورەكەرلىگىن ەستىپ، گازەت-جۋرنالدارداعى ولەڭسىماقتارىن تۇگەل جيىپ الدىم دا، پوەزيا ماسەلەسى تۋرالى ۇزاق سىن ماقالا جازدىم. الدىمەن ادەبيەتتىڭ ساياسي قىزمەتكە عانا باعىنىستى «قۇرال» ەمەس، مەديتسينا عىلىمىمەن تەرەزەسى تەڭ، سىبايلاس كوركەمونەر تۇرىندەگى دەربەس عىلىم ەكەندىگىن دالەلدەدىم. مەديتسينا ادامدى اۋرۋدان ەمدەپ، ولىمنەن قۇتقارۋدى ماقسات ەتكەن عىلىم بولسا، ادەبيەت، ادام جانىن ەمدەپ زورەكەرلىك، قورقاۋلىق، جاۋىزدىق سياقتى رۋحاني ىندەتتەردەن قۇتقارۋدى ماقسات ەتكەن عىلىم دەپ باياندادىم. بۇل تۇسىنىگىمدى بەدەلى زور فيلوسوفتاردىڭ سوزىنە سۇيەپ سويلەمەسەم، ارقا تىرەگى كۇشتى اۋقان «فيلوسوف» مەنىڭ تۇمسىعىمدى بۇزباي ما. شابۋىلشى ماقالامنىڭ ارقاي كەزەڭىنە وسىنداي ۇلى تسيتاتالاردى قالقان ەتىپ ۇستاۋعا تۋرا كەلدى.
سىنىمدا پوەزيامىزعا پايدا بولعان كەسىر-كەسەلدىڭ كوبىنە، ارينە اۋقان «اقىننىڭ» ولەڭدەرى مىسالعا الىنا بەردى ءسويتىپ. ولەڭ قاعيداسى، پوەزيا زاڭى بويىنشا جەرگە تىعا ماسقارالاپ سوققىلادىم. ونىڭ «شىعارمالارىن» باسپا بەتىندە جاقتاپ-اقتاۋشى شىقسا، وزىنە دە سونىڭ كەبى كيىلىپ، قاباتتالا سوعىلاتىندىعى ءسوز ساپتاۋىمنان كورىنىپ تۇرعاندىقتان ماسقارا-مازاقتى اراشاعا ەشكىم تۇسە المادى. وعان ءسال ۇقساسىراق جازاتىن اقىندار ىشىنەن قانشالىق جەك كورسە دە، مەنىڭ پىكىرىمدى ءوز ەرىكتەرىنەن تىس قۋاتتاۋعا ءماجبۇر بولدى. ادەبيەتتەگى كالەنداريزم مەن ۇرانشىلدىق جونىندە پىكىر شىقسا-اق، «اۋقانيزم» اتالىپ، دۋ كۇلكى كوتەرىلەتىن بولدى.
اۋقاننىڭ ادەبيەت سالاسىنداعى وكتەمدىك ءمۇيىزى وسى ءبىر سىن ارقىلى عانا سىنىپ، داۋرىعى شورت وشكەن بولاتىن. قاراسى تۇگەل وشكەندەي مۇلدە كورىنبەي كەتىپ ەدى. «ستيل تۇزەتۋ» ناۋقانىندا جەردەن شىققانداي قۇلجاعا پايدا بولا قالىپتى. ىلەدەگى «وڭشىل»، «جەرلىك ۇلتشىلدارعا» قارسى ارەكەت باسقارماسىنا تاعايىندالا قويعان ەكەن. «بيعابىلدىڭ ۇيىمىنداعى كەرى توڭكەرىسشىلەردى» كوبەيتكەن جاۋباسارلاردىڭ ءبىرى، ارينە، وسى كىسى بولىپتى. «اشىلۋ-سايراۋدا»، «اقىلعا ۇيلەسىمدى پىكىر» سۇراپ سويلەتكەندە، ءوز پىكىرلەرىنەن وزگەشەرەك پىكىر ايتقانداردى اۋقاننىڭ ءوزى شىعىپ، «بيعابىلدى تانيمىسىڭ» دەپ تەرگەي جونەلەدى ەكەن. ارينە، ونىڭ مەنى كورگەندىگىن، تانىستىعىن ايتقىزعانشا تەرگەسە كەرەك. اساۋ جامباسىنا وسىلاي قوندىرادى ەكەن دە، مەنىڭ «كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمىما» قاتىناسقاندىعىن مويىنداعانشا قىلقىندىرىپ قيناي بەرەدى ەكەن. وسىنداعى «ستيل تۇزەتۋ» ناۋقانى، «سوتسياليستىك تاربيە»، «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» دەپ اتالعان قاندى قىرعىنداردىڭ بارلىعى وسى قاباعاننىڭ ءتىس-تۇياعىمەن جۇرگىزىلىپتى. بارىندە دە مەنىڭ قىلمىسىمدى زورايتۋ ءۇشىن مۇشە-مۇريتتەرىمدى كوبەيتۋ - ونىڭ مىندەتتەرىنىڭ باس تارماعى بولعان كورىنەدى. 1962 جىلعى ۇركىندەر مەن قوپارىلىستاردا «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ" باسشىلىعىنا تاعايىندالىپ كەلگەن جاۋباسارعا قۇيرىعىن تىرەپ قويىپ ارسىلداعان ەكەن.
العاش اقىن اتالىسىمەن قاتىن تاستاعان اۋقان، ماعان سول ايەلىن تاستاۋداعى جالاسىن عانا ارتپاعاندىعىن ەستىدىم. «قىزمەتىمە كومەكشى بولارلىق وقىعان، مادەنيەتتى، ءارى كورىكتى ايەل الامىن» دەپ ءوزى جاريالاپ ءجۇرىپ تاستاعان عوي. ال، سونداي ايەل الۋ جورىعىن باستاعاننان-اق جولى بولماعاندىعىن دا مەنىڭ كەسىرىمنەن كورەدى ەكەن. وقىمىستى سۇلۋ ىزدەگەن العاشقى ساپارىندا تونگەنى كۇلان بولىپتى. ونىڭ موينىن وزىنە بۇرا الماي جۇرگەنىندە، زيالىلارعا 52-ءشى جىلعى «تاريح تاپسىرۋ» ناۋقانى باستالا كەتىپ، ءوزى سول ناۋقانعا كومەكشى كادر بولىپ قاتىناسقاندا «ءيا، ءسات!» دەپ جالاقتاپتى. «عاشىعىنىڭ» موينىن ەندى كۇشپەن بۇراپ كوندىرەتىندىگىنە سەنىم بايلاي قالعان ەكەن. «تاريح تاپسىرۋدا» قولعا الىپ جازالايتىندارى گومەنداڭ قىزمەتىندە بولعان زيالىلار عوي. ال، بۇل كەلىنشەكتىڭ گومەنداڭ قىزمەتىندە بولۋ تۇگىل، ونىڭ شپيونىنا «تيگەنى» بەلگىلى. سول قىلمىسىن وزىنە ۇلكەيتىپ كورسەتىپ سويلەسسەم، ءسوز بەرۋ تۇگىل جاتا قالار دەپ سەنگەن ەكەن. بىراق، كۇلان ءوزىنىڭ گومەنداڭ شپيونى جاعىنان زورلانىپ، قورلانعان تاريحىن ايتىپ، قىلمىس دەگەنگە مويىنداماي، اۋقاننىڭ «جەكە سويلەسۋگە» شاقىرعانىنا بارماي قويىپتى.
اۋقان ونى ەندى كۇرەسكە تارتىپ، كوپشىلىك كەرگىسىنە ءبىر سالىپ شىعارعان سوڭ سويلەسەيىن دەپ جۇرگەنىندە مەن كىرىسىپ، كۇلاندى بۇتىندەي اقتاپ شىققانمىن. ونان سوڭ دا قىرىنداعان اۋقان قىرىنا الا الماي قويعان بولاتىن. بۇل جايىن، ارالارىنا مەنىڭ «اق سايتان بولىپ» كىرگەندىگىمنەن دەپ جورىپتى. مۇنىڭ ۇستىنە كەيىنىرەك جازعان سىنىم شىققان سوڭ اقىندىق جانازاسى قوسا شىعىپ جەرلەنگەن اۋقان، كوڭىلىنە بۇگىپ جۇرگەن باسقا قىز-كەلىنشەكتەرىنەن دە مازاققا ۇشىراپ، ءبىر دە بىرىنەن ماقۇلدىق جاۋاپ الا الماي كەتىپتى. ءسويتىپ، ول شاقتا قايتادان ۇيلەنە الماي قالعان سەبەبىن تۇگەلىمەن مەنەن كورىپ، ماس بولعان سايىن ءتىسىن قايرايدى ەكەن.
ىلەگە كەلىپ، قۇيىن ۇيىرە الاتىن قۇدىرەتكە يە بولا قالعان كەكسە اۋقان «جارامدى قاتىن» الۋدىڭ ورايى ەندى كەلدى دەپ ءبىلىپ، بۇل جونىندەگى ءىسىن قارا قۇيىندارمەن قاباتتاپ جۇرگىزىپتى. ءوزنىڭ كوزى تۇسكەن ايەلدەردىڭ ماعان ءىسى تۇسسە ەكەن دەپ ءتىمتىنىپ، ولاردىڭ سۇيگەندەرىنەن قىلمىس ىزدەي جۇرەتىن بولىپتى.
قان كوپ توگىلگەن جەردە كۇشىگەن-قارعا دا، بۇرالقى يت تە، قاسقىر-تۇلكى دە كۇيلەنىپ، كۇيتشىلدىگى قوزباي ما. ولار قۇتىرعاندا، قان توگۋدىڭ قولباسشىسى ءوزى بولعان قاندى قول اۋقان قايتۋگە ءتيىستى. ۇناتقان جىگىتىنەن ايىرىلعان سۇلۋ قالىڭدىق، جارىنان ايىرىلعان جاس كەلىنشەك، ەرىنەن ايىرىلعان كورىكتى قاتىن - ءبار-ءبارى دە قولعا الىنعان زيالىلاردىڭ تاڭداۋلىلارى. وقىعان، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن سۇلۋلار قانسوناردا قۋعىن كورگەن اق بوكەنشە جىرتىلىپ ايىرىلىپ جۇرگەندە اۋقاننىڭ سارى كوزى قانتالاپ ويناقتاي ءجونىلىپتى. ءبارىن دە... ءبارىن دە ءبىر-ءبىر ۇستاپ كورەيىن دەگەنگە كەلىپتى. «قولىڭنان كەلىپ تۇرعاندا الىپ قال، اۋىز سالىپ قال. زامانا زاڭى بويىنشا بىرەۋىن عانا بوكتەرۋدى ارتىنان كورمەيمىسىڭ!» - ءبارىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپتى ءسويتىپ.
وراشولاق اۋقان، باس سالعان بىرەۋىن قولتىعىنان شىعارىپ الىپ، ءبىرىنىڭ قۇيرىعىن جۇلىپ قالىپ، بۇلتارا قاشقان بىرەۋىنەن جەر قاۋىپ، تۇياعىنا ءبىرىن ىلىندىرە الماي قالىپ ءجۇرىپتى. ويتەتىنى، وداعاي ولەڭىمەن ۇرانداتا ۇمتىلىپ، ۇركىتىپ، وزىنەن بەزىندىرىپ قويادى ەكەن. سوڭى قىرعىنعا اينالاتىن ۇراننان ابدەن ەرقاشتى بولعان ايەلدەر ونىسىن ەستىسىمەن-اق جۋىق كەلتىرمەي، كوز كورىم جەردەن زىتادى ەكەن.
بۇل «مادەنيەتىنەن» جولى بولا قويماعان اۋقان كەيىنىرەك ءستيلىن وزگەرتىپتى. «ەڭ جاڭا» ستيلمەن ىستەگەن كاسىبىن جوعارى تاراۋلاردا ءنازيپا، گۇلسىم، كۇلاندارمەن سويلەسۋىنەن وقىعانبىز. ەڭ قىزىعى، تۇپ-تۋرا ءوزىنىڭ قۇمانداندىق شتابىنا شاقىرتىپ الىپ، ساياساتپەن سابالاي تەرگەپ، قورقىتا وتىرىپ قولقالايتىن بولىپتى. بۇل ستيلىنەن قانشالىق تابىسقا جەتكەندىگى دە جوعارعى تاراۋلاردان ءمالىم بولعان: ەزۋىنەن قاندى كوبىك بۇرقىرايتىن مول اۋزىنان پۋلەمەتشە توككەن «ماركسيزمىن» ەشقايسىسىنا دارىتا الماپتى دا، مەرگەن ايەلدەردىڭ دالدەپ اتقان ءبىر-ءبىر سويلەم تالكەگىنەن-اق باس كيىمى ۇشىپ، كەيبىرىنەن، ءتىپتى، ءجۇزى جارالانىپ قالاتىن بولىپتى.
«وسىلاردىڭ ماڭايىنا ەركەك باستىرماي زارىقتىرسام، قانجىعاما تىم بولماعاندا ءبىرى بايلانباي ما» دەگەن دامەمەن ەڭ سوڭىندا بۇيىشە تورلاۋعا كىرىسىپتى.
«اناۋ پالەن، پالەن دەگەندەر ناقتىلى كەرى توڭكەرىسشى ايەلدەر. سىبايلاستارىن تابۋ ءۇشىن ادەيى ەركىن قويىپ وتىرمىز. ولارعا كىمنىڭ جاقىنداعانى، وڭاشا سويلەسكەنى كورىنسە دەرەۋ ماعان حابارلاڭدار!» دەپ سىرتتارىنان باقىلاۋشى، ارناۋلى كۇزەتتەر قويىپتى.
قۇلجاعا مەن ءدال وسى كەزدە كەلىپپىن. نازاربەك بولىپ كەلسەم دە، كادىمگى «اق سايتاننىڭ» جولىمەن كۇلاندى جەتەكتەي كەلىپپىن. اۋقان العاشىندا كۇلاننىڭ اعاسى ەكەن دەگەنگە سەنىپ قالسا دا، كوزىن ءتوندىرىپ جۇرگەن ەڭ تاڭداۋلى جەسىرلەرىمەن مەنىڭ ۇيىرلەسە كەتىپ، ءار كۇنى داستارقانداس بولىپ جۇرگەنىمدى ەستىپ، سەكەم الا باستاپتى. وسى «اۋرۋدا» ءبىر سىر بار دەگەنگە كەلىپتى ءسويتىپ. سىرتىمنان تەكسەرىپ، ماڭايىمداعىلاردان سۇراستىرىپ ەشتەڭە تابا الماي، شپيون دەگەن سىلتاۋمەن قولعا الىپ تەكسەرۋگە كىرىسكەن شاعىندا قابىلتاي ارقىلى قالالىق ساقشىنىڭ كۋالىگىن الا قويۋىمنان تاعى دا تۇيتكىلسىپ قالعان ەكەن. سويتسە دە، ءوزىنىڭ ايلاندىرىپ جۇرگەن ايەلدەرىنىڭ قاسىنان كورىنە بەرۋىم، بۇرىنعى «اق سايتاننىڭ» قىلىعىنا اۋماي ۇقساپ، قانىن قايناتپاسىن با. نازاربەك بولىپ جۇرگەن، قالايدا سول بيعابىل دەگەنگە كەلىپتى. «انىقتايمىز دەپ باستى اۋىرتا بەرمەي»، كىم بولسا دا كوشەدە سوتقارلاردىڭ زيانكەستىگىنە ۇشىراعان كوپتىڭ ءبىرى رەتىندە ولتىرتە سالۋعا دايىندالىپتى. قاراڭعى ىڭىردە ءنازيپانى ەرتىپ شىققانىمدا جالاڭداعان پىشاققا تاپ بولۋىم دا سودان ەكەن.
ىلە-شالا كۇلاننىڭ ۇيىنە زەرتتەۋگە كەلگەن قىزايلاردىڭ تالقىسىنا قاتىناسىپ، «ناعىز قىزاي» بولىپ تابىلۋىم، وققاعارلارىمدى ءتىپتى كوبەيتىپتى.
ءسويتىپ، اۋقاننىڭ سەزىمتال تۇمسىعىنا بيعابىلدىڭ ءيىسى مۇڭكي بەرسە د،ە ايقىن دالەل تابا الماي، كوپ اۋىز جاعىنان مىسى قۇرىپ دال بولىپتى. شايار تارىم مايدانىندا بيعابىلمەن بىرگە بولعان شايزادانى ەسىنە الىپ، قاس جاۋىنىڭ قازىرگى ءتۇسى-تۇگىن سودان وسپاقتاپ سۇراپ الۋعا كەلىپتى. شايزادانىڭ ۇيىنە اۋقاننىڭ سول ءۇشىن كەلگەندىگىن تۇسپالداپ، مەنىڭ ابدىرەشيت جەندەت بولىپ جاسانىپ، سوڭىنان بارۋىم، اسا ءساتتى ءىس بولدى. شايزادا مەنىڭ ىم-يشارامدى ءدال ءتۇسىنىپ، «قازىر بيعابىلدىڭ وڭ بەتىندە تەرەڭ تىرتىعى بار» دەگەنى اۋقاننىڭ بولجالىن ءتىپتى تەنتىرەتىپتى. قازىرگى «تىرتىق بەت، قيسىق مۇرىن بيعابىلدى» مىنا اقباس نازاربەككە ۇقساتۋى ءتىپتى قيسىنسىز عوي.
«بىراق، وسى مەيمان راسىندا كۇلاننىڭ اعاسى نازاربەك بولسا دا، ءبىر ۇلكەن جۇمباق ماسەلەسى بار. اۋرۋ ەكەندىگى وتىرىك! - دەپ قايتالاپتى ىشىنەن. - جانە ىڭعاي مەنىڭ نىسانالاپ جۇرگەن تاڭداۋلىلارىمدى ماڭىنا جيىپ الا قويۋى سىرلى ماسەلە. جاي ەمەس، كۇشتى ءازازىل ەكەندىگىن دە كورسەتپەي مە! ءنازيپاداي اسقان تاكاپپار سۇمدى وزىنە جابىستىرىپ، قاراڭعى تۇندە كوشەدە قۇشاقتاپ جۇرگەنىنەن بەلگىلى عوي!.. ال، ودان كەكسەنىڭ دە، ەڭ جاسىنىڭ دا سونىڭ قولتىعىنا كىرىپ الۋى قالاي؟ بارىنە دە سونىڭ اۋرۋى ءدارى بولعانى ما! جوق، ۇلكەن سىر بار، سىر بولعاندا دا ماعان ارنالعان الدەقانداي ءبىر قاستىق ۇيىمداستىرۋدىڭ سىڭايى بار! قوي، بۇل سيقىر كىم بولسا دا كوزىن تەزدەتىپ جويماي بولمايدى!»
اۋقان وسى بەكىمگە تياناقتاپ جۇرگەنىندە وتىنا ماي قۇيىلىپ، ميىنا ءورت كەتكەندەي ءبىر وقيعا تۋلاتا جونەلىپتى ءوزىن.
مەن شايزادانىڭ ۇيىنە اۋقاننىڭ سوڭىنان ابدىرەشيت جەندەت بولىپ جاسانىپ بارعانىمدا ماس بولىپ ساندىراقتاعانسىپ، تۋانجاڭنىڭ ءوزىنىڭ كىسى ءولتىرۋ جولىنداعى ەڭ قۇپيالى سىرلارىن شايزادانىڭ الدىندا اقتارىپ تاستاعانمىن عوي. ونداعى ماقساتىم، سول ەڭ مىقتى قولشوقپارىن جالماۋىزدىڭ ءوز كومەيىنە يتەرىپ قويۋ ەدى. ويلاعانىمداي شىعىپتى. اۋقان سونداعى اشكەرەلەنگەن زور قىلمىستارىن سول ۇيدە بەتپە-بەت جوققا شىعارا سالعانداي كورىنگەن بولسا دا، ابىدرەشيتتىڭ ءوزىن جوعالتپاي بولمايتىندىعىن كوكەيىنە مىقتاپ تۇيگەن ەكەن. بۇل باتىرىنىڭ بارىپ تۇرعان اشىق اۋىز ماسكۇنەم ەكەندىگىن ەندى ءبىلىپ، قاراسىن وشىرمەسە، «تۇبىندە مەنىڭ كورىمدى وسى قازادى ەكەن» دەپ ءتۇيىپتى. مىنا «ماسقا سەن يە بولىپ، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ، ماعان ءوزىڭ اپارىپ بەر» دەپ شايزاداعا تاپسىرىپ كەتكەن سەبەبى سول ەكەن. ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ شتابقا بارعان راس ابدىرەشيتتى جەكە اباقتىعا قاماپ، «مۇنىمەن وزىمنەن باسقا ەشكىم سويلەسپەسىن!» دەپ كۇزەتشىگە ەسكەرتىپ، كىلتىن ءوزى الىپ كەتكەن سەبەبى دە سول ەكەن. سول كۇننىڭ ىڭىرىندە ابدىرەشيتتى ءوزى وڭاشا بولمەسىنە شىعارىپ اپارىپ، كۇلگەن بولىپتى:
- سەنى قالجىڭداپ قاماپ ەدىم، ءتۇس ۋاقىتىندا ۇمىتىپ كەتىپپىن، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، قورىقتىڭ با؟
- قورىققاندا قانداي؟ تۋانجاڭعا مەنىڭ نە جازىعىم بار ەدى دەپ كەشكە دەيىن ويلاپ تابا المادىم! - دەپتى راس ابدىرەشيت.
- ءجا، سەندە نە جازىق بولسىن، امالياتىڭ مەنىڭ ەڭ جاقىن دوسىم ەكەندىگىڭدى كورسەتىپ بولماپ پا ەدى!.. قارنىڭ اشقان شىعار، قانە، تاماقتانالىق! - اۋقان وسىلاي جۋىپ-شايا سويلەسىپ وتىرىپ، قۋىرداق پەن اراق قۇيىپتى. - ءوي اتتەگەناي، تاعى دا ۇمىتقان ەكەنمىن عوي! - دەپتى ءبىر شاقتا. - تەكسەرىپ كورەتىن ءبىر ۇلكەن ءىس بار ەدى. قازىر سوعان ەكەۋمىز بارىپ قايتالىقشى! - كيىنە سالا ەرتە جونەلىپتى ابدىرەشيتتى. جەڭىل «دجيپىنە» قاتار وتىرعىزىپ، شوفەر شاقىرماي ءوزى ايداي جونەلىپتى. ىلە دارياسىنىڭ يەن ءبىر تىك جارلى جاعاسىنا اپارىپتى دا، ءبىر تەرەكتىڭ ءتۇبىن نۇسقاپتى. - ماعان كەلگەن ءبىر مالىمەتكە قاراعاندا وسى تەرەكتىڭ تۇبىنە قويىلعان بار اۆتومات بار. سونى تاۋىپ الىپ قانا قايتامىز! - وسىنى كۇبىرلەپ ۇقتىرىپ قانا جاياۋلاپ ىلەستىرىپ اپارا جاتىپ، جۇرەكتەن قاداپ اتىپتى دا، دارياعا تاستاپ قايتىپتى.
سونىڭ ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ابدىرەشيتتىڭ جورىقتاس ءبىر دوسى اۋقانعا كەلىپ، «كەشە تاڭەرتەڭنەن بەرى ابدىرەشيتتىڭ جوعالعاندىعىن» مالىمدەگەن ەكەن.
- ول، جوعالعان جوق، توڭكەرىستىك قۇپيا مىندەتپەن ءبىر اۋدانعا وزدىگىنەن سۇرانىپ كەتتى، - دەپتى تۋانجاڭى. - ەشكىمگە جاريالاماي قويا تۇر، ۇلكەن مىندەت! ورىنداپ قايتا السا، دارەجەسىن وسىرمەكپىز.
- ول كوپتەن بەرى-اق توڭكەرىستىك زور ىستەر ىستەپ كەلەدى، تۋانجاڭ. جازالانۋعا ءتيىستى جاۋلارىمىزدى، «فاكت-دالەل» قۇراستىرىپ بايلاپ بەرۋگە وتە شەبەر. جانە اسقان باتىلدىقپەن، جانپيدالىقپەن ىستەيدى!
- يە، شتابتاعى جولداستار دا سونداي وتكىر قابىلەتتى، پالۋان ەكەندىگىن ءبىلىپتى. وسى جولعى قيىن مىندەتكە بارۋعا قويعان تالابىن بوگەلمەي قابىلدادىق.
- تۋانجاڭ، ول سىزگە الدىڭعى كۇنى ىڭىردەگى ءبىر ۇلكەن ناتيجەسىن مالىمدەدى مە دەپ سۇراپتى ابدىرەشيتتىڭ دوسى.
- قانداي ناتيجە، الدىڭعى كۇنى ىڭىردە ارتىمنان مەنى قورعاۋعا جالعىز بارعانىن ايتاسىڭ با؟
- جوق، جوق، الدىڭعى كۇنى ىڭىردە ول مەنىمەن بىرگە بولعان. الگى ءبىر قاتەرلى مەيمان نازاربەك دەگەندى اڭدىپ بارعانبىز. كۇلاننىڭ ۇيىندە ونىڭ جوقتىعىن ءبىلىپ، ءسىز ايتقان كەرى توڭكەرىسشى ءنازيپانىڭ تەرەزەسىنەن باسپالاپ قاراساق، وندا دا جوق بولىپ شىقتى. ونان كەرى توڭكەرىسشى گۇلسىمنىڭ ۇيىنە بارىپ قاراساق، گۇلسىمنىڭ ءوزى دە جوق بولىپ شىقتى. سويتسەك، گۇلسىم توركىنىنىڭ ۇيىندە ەكەن. وندا نازاربەك تاعى جوق...
- ءۇي، سونشالىق جۇرىستەرىڭدە ابدىرەشيت راس سەنىڭ قاسىڭداما ەدى؟ - اۋقان، سويلەپ وتىرعان جەندەتىنەن اسىعا سۇراپتى.
- راس، تۋانجاڭ، ابدىرەشيت ەكەۋمىز ول ىڭىردە ءبىر مينۋت تا ايىرىلىسپاي، بىرگە جۇرگەنبىز. مەن ونىڭ سول جۇرىستەگى ءبىر باتىرلىعىن ايتايىن دەپ وتىرمىن. ءسويتىپ، نازاربەك گۇلسىمنىڭ ۇيىنە بارماعاندىعىن ءبىلىپ، كۇلاننىڭ ءۇي جاعىنا قايتا كەلە جاتساق، ول جاقتى باقىلايتىن ىبىرايىم مامەت جولىعىپ سول ايتتى. «كۇلاننىڭ ءۇيى جاقتان ەكى ەر ادام شىعىپ، مەكتەپكە كىرىپ ەدى. الدەن ۋاقىتتا مەكتەپ قاقپاسىنان بىرەۋ شىعىپ، كۇنشىعىس جاق كوشەمەن تەز ءجۇرىپ كەتكەنىن الىستان كورىپ قالدىم» دەدى. ىبىرايىمنان ودان باسقا بىزگە قاجەتتى جاۋاپ الا الماي، ابدىرەشيت ەكەۋمىز كۇلاننىڭ قاقپاسى جاققا قايتا قايتتىق. ول اۋلانىڭ كۇنباتىس جاعىنداعى كوشە يىنىنە جەتە بەرگەنىمىزدە قاتارىمداعى ابدىرەشيت قولىمنان تارتىپ تۇرا قالدى. «ءيىندى دالدالانىپ توسىپ تۇرعان جاۋ بار ۇقسايدى. سەن شوقپارىڭدى ىڭعايلاپ بەرگى دالدادا تۇر دا، وسىلاي وتكەنىن سوعا بەر! مەن ارت جاقتارىنان شىعىپ، الدى-ارتىنان قاتار تيسەك، ەستەرىنەن ايىرىلادى» دەدى دە، ءوزى داۋال جاعالاپ، دىبىس شىعارماي جۇگىرىپ بارىپ، داۋالدان سەكىرىپ ءوتتى. ءبىزدى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن توسىپ تۇرعان جاۋ بارى راس بولىپ شىقتى: بىرەۋى يىننەن باسپالاپ قارادى دا:
«ءۇي، الگى كەلە جاتقان ەكەۋى جوق، قايتا قايتىپ كەتكەن سياقتى!» - دەدى.
«تىعىلىپ تۇرماسىن، بايقالىق!» - دەدى بىرەۋى. ءسويتىپ ۇشەۋ-تورتەۋى يىننەن قاتار شىعىپ، ءبىز كەلگەن جاققا ۇڭىلە قاراسىپ تۇرعاندارىندا، ارتقى بىرەۋى باق ەتە ءتۇستى. ۇشەۋى ۇركىپ مەن تۇرعان جەرگە جەتىپ كەلگەندە بىرەۋىن مەن ۇرىپ جىقتىم. سوڭدارىنان قۋا شىققان ابدىرەشيت تاعى بىرەۋىن ۇرىپ ءتۇسىردى. قالعان بىرەۋى قاشا جونەلدى مەكتەپ جاققا. مەكتەپتەن دۇركىرەپ ۇلكەن ءبىر توبى شىعا كەلگەندە ابدىرەشيت ەكەۋمىز تالىقسىپ جىعىلعان ۇشەۋىنىڭ شوقپارلارىن جيىپ الىپ زىتىپ بەردىك. ابدىرەشيت سونداي قىراندىق ىستەدى سول كۇنى!
- سول شاقتا ساعات نەشە ەكەندىگىن بىلەمىسىڭ؟
- بىلەمىن، تۋانجاڭ، ساعات كەشكى ون بىردەن ءوتىپ قالعان.
ويلانىپ قالعان اۋقان، الدىڭعى كۇنگى سول ۋاقىتتا ماس بولىپ جاتقان وتىرىك ابدىرەشيتتى شايزاداعا تاپسىرىپ، قورشاۋدان وزدەرى قاشىپ شىعۋعا بەتتەگەن ۋاقىت ەكەندىگىن ەسىنە ءتۇسىردى.
- ابدىرەشيت سونان سوڭ قايدا باردى؟ - دەپ تۇيىلە سۇرادى اۋقان.
- مەنەن ءبولىنىپ ەشقايدا بارعان جوق. كوپ جاۋدان قاشىپ قۇتىلعان سوڭ ءوزىمىزدىڭ شتاب ماڭىنا كەلىپ، اراق ساتاتىن جاڭ لاۋھاندى وياتىپ الىپ، سول جەڭىسىمىز ءۇشىن اراق ىشتىك تە، ءبىزدىڭ ۇيگە بارىپ ۇيىقتادىق.
- سول ءتۇنى وسى ءىستى ىستەگەن... ناق ابدىرەشيت ەكەۋىڭ ەكەندىكتەرىڭ راس پا؟
- راس بولعاندا قانداي، جاۋدان تۇسىرگەن ءۇش شوقپاردى ءۇش سەرىگىمىزگە بەردىك!
مۇلگىپ وتىرىپ قالعان اۋقان، «جارايدى، وسى ناتيجەلەرىڭدى ماعان ۇمىتپاي جازىپ تاپسىر!» دەي سالىپتى. ءوز قولىنان مارقۇم بولعان ابدىرەشيتتىڭ سول دوسىن وسى سوزبەن قايتارىپ جىبەرىپتى دە، دەرەۋ تەلەفون قوڭىراۋىن باسىپ، بىرەۋگە جاسىرىن كۇزەتشى ىبىرايىم مامەتتى شاقىرتىپتى.
- سەن الدىڭعى كۇننىڭ ىڭىرىندە نازاربەكتى ىزدەپ جۇرگەن ءبىزدىڭ ەكى ادامدى كوردىڭ بە؟ - دەپ سۇراپتى، ىبىرايىمنان انىقتاۋ ءۇشىن.
ول ىڭىردە ابدىرەشيتتىڭ سول كوشەدە بولعانىن ارناۋلى باقىلاۋشى دا راستاپتى:
- مامەت پايجاڭ مەن ابدىرەشيتتى سۇرايسىز با؟ كورگەمىن. نازاربەكتى ىزدەپ ءجۇر ەكەن. ساعات وننان ءوتىپ ون بىرگە جاقىنداعاندا كوردىم.
اۋقان ءوزىنىڭ وتكەن ىڭىردەگى زور جاڭىلىسىنا ىشىنەن تىنىپ، جابا سالۋ ءۇشىن ابدىرەشيت جونىندەگى سۇراستىرۋىن توقتاتا سالا، باقىلاۋشىنىڭ ءوز ماسەلەسىنە اۋىسىپتى:
- ال، سەن سول الدىڭعى ىڭىردە نازاربەكتەن قالاي كوز جازىپ قالدىڭ؟
- ساعات توعىزعا تامان ءبىر بارىپ قاراعانىمدا كۇلاننىڭ وتاۋ ۇيىندە وتىرعانىن كورىپ قايتىپ ەدىم. سودان ىلە-شالا سول قاقپا جاقتان ەكى ادام كەلىپ مەكتەپكە كىرىپ كەتكەن. الىسىراقتان وتكەندىكتەن كىمدەر ەكەنىن قاراڭعىدا تاني الماي قالعانمىن. ءبىر شاقتا، ابدىرەشيتتىڭ قالپاعىنا ۇقساس اق قالپاق كيگەن بىرەۋ سول مەكتەپتەن جالعىز شىعىپ، كۇنشىعىس جاق كوشەمەن تەز ءجۇرىپ كەتتى. («اق قالپاق!» دەپ اۋقان وزىنە-ءوزى كۇبىر ەتە ءتۇسىپتى.) ال، ابدىرەشيتتەر سوڭىنا ءتۇسىپ جۇرگەن نازاربەكتى تاعى ءبىر بايقايىن دەپ بارسام، ەكى ۇيىنەن دە كورىنبەدى.
- نە باعىپ جۇرگەنسىڭ؟ - توسىن اقىرىپ قالعان اۋقان ىبىرايىمدى سەلك ەتكىزىپتى.
- تۋانجاڭ، ول كەشتە مەنىڭ مىندەتىم كوبەيىپ كەتكەن. ار جاعىنداعى كوشەگە دە بارىپ تۇردىم...
اۋقان شايزادانى سونىڭ تاڭەرتەڭىنە شاقىرىپ الىپ سۇراپتى:
- الدىڭعى كۇننىڭ ارعى ىڭىرىندە ۇيىڭە مەنىڭ سوڭىمنان بارعان اق قالپاقتىنى سەن ابدىرەشيت دەپ قالاي تانىدىڭ؟
- ابدىرەشيت «باتىردى» مەن بۇرىن كورمەگەنمىن، اتىن ەستيتىنمىن. ابدىرەشيت دەگەن سول كىسى ەكەنىن ءسىز ەكەۋىڭىز سويلەسكەندە عانا ءبىلدىم.
- ءبىز سويلەسكەندە عانا ءبىلدىڭ؟ ال، مەن ساعان تاڭەرتەڭ ەسىن جيعان سوڭ ماعان شتابقا ءوزىڭ ەرتىپ اپارىپ تاپسىرىپ بەر دەگەنىم قايدا؟
- ول ناۋشى[1] مەنىڭ ايتقانىما كونىپ ايداۋىما جۇرە مە، تۋانجاڭ-اۋ، باتىرىڭىز تاڭعا جاقىن ءوزى كەتىپ قالىپتى. ماعان ايتپاي ۇرلانىپ كەتىپتى، نانباساڭىز وزىنەن سۇراڭىز!
- «ول باتىر» سەنىڭ باتىرىڭ با، مەنىڭ باتىرىم با، كورەمىز ءالى! ۋاقىتى كەلگەندە سول اق قالپاقتىنىڭ كىم ەكەندىگىن مەن ايتسام، وزىڭە جاقسىلىق كەلمەيدى. جان كەرەك بولسا، ءوزىڭ دەرەۋ اشكەرەلەگەنىڭ جاقسى، ۇقتىڭ با؟
- ويباي-اۋ، ونى ابدىرەشيت دەپ ءسىز تانىعان سوڭ تانىعانىم بولماسا، بۇرىن كورمەگەن ءبىر قىرما ساقال، بۇجىر قارا قايتىپ مەنىڭ باتىرىم بولماق!
- بار، ويلان، ونىڭ كىم ەكەندىگىن سوڭىنان بولسا دا تانىپ قويا بەرگەنسىڭ! سەندە وتىرىك كوپ! شىنىڭا كەلىپ، ءبارىن تولىق مويىنداساڭ عانا كەشىرىم ەتىلەدى. توڭكەرىس دەگەن تۋىسقاندىققا قارامايدى. وسى قالپىڭدا تۇرىپ الساڭ، ءوز باسىڭدى جەيسىڭ! تەز جازىپ اكەلىپ بەر!.. تاعى دا ايتىپ قويايىن، نەعۇرلىم تەز اشكەرەلەسەڭ سوعۇرلىم جاقسى!
شايزادانى اۋقان وسى تاپسىرمامەن قايتارىپتى دا، ءوزى قاتتى قىسىلا ويلانىپتى: «سول ىڭىردە مۇنىڭ ۇيىنە، مەنى قورعاۋ سىلتاۋىمەن ابدىرەشيت بولىپ بارعان - راسىمەن، وسى اقسايتاننىڭ ءوزى بولعانى ما؟... ءۇنى ابدىرەشيتتىڭ ۇنىنەن باسقاشاراق شىققانىن، قاتتى ماس بولعان ادامنىڭ داۋىسى وزگەرىپ شىعاتىندىعىنان كورىپپىن-اۋ! گريمدەپ-جاساپ، باسقا بىرەۋگە ۇقساتىپ شىعارۋ، ءبىزدىڭ مۇنداعى جاۋلارىمىزدىڭ قولىنان كەلىپ ءجۇر ەمەس پە ەدى! ال، ناقتىلى ابدىرەشيت ول ۋاقىتتا مەنىڭ الدىڭعى تاپسىرمام بويىنشا جاسىرىن جوعالتۋ ءۇشىن اق سايتاندى ىزدەپ، سول جاقتا جۇرگەن ەكەن عوي! ءبىزدىڭ ارامىزداعى تىڭشىلارىنان ونى دا، مەنىڭ شايزادانى ىزدەپ بارعانىمدى دا ەستىگەن ايلاكەر جاۋ، ءوزىن اڭدىپ جۇرگەن ابدىرەشيت بولىپ جاسانىپ، مەنىڭ ءوزىمدى ءولتىرۋ ءۇشىن بارعانى عوي، قاپ! ءبىزدىڭ مىقتىلاردىڭ ارقايسىسىنىڭ وزگەشەلىگىن دە، ولارعا ۇقساتىپ جاساندىراتىن بۇيىم-جابدىقتاردى دا تولىق جيىپ العان ول جىن-سايتاندار!... ال، اق سايتان، قارا ابدىرەشيت بولىپ جاسانىپ، بۇرىنعى ۇيىمداس ءمۇريتى بولعان شايزادانىڭ ۇيىنە ءوزى كەلمەسە، باسقا ەشقايسىسىنا ءۇي يەسى سەنبەيدى، تانىمايدى دا! دەمەك، نازاربەك دەپ اتالعان بيعابىلدىڭ ءدال ءوزى بولدى سول «ابدىرەشيت». سول بولماسا، ءار كۇنى باراتىن ايەلدەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇيىنەن تابىلماي، قايدا كەتتى دەۋگە بولادى، ىزدەپ جۇرگەن ءبىزدىڭ قىرانداردىڭ ءبىرىنىڭ كوزىنە تۇسپەس پە ەدى! مەنى ولتىرمەي بۇل جەردەن ءوزىنىڭ ءتىرى قۇتىلمايتىندىعىن بىلەدى ول. ۇرىمتال مەزەت كۇتىپ، ماس بولعانسىپ كەلىپ جاتىپ العانى عوي! سىرتتان كەلىپ قورشاۋعا العاندار دا سونى قورعاۋعا، كومەكتەسۋگە كەلگەندەر بولدى! ياپىراي، قۇدايدىڭ ساقتاعانى-اي! ويپىر-اۋ، بۇل سيقىر مەنىڭ بۇرىنعى ەڭ جاسىرىن ىستەرىمدى دە تۇگەل ءبىلىپ بولعان ەكەن-اۋ! ەندى تەزدەتىپ جوعالتپاسام، مەنىڭ تۇبىمە جەتپەي قويمايدى! اتتەگەن-اي، مۇنى ولتىرتەمىن دەپ جۇرگەن ابدىرەشيتىمدى ءوزىمنىڭ ءولتىرىپ تاستاعانىم-اي! الدىڭعى جىبەرگەن پىشاقشىمنىڭ، الباستى باسىپ، ءوزى مەرت بولىپ قايتقان سوڭ، قايتسە دە الماي قويمايتىن وسى قىرانىمدى سايلاپ ەدىم عوي، سەنىمدى قاندىكوز قايتپاسىم وسى ەدى عوي! ياپىراي، ءوز قولىمدى وزىمە كەستىرگەنى-اي مىنا ءازازىلدىڭ!»
اۋقان وسى ىزاعا بۋلىعىپ، ازۋ ءتىسىن بسقانىندا، ماڭداي تەرى بۇرقىراپ كەتىپتى. كابينەتىنىڭ ەسىگىن قاعىپ، كىرۋگە رۇقسات سۇراعان حانزۋشا تانىس ۇنگە «ءا...» دەي سالدى دا، ورامالىن الىپ، تەرىن ءسۇرتتى. وزىنە «كومەكشى» اتالىپ جۇرگەن قوجايىنى ەكەن. اۋقاننىڭ ءجۇز شىرايىنا قاراپ، اسا قينالىستى ويدا وتىرعانىن بىلە قويدى:
- تۋانجاڭ، قاتتى جۇدەپ وتىرىپسىز، اۋىرىپ قالدىڭىز با؟
- مەندە دەرت كوپ قوي، لاۋ جياڭ! - دەپ كۇرسىنگەن اۋقان، جەكە بيعابىل تۋرالى ويدان جالپىلىق ءىستى سويلەۋگە اۋىستى. - نەگىزگى ءىسىمىزدىڭ ءبىرىنىڭ دە ءساتى كەلمەي جاتقانى جانىما قاتتى باتىپ بارادى! ارامىزعا كىرىپ العان تىڭشى كوپ! ىستەمەك بولعان ءىسىمىز جاۋ جاققا لەزدە ەستىلەدى دە، توسقىندىققا ۇشىراي قالاتىن بولدى!
- راس سولاي بولىپ بارادى. بىراق، بوگەتكە ۇشىراعانىنا قاجىعان ادام توڭكەرىسشى بولا المايتىندىعىن بىلەسىز عوي. «توڭكەرىس جولى بۇرالاڭ بولادى» دەپ ماۋجۋشي الدەقاشان ايتقان ەمەس پە ەدى!
- ورىندالار، اسىقپايىق دەۋگە ۋاقىت ءتىپتى زىمىراپ بارادى. مادەنيەت توڭكەرىسى توقتاپ قالسا... ءتىپتى ءوز ارمانىمنىڭ دا ءبىرى ورىندالماي، مۇردەم كەتەتىن سياقتىمىن!
- اسىرەسە، ءالى دە ۇيلەنە الماي تۇرعان جاعدايىڭىز، مەنى دە تىنىشسىزداندىراتىن بولدى، تۋانجاڭ! اناۋ ايەلدەردىڭ قايسىسىن بىزگە جەڭگە ەتپەكسىز، سونى ايتىڭىزشى! سىزدەي كوممۋنيزم قايراتكەرىنە تيمەيتىن قانداي ايەل ەكەنىن كورىپ الالىق!
- ولاردى ماعان قارسى قايراپ سالاتىن ازەزىل كوبەيىپ الدى. ماعان كوڭىل بەرگەندەرىن «وعان بارماقشى بولساڭ باۋىزداپ تاستايمىن» دەپ قورقىتاتىندار بار ەكەن!
- مىنە، ناعىز كەرى توڭكەرىسشى دەيتىنىمىز سوندايلار عوي!
- ەستىپ جۇرگەنىمىزدەي مادەنيەت توڭكەرىسى توقتاپ قالسا، ونداي كەرى توڭكەرىسشىلەر قاپتاپ شىعا كەلىپ، ءوزىمىزدى باس سالعالى وتىر!
- جوعارى باسشىلىقتان بۇگىنگى كەلگەن حاباردى ەستىدىڭىز بە؟ - دەپ كۇرسىندى «كومەكشى». اۋقان «تاعى نە حابار» دەگەندەي وعان جالت قارادى:
- جوق، ەستىمەدىم!
- مادەنيەت توڭكەرىسىنە تيىم سالىنىپتى! «توڭكەرىس سىلتاۋىمەن جۇرگىزىلىپ جاتقان ارقانداي كوزقاراس سوعىسىنا، زاۋپاندەرگە مۇنان سوڭ جول قويىلمايدى. باستاۋشىلارى جازالانادى» دەپتى! مۇنان سوڭ «توڭكەرىستىك كوميتەت» دەيتىن اتاۋ دا قالدىرىلادى ەكەن. ءار دارەجەلى ۇكىمەت ورىندارى بۇرىنعىداي «حالىق ۇكىمەتى» دەپ اتالسىن دەپتى. ءتىپتى، وڭشىل-جەرلىك ۇلتشىل دەيتىن قالپاقتاردىڭ دا اق-ناقاقتىعىن ويلانىپ كورۋ قاجەت دەيتىن دە ءسوز بار ەكەن.
- ماۋجۋشي قايتىس بولعان سوڭ توڭكەرىس جولىنىڭ بۋىلعانى ما، نە بولعانى بۇل! - اۋقان جالتاق-جالتاق قارادى قوجايىن «كومەكشىسىنە». - «سوتسياليزم ءداۋىرى - ۇزدىكسىز توڭكەرىس ءداۋىرى بولادى» دەگەنى قايدا ءماۋجۋشيدىڭ؟
«كومەكشى» جاۋاپسىز تۇقىرىپ، ويلانىپ قالىپتى دا، اۋقان ءوڭ-تۇستەن مۇلدە ايىرىلىپ، سارى-تارعىل كوزى وشكىندەي بەرىپتى. «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ بەرگەن قۇقىعىمەن قۇدىرەت تاۋىپ، ايباتىنان اي جاسىرىنعان شاقتا بەرىلمەگەن مىنا «قانشىقتار» توڭكەرىس توقتاعان سوڭ «اۋزىڭا س...، دەمەس پە!.. بيعابىلدەن كەلەتىن قاتەردى بىلاي قويا تۇرعاندا دا، ايەلسىز-بالاسىز-پاناسىز قالتىراعان جەسىر شال نە كۇن كورمەك!» دەگەن اسا سۋىق وي ءبۇرىپ سۇمىرەيتىپ ەدى. قوجايىن «كومەكشى» جالت قاراعاندا ەكى شەكەسىن ەكى قولىمەن قىسىپ، تومەن قاراپ كۇبىرلەدى:
- بىتكەن ەكەنبىز عوي ولاي بولسا! قالپاقتارى الىنا قالسا، جەرلىك ۇلتشىلدار جەدى دەشى مەنى!
- ولاي تۇڭىلمەلىك، تۋانجاڭ! - دەپ كۇلىمسىرەدى «كومەكشى». كوز اينەگىن قولىنا الىپ، سۇرتە سويلەدى. - ءسىزدىڭ ارقا تىرەگىڭىز سانسىز كوپ ەكەندىگىن بىلەسىز عوي! ءتىپتى توڭكەرىستى توقتاتپاق بولىپ وتىرعان باسشىلاردىڭ وزدەرى دە ىشكى جاقتان ءوزىمىز، بۇرىننان ءوز باسشىلارىمىز ەكەنىن ۇمىتپالىق! ءسىز بەن بىزدەي ادال ازاماتتارىن قورعاي الادى! مەنىڭشە مۇنىڭ ءوزى ءبىر تاكتيكا. تۇيىققا قامالىپ، ءىسىمىزدىڭ ءساتى كەتىپ بارا جاتقانىندا شەگىنىپ الىپ جول اشىپ، قايتا سوعاتىن تاكتيكا بولسا كەرەك! ال، شەكارا بويىنداعى ءبىزدىڭ ورايىمىز ءالى كەڭ. «كەرى توڭكەرىسشى» اتاپ، زاۋپان جولىمەن سوعا الماساق، شۋجۇڭجۋيدىڭ جاسوسى دەپ جايراتا بەرەتىن سىلتاۋىمىز بار ەمەس پە! ءتىپتى، بۇل بۇيرىقتار حالىققا جاريالانعانشا دا تالاي ءىسىمىزدى ورىنداپ الا الامىز، اقىلداسالىق!
- ءجون ەكەن-اۋ، لاۋ جياڭ! - اۋقانعا جان قايتا كىرگەندەي، باسىن قاقشاڭ ەتكىزىپ كوتەرىپ الدى دا، شۇلعىپ-شۇلعىپ جىبەردى. - بۇل بۇيرىق حالىققا اشىق جاريالانعانشا بۇرىنعى ەكپىنىمىزبەن تەزدەتىپ، باسىپ-باسىپ جىبەرسەك! باسە-باسە، تابىلعان اقىل! تىم بولماعاندا ەڭ قاتەرلى جاۋلارىمىزدى باسقا ەشكىمگە سەزدىرمەي جايراتىپ الساق!
- مەنىڭ ويىمدى ءدال تاپتىڭىز، تۋانجاڭ!.. تەگىندە، باستان ايىرىلعان دەنە ەشقانداي قارۋ-قارىمجى الا المايتىندىعى ەسىمىزدە بولسىن! وسىندايدا باسشىلارىنىڭ ءۇنىن ءوشىرىپ جىبەرسەك، قالعاندارى نە ىستەرىن بىلمەي قالادى! وسىنداعى جەرلىك باستى دۇشپانداردىڭ جايىن وزىڭىزدەن ارتىق بىلمەيمىز. ونى ءوزىڭىز تەزدەتىپ جايعاستىرا بەرەرسىز. ال، مەن ءسىز ءۇشىن ءبىر قىزمەت ىستەۋدى ويلانىپ كەلدىم!
- مەن ءۇشىن؟ قانداي قىزمەت؟
- كەڭەسىمىزدىڭ باسىندا ايتتىم عوي، ءوزىڭىز ايلانىپ جۇرگەن كوپ ايەلدىڭ قايسىسىن تاڭدايسىز؟.. سونى ايتساڭىز بولعانى، مەن ورىنداپ بەرەمىن!
- ايەلدىڭ ءوز ىرازىلىعىنسىز؟.. ونداي ماسەلەدە ول ايەلدەردىڭ ىزدەۋشى-قورعاۋشىلارى كوپ، تۋرا كەلىپ مەنى باس سالۋعا دايىندالىپ وتىر عوي؟
- سىزدى باس سالا المايتىن جاعداي دايىنداپ الىپ، امالداماقپىن! ۇرلاناتىن ايەل ءسىز جوقتا ۇرلانادى، ونىڭ قايدا كەتكەنىن ءبىر از ۋاقىت وتكەنگە دەيىن ءتىپتى ءوزىڭىز دە بىلمەيسىز. ال، ايەلدىڭ سىزگە رازىلىعىن الۋ ءتىپتى دە قيىن ەمەس. ۋاقىتىنا كەلگەندە ءوزى-اق ادەيىلەپ تاڭدايتىن بولادى ءسىزدى. تەك، مەنىڭ وزىڭىزگە دەگەن ادالدىعىما سەنسەڭىز بولعانى!.. اتاڭىزشى ناق سۇيەر بىرەۋىڭىزدى!
- ولاي بولسا، ءتىپتى قايسىسى بولسا دا قابىلتاي جاقتاعى ۇشەۋىنىڭ ءبىرى! كۇلاندى السام دەپ ءجۇر ەدىم. ونىڭ كوڭىلى ماعان اۋىپ قالىپ ەدى. جانە وزىمە لايىق كەكسەلەۋ عوي. بىراق، وعان قاتەرلى ءبىر قورعاۋشى كەلىپ ازعىرىپ قويدى. ول، ءوزىڭ ەستىپ جۇرگەن نازاربەك، مەنىڭ كونە دۇسپانىم ەدى!
- اتىن وزگەرتىپ كەلگەن بيعابىل دەگەنىڭىز سول عوي؟
- سول، سول! ونى اشىق قولعا الىپ جوعالتۋعا بولماي قالدى... مىقتاپ جاسالعان جالعان دوكۋمەنتى دە اسا مىقتى قورعاۋشى تىرەكتەرى دە بار. قولعا الساق وزىمىزگە ۇلكەن قاتەر تونەتىن سياقتى. سوندىقتان جاسىرىن جوعالتۋعا دايىندالىپ ءجۇرمىن. ول جوعالماي، كۇلان ماعان جوق!
- «نازاربەك» جونىندەگى جوسپارىڭىز دۇپ-دۇرىس! بىراق، بالا تاباتىن جاپ-جاس كەلىنشەكتەر تۇرعاندا كۇلاندى قايتپەكسىز. سىزگە پەرزەنت تە كەرەك قوي! وزىڭىزدەن بالا تۋماعان ايەلگە سەنۋگە بولمايدى. جاسىنىڭ ءبىرىن الىپ، نەعۇرلىم تەز تۋدىرساڭىز، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا.
اۋقان قوسىلا كۇلدى دە قوجايىنىنىڭ بۇل پىكىرىنە دە باس يزەدى.
- بىراق، ءنازيپادان كوڭىلىم قالىڭقىراپ ءجۇر! - دەپ كۇرسىندى ءوزى.
- نە ءۇشىن؟
- ول، الگى نازاربەك اتالىپ جۇرگەن اق سايتانعا جەمتىك بولىپ قالىپتى! وعان سول ۇيلەنبەك بولىپتى دەپ تە ەستيمىن! بىراق، بيعابىل سايتاننىڭ ايەلى اسا سۇلۋ دەپ ەستۋشى ەدىم. ونىسىن قايتپەك ەكەن، بىلمەيمىن!
- ول سايتاندى جوعالتقان سوڭ ءنازيپانىڭ وزىڭىزدىكى بولۋى وپ-وڭاي عوي!
- بيعابىلدى بۇرىنىراق جوعالتپاسام، ول مەنى جوعالتادى. سوندىقتان ونى جايعاستىرۋىم ءسوزسىز. بىراق، ءنازيپا تۇراقسىز، بۇزىق ايەل بولعانى عوي. باسىن ماعان قۇشاقتاتىپ، بالانى باسقادان تاباتىن، اسقان الاياق، سۇم ايەل سياقتى! بىراق، مەن العان سوڭ كىمگە تيگەنىن ءبىلىپ، سۇمدىق ويلاي الماس تا. مەنىڭ سۇمدىعىم الدەقايدا قاتەرلى ەكەندىگىن بىلگەن سوڭ تۇزەلۋى عاجاپ پا!
- مەنىڭ بايقاۋىمشا ءسىز، ناعىز جاقسىسىن ءالى تانىماعان سياقتىسىز!
- گۇلسىمدى ايتپاقسىڭ عوي، ويلاپ كورسەم، ول وتە جاس ەكەن! ويلانىپ، قادىرىمدى تانۋى اسا قيىن! قارتايعانىمدا ول جاپ-جاس قالپىندا كەتە بەرەدى عوي!
- بالە! - دەدى «كومەكشى» قوجايىنى. - نەعۇرلىم جاستان الىپ، باستان تاربيەلەپ قىزىعىن كورگىڭىز كەلمەي مە! ءوزىڭىز باۋراپ تاربيەلەپ اكەتۋىڭىزگە سول وڭاي! ءماۋجۋشيدىڭ «اق قاعازعا نە جازساڭ دا، نە سىزساڭ دا بولادى» دەگەنى سول ەمەس پە!
- ياپىراۋ! - دەپ ويلانىپ قالدى اۋقان. «كومەكشى» ءوز سوزىنە قوسىمشا «اقىل» قوسىپ تياناقتاتتى:
- ونداي جاس ايەل وزىڭىزدەن ەدەل-جەدەل ەكى-ءۇش تۋعان سوڭ سىزدەن باسقا ەشكىمدى دە ەركەك دەپ تانىمايتىن بولادى. مەنىڭشە، ءسىزدىڭ مىنا تۇرقىڭىزدا سولاي ورنىقتىرا الاتىندىعىڭىزدا ءسوز جوق!
قارقىلداپ كۇلدى اۋقان بۇل «اقىلعا»:
- ولاي بولسا سەنىڭ تاڭداۋىڭدا بولسىن، لاۋ جياڭ! قالاي دا وسى ۇشەۋىنىڭ ءبىرى، مەنىڭ ويلاپ جۇرگەنىم. قولىڭا قايسىسى وڭاي تۇسسە، جەڭگەڭ سول بولسىن! بىراق ەندى تەزدەتپەسەك قاۋىپتى!.. مەن، وسى تاڭ اتىسىمەن «ناجاعاي تەزدىگىندە» كىرىسىپ، ءوز قاتەرلەرىمە قارسى مىقتى قۇرالدانعان ازىرەيىلدەردى تاعايىندايمىن. «اق سايتان» مەن قابىلتاي، الدىڭعى نىسانام بولماق!.. بىراق، ءىستىڭ شارتى ەشكىمگە سەزدىرمەي جوعالتۋ عانا. ماسەلە ءبىزدىڭ شتابتان بولعاندىعىن جان بالاسىنا بىلدىرمەي، كوشە لۇكشەكتەرىنە اۋدارا سالۋ جاعدايىندا جۇرگىزىلۋى شارت!
«كومەكشى» كوزاينەك اۋقاننىڭ ىسىنە ءسات تىلەپ، ايەل جونىنە تۋانجاڭنىڭ ءوزىنىڭ مۇلدە الاڭسىز بولۋىن سۇراپ سەنىم ءبىلدىردى.
- بىراق، ءسىز باسقا جۇمىس جاعدايىمەن بەس-التى كۇن باسقا اۋدانداردىڭ بىرىنە باراتىندىعىڭىزدى اركىمگە قۇلاققاعىس ەتىپ قويىڭىز! مەن حابارلاسىمەن كەتكەن بولىپ تىعىلاسىز دا، جەڭگەمىزدىڭ جاسىرىن توسەگىنە كىرەتىن بولاسىز! -دەپ، قۋىرشاق تۋانجاڭىن كۇلدىرە شىقتى.
الدىڭعى تاراۋداعى ءبىزدىڭ تاۋعا قايتۋىمىزدىڭ الدىندا قابىلتايدىڭ كۇلاندى شاقىرتىپ الىپ ايتقان ساقتاندىرۋ ءسوزى، اۋقاننىڭ «ناجاعاي تەزدىگىندەگى» وسى جوسپارىن ەستىسىمەن ايتىلعان ەكەن. اۋقاننىڭ بيعابىل مەن قابىلتايدى جاسىرىن ولتىرۋگە مىندەتتەلگەن ەڭ سەنىمدى جەندەتتەرىنىڭ ءبىرى سول كۇنى-اق قابىلتايعا كەلىپ ايتىپ كەتىپتى. بيعابىلدى الىسىراق كۇنەس جايلاۋىنا شىعارا تۇرۋ جونىندەگى پىكىرى سودان شىققان ەكەن.
كۇلان ەكەۋمىز جابىسا قالىپ، ءوزىمىزدىڭ ۇيرەنىستى تاۋىمىزعا قايتقان كۇنى كەشكە جاقىن اۋقانعا، «بيعابىلدىڭ بۇرىنعى ايەلى قازاقستانعا ءوتىپ كەتىپ، سوندا باسقا بىرەۋگە ءتيىپ العاندىعىن» تىڭشىلارىنىڭ بىرەۋى جەتكىزگەن ەكەن. «باسە!» دەپ قالعان اۋقان ودان جانە سۇراستىرا وتىرىپ، «ول سايتاننىڭ» ءنازيپانى الماق بولۋى وتىرىك بولىپ شىققانىن تاعى ەستىگەندە ايقايلاپ جىبەرىپتى:
- ءۇي، قاراڭعى تۇندە ەكەۋى قۇشاقتاسىپ بىرگە جۇرگەنى، ءنازيپانىڭ ۇيىنە كەشتەردە ءجيى بارىپ تۇراتىنى وتىرىك بولعانى ما؟
- جوق، ونىسى شىن، اۋەيىلىكپەن جۇرگەندەر سياقتى.
- كۇلان جول قويا ما سىڭلىسىمەن بولعان ونداي اۋەيىلىككە؟
- ول جوندەرىن تۇسىنە المادىم. ايتەۋىر، كۇلان، كەتەرىندە باسىنا قىزىلدى-جاسىلدى جاڭا جەلەك سالىپ، اۆتوبۋسقا نازاربەككە توتەنشە كۇلىمدەپ قاراپ شىققانىن كوردىم.
- ءۇي، ول سايتانى كۇنەسكە كەتتى دەپ ەدى عوي؟.. «نازاربەك اعا سول جاقتاعى جايلاۋعا شىعاتىن بولدى، دوقتىر بۇيىرىپتى» دەپ كۇلاننىڭ ءوزى جاريالاپ جۇرگەنى ەستىلىسىمەن، كۇنەسكە ىلە-شالا ءجۇرىپ كەتكەنى دە ەستىلدى عوي!
- جوق، كۇلانعا ەرىپ وسى تاۋعا كەتتى. ءبىر-بىرىنە كۇلىمدەپ، قيىلا قاراسقانىنا دەيىن قاراپ تۇردىم!
اۋقان، وسىنى ەستىسىمەن اسحانادا ءىشىپ وتىرعان تاماعىن جاسوسىنىڭ الدىنا يتەرىپ تاستاپ تۇرا جونەلىپتى شتاب كەڭسەسىنە قاراي. «كومەكشى» قوجاسىن كەڭسەدەن تابا الماي، ۇيىنە بارىپ سويلەسىپتى:
- مەن ەندى اسىقتىم! - دەپتى وتىرا سالا كۇبىرلەپ. - سەنىڭ «ءبىر اۋدانعا كەتكەن بولىپ تىعىلا تۇر» دەگەنىڭ بار ەدى عوي. مەن تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرىپ، راس كەتەتىن بولدىم. اتاتىن اڭىمنىڭ ءوزى ادىرعا شىعىپ بەرگەنىن قازىر ەستىپ كەلدىم. ساعان ەسكەرتە كەتەتىن تاعى ءبىر ءىسىمدى ايتايىن: مەن ەندى گۇلسىمنەن باسقاسىن الۋدى قويدىم. كۇلان مەن ءنازيپا ەندى تەك، ابىرويلارىن توگىپ، ماسقارالاۋىم ءۇشىن عانا ەسكەرىلەدى. ەكەۋىنە كەتكەن كەكتەرىم ءۇشىن ساتتەرى تۇسكەندە ەندىگارى ەشكىم كوزىنە ىلمەيتىن دۇزىقاراعا ايلاندىرىپ-نامىستارىن تاپتاپ قانا تاستاماقپىن!
تۋانجاڭنىڭ بۇل قايراتىنا قارقىلداپ كۇلىپتى «كومەكشى» قوجا:
- قاھارىڭىز قايىن اعان-اق ەكەن، حا-حا-ھا-ھا-ھا...ا.. بىراق، ول ەكى ايەل جونىندە «ءساتى كەلگەندە» دەگەنىڭىز دۇرىس. ال، «اتاتىن اڭىم ادىرعا شىقتى» دەپ، اناۋ جونىندە اسىعىپ، ءوزىڭىز قاتەرگە ۇشىراپ قالار ما ەكەنسىز؟
- جوق، بۇل اسىعۋىم ەمەس، ءساتى كەلە قالعان ىسكە مۇنداي ورايدى قولدان جىبەرۋگە بولمايدى!.. جانە ونىڭ جالعان اتپەن كەلگەن بيعابىل ەكەندىگى تولىق انىقتالىپ بولدى!... بۇرىنعى ايەلى كەتكەن ەكەن. ءدال وسى جولى بۇل تاۋعا كۇلانمەن نەكەلەنىپ الىپ، بىرگە اكەتۋ ءۇشىن شىقتى. كۇلاننىڭ تۋىسقان باۋىرىنىڭ الدىندا نەكەلەنبەك! مۇنداعى بالالارىنان شەشە ۇيالادى. ول سايقالدىڭ نازاربەك كۇنەسكە كەتتى دەپ جار سالعان سەبەبى، ءبىزدى الداۋ ءۇشىن عانا. ال، ول بيعابىل ەكەن، نەكەلەنىپ، سالت بويىنشا بالدىزىنىڭ الدىنان وتكەن سوڭ ىلەدە تۇرماي، ءتىپتى قۇلجاعا دا قايتا ورالماي تەزدەتىپ، كۇلاندى سول بەتىمەن باسقا جاققا اكەتپەك! كەلگەننەن بەرى نەشە ءتۇرلى قىرعا سالىپ جۇرگەنى سول. ءبارى قۋلىق!... مەن ەندى وسى نەكە ىرىمىن وتكىزبەي سوقپاقپىن!
- اشىقتان-اشىق بارىپ سوعۋ دەگەنىڭىز... ءوزىڭىز ايتقان «ەشكىمگە سەزدىرمەي جوعالتۋعا» بۇتىندەي قارسى تاۋەكەل ەمەس پە؟
- جوق، ولاي بولمايدى لاۋ جياڭ، ونى اۋىلدان قالاعا اكەلىپ تەكسەرمەك بولىپ ايداپ شىعامىن دا يەندە اتىپ تاستاپ، قاشتى دەپ جاريالاپ، ءبىر-ەكى كۇن ىزدەگەن بولامىن، ول ارينە تابىلمايدى. ەشكىمگە سەزدىرمەۋ دەگەن وسى!
- جالعىز باراسىز با وندا؟
- قولىمدا مىڭ قورقىتاتىن مىلتىق تۇرعاندا جالعىزدىق كورەم بە مەن! بىلدىرمەي وڭاشا اپارىپ جايلاپ، شوفەرىمە «قاشتى-قاشتى» دەپ جار سالا جەتەمىن دە، ماشينامەن ەكى كۇن ىزدەگەن بولامىن!
- تابىلعان اقىل ەكەن! ال، ەكى كۇن عانا ەمەس، ءتىپتى، جىڭ اۋدانىنا دەيىن ىزدەگەن بولىپ بەس-التى كۇن جۇرسەڭىز، وعانعا دەيىن گۇلسىم جونىندەگى مەنىڭ جوسپارىم دا ورىندالار ەدى! جاۋىڭىزدى جوعالتىپ قايتىپ كەلىسىڭىزبەن دايىن توسەككە كىرەسىز! حا-حا-حا-ھا-ھا...ا..، كەمەڭگەرلىكپەن تاپقان اقىل ەكەن مىناۋىڭىز!...
سوڭىندا ەكەۋى گۇلسىمدى قولعا كەلتىرۋ جونىندە دە اقىلداستى.
گۇلسىمگە «كومەكشى» قوجانىڭ ءوزى قىزىعىپ ءجۇر ەدى. العاشقى جوسپارىندا گۇلسىمدى ءساتىن تاۋىپ ۇرلاتىپ الىپ شعىپ، وسى قالا شەتىندەگى ءبىر جەمتىكتەسىنىڭ ۇيىنە جاسىرىپ قويىپ، ءوزى بىرنەشە كۇن زورلاپ ايەلدەنىپ، مۇسىلمان اۋقانعا تيەيىن دەگەنگە كەلىتىرمەك ەدى. بۇل جولسپارىنىڭ ەكى-ءۇش ءتۇرلى قولايسىز جايى بارىن ويلانىپ قالدى ءوزى: بىرىنشىدەن، گۇلسىمدى باسقالارعا بىلدىرمەي ۇرلاتىپ الىپ شىعۋعا قانشا ۋاقىتتا ءساتى كەلەتىنى بەلگىسىز. ەكىنشىدەن، ۇرلىق دەگەن جاسىرىن ىستەلەتىندىكتەن ىزدەۋشىلەر تۇپ-تۋرا اۋقان مەن ونىڭ شتابىنا شابۋىلدايدى. ۇشىنشىدەن، الدىمەن «لاۋ جياڭ كومەكشى» جاعىنان زورلانعان گۇلسىم راسىن اشكەرەلەپ، اۋقان مەن ەكەۋىنىڭ اراسىنا بىتپەس كەك ورناتۋى مۇمكىن. بۇلاي بولعاندا ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى ولتىرەتىن، ءتىپتى بولماعاندا ءوزارا جاۋىعىپ قىلمىستارىن اشكەرەلەسەتىن وتە قاتەرلى وقيعالار تۋىلار ەدى. سوندىقتان «كومەكشى» قوجا گۇلسىم تۋرالى قايتا ويلانىپ، ماقساتىنا جەتۋدىڭ ودان باسقاشاراق امالىن تاپتى. مۇنى ورىنداۋ ءۇشىن كوپ ۋاقىت كەتپەي، اۋقاننىڭ ءوز ءىسى سياقتى «ناجاعاي تەزدىگىندە» جۇگىزىلەدى. ءارى ءوزىن تۋانجاڭعا ادال دوسى ەتىپ كورسەتە الادى. اۋقانعا وسى جاڭا جوسپارىن بۇرا ايتىپ اقىلداسىپ، ماقۇلداستى.
ءسويتىپ، «ادىرداعى اڭدى جايعاستىرىپ» كەلىسىمەن جاس كەلىنشەككە جاڭا كۇيەۋ بولاتىندىعىنا سەنگەن اۋقان، سونىڭ ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ الاۋلاعان وتتاي جالىنداپ اتتانىپ ەدى. بيعابىلدى قاشتى دەپ ىزدەگەن بولىپ، بەس-التى كۇن جۇرمەي، سول كۇننىڭ ىڭىرىندە-اق تارتىلعان تەكەشە مىقشيىپ قايتىپ، ماشيناسىنان كۇيگەن تومارشا دومالاپ تۇسەتىندىگى ەكەۋىنىڭ ويى تۇگىل تۇستەرىنە دە كىرمەگەن. الاياق «كومەكشى» گۇلسىمدى ءبىر كەش بولسا دا ارتىعىراق يگىلىكتەنۋ ءۇشىن، تاۋعا اۋقان اتتانىسىمەن جورتۋىلعا دايىندالعان. كەشكە دەيىن ولجاسىن ورنالاستىراتىن ۋاقىتتىق جانە تۇراقتى ورىندارىن دايارلاپ، كەشكە جاقىن ەڭ سەنىمدى جەندەتتەرى مەن ءوز ءتۇرىن مۇلدە تانىماستاي ەتىپ وزگەرتتى دە، مۇلدە باسقادان كيىندى. ىشكەرىدەن كەلگەن ۇلكەن بۇلاڭشى توپ بولىپ بارىپ، جۇرت ۇيقىعا كەتىسىمەن گۇلسىمنىڭ توركىنى تۇرعان ەكى ءۇيلى عانا كىشكەنە قورانى قروشاپ الدى. كورشىسىمەن قوسىپ ءۇن شىعارتپاي تۇگەل ماتاپ قاماتتى دا اۋلانى قورشاۋلى كۇيىندە قالدىرىپ، كوزى مەن اۋزى تاڭىلعان گۇلسىمدى ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن بايلانىسى بار ءتورت بەس ادامىمەن عانا اكەتتى.
ول قوراعا قاراقشىلار كەلگەنىن كوشە جاساقتارى ءبىلىپ جينالعانشا قورشاۋشىلار بەت-بەتىمەن تاراپ، جىم-جىلاس جوعالىپ تا ۇلگەرىپ ەدى. ءوزارا جاۋ توپتار تۇگەل ىزدەپ شىققاندا اۋقانعا قاراستى پولك شتابىنىڭ قورعاۋشى جاساقتارى دا قاراقشىلاردى ىزدەپ شىققان بولىپ، باسقا توپتارمەن ءبىر-ءبىر ايقاسىپ-تەرگەپ، ادام بۇلاعانداردىڭ قاي توپ ەكەندىگىنە بەلگى تاقتىرماي، سۋدى لايلاپ ۇلگەردى....
تاڭ اعارعاندا گۇلسىم شەتتەگى ءبىر وقشاۋ ۇيدە سۇلۋ مۇرتتى اقسۇر قىتاي جىگىتتىڭ قۇشاعىندا، جاسالعان توسەكتە جاتقانىن كوردى. وسىندا كەلىسىمەن الىسىپ، ماعدىرى قۇرىعاندا الدىرىپ قويعان بولاتىن. الىسۋمەن قۇتىلا المايتىندىعىن بىلگەن سوڭ ەرىكسىز جۋاسي تۇرىپ، زورلاۋشىنىڭ كىم ەكەندىگىن ءبىلىپ الۋعا تىرىسىپ تا ەشقانداي دەرەكتى بەلگى تاعا المادى.
ادەيىلەپ كەلىن تۇسىرۋگە جاسالعانداي كىشكەنە ۇيدەگى قىزىل-جاسىلدى توسەك-ورىن، تام ىرگەسىنە تارتىلعان گۇلدى قاعاز، ساكى ۇستىنە جايىلعان الاشا، كىلەم... ءبارى دە اۋىل قىستاق حانزۋلارىنىڭ وتاۋى فورماسىندا جاسالىپتى. جالعىز-اق «كۇيەۋدىڭ» ءوزى قالا قىزمەتكەرى سيقىندا. مايلانعان قارا شاشتى، ءجىپ-جىڭىشكە قارا مۇرتتى. تاڭ اتىسىمەن توسەكتەن سۇر باستون سىم-كيتەل كيىپ تۇرەگەلدى. بۇرىن كورىنبەگەن قىتاي سياقتى. قازاقشا، ۇيعىرشا تىلدەردەن مۇلدە ماقۇرىم ەكەن. ءبيجىن تىلىندە سويلەدى:
- ماعان رازىلىقپەن تۇرمىس قۇرساڭ باقىتتى بولاسىڭ. ەگەر رازى بولماساڭ، مەنىڭ دە لاجىم جوق، كوپ قينالىپ زورلاناسىڭ. بايلانىپ، قامالىپ، ۇزاق ازاپ كورىپ بارىپ، اقىرى كونەسىڭ! - دەيدى. تولىق ورتا مەكتەپ بىتىرگەن گۇلسىم دە ءسال شالالاۋ تىلىمەن حانزۋشا جاۋاپ قاتتى:
- جوق، مۇلدە رازى ەمەسپىن! مەن ساعان ءولىپ كەتسەم دە تيمەيمىن!
- كورەمىز ءالى! كونىپ ۇيرەنىسىپ كەتەسىڭ، مەن سۇيگەندىكتەن سەن دە سۇيەتىن بولاسىڭ!
- مەن ەشقاشان دا سۇيمەيمىن سەنى! ءدىنىم، ۇلتىم سەنەن بۇتىندەي باسقا. باسقىنشىلىقپەن زورلانىپ تيگەن ايەل ساعان ايەل بولىپ، ماحاببات بايلاي المايدى. ءساتى تۇسكەن ءبىر كۇنى ءوش الىپ، ءوزىڭدى ولتىرمەي قويمايدى. ونان دا ۇيىمە قايتارىپ قۇتىل! ولاي بولماعاندا مىنا وتاۋىڭا ءوزىڭنىڭ اجالىڭ كەلەدى!
- ۇيىمە قايتار دەگەن دامەنى سەن ەندى مۇلدە ويلاما! - دەپ زورەكەر قاتال ۇنمەن سويلەدى. - مەن سەنى ەندى ءتىرى قايتاراتىنداي، اقىماق ەمەسپىن! وسىندا قارسىلاسامىن دەپ ولمەسەڭ، ىشكەرىدەگى ۇيىمە قايتارىپ اكەتەمىن. سوندا ەرىكسىز كونەسىڭ! ويلان، جوعارى مەكتەپ بىتىرگەن مەنەن جاقسى، ءارى ءال-اۋقاتتى جىگىت تابا المايسىڭ، بەكەر قينالما! وزدىگىڭنەن رازى بولماي، جايىلدىق ىستەي بەرسەڭ، مىنا جىگىتتەرىمنىڭ ىقتيارىنا بەرەمىن. ولاي ءراسۋا بولىپ ءولۋىڭدى مەن مۇلدە تىلەمەيمىن. بىراق، مەنى قاپالاندىرساڭ لاجىم جوق، سولاي قورلاپ ولتىرىلەسىڭ!
- سەندەي قاراقشى باسقىنشىعا ءتيىپ ءتىرى جۇرۋدەن سونىڭ ءوزى جاقسى!
- مەن زورەكەر دە، باسقىنشى دا ەمەس، استاناداعى ءبىر ۇلكەن مەكەمەنىڭ باستى كادرىمىن. مۇندا توڭكەرىس مىندەتىمەن كەلىپ، ساعان عاشىق بولىپ قالدىم. بىراق، سول عاشىقتىقتى قورلاپ، بەتىمە تۇكىرىپ، قول جۇمساعاندىعىڭنان تۇندە سولاي بولىپ قالدى. جونىڭە كەلىپ، ماعان رازىلىقپەن ايەل بولعانىڭنان سوڭ، مەنەن ماڭگىلىك جاقسىلىق باقىت قانا كورەتىن بولاسىڭ، ويلان! - دەي سالدى دا تەرەزە قاعىپ، ءبىر جەندەتىن شاقىردى. - تاماق اكەلسىن! - گۇلسىمنىڭ الدىنا لەگەن-قۇمعانىمەن سۋ اكەلىپ قويدى ءوزى.
جاي كيىمدى ەكى جىگىت پەن ءبىر ايەل ستول مەن ەكى ورىندىق، داستارقان اكەلىپ، مايلى قۋىرداق، اق نان، تەرموسپەن شاي، قىمبات باعالى كونياك، ۆينو، ءار ءتۇرلى كونفەت، جەمىس اكەلىپ قويىپ شىقتى.
گۇلسىم قوزعالماي، ءجۇزىن دە جۋماي وتىرىپ الدى. باسقىنشىنىڭ ءوزى دىمدى ورامالمەن بەتى-قولىن سۇرتكەن بولدى دا، قۋىرداق جەپ، اراق ىشە وتىرىپ سويلەدى:
- اناۋ ۇلكەن چەموداندا سەن كيىنەتىن جاڭا كيىم بار. سونى كيىپ الماساڭ، سىرتقا دارەتكە دە شىعا المايسىڭ. مەنىڭ جولداستارىمنىڭ ايتقانىنا ءسوزسىز كونەسىڭ! ەگەر كونبەسەڭ ولار قاتال جازالاپ قويادى، ۇقتىڭ با؟ - دەي سالدى دا بەزەرىپ وتىرعان گۇلسىمنەن جاۋاپ كۇتپەي-اق سىرتقا شىعىپ، ەسىك سىرتىنان قۇلىپ سالدى. گۇلسىم ونىڭ ىرگەلەس ۇيگە بارىپ كىرگەنىن سەزىپ ەدى. ءبىرازدان سوڭ موتوتسيكلدىڭ وت العان داۋىسى ەستىلدى. گۇلسىم، جوعارى ورناتىلعان تەرەزەگە ۇمتىلىپ بارىپ، بويى ەركىن جەتپەگەندىكتەن ورىندىق اپارىپ قاراعانشا ۇزاڭقىراپ كەتىپتى. كيىمىنىڭ الگى قاراقشىدان باسقا، قاراكوك كيىمدى بىرەۋ ەكەندىگىن عانا كورىپ قالدى.
تاعى دا الىسىپ-قارسىلاسىپ كورەتىندىگىن ويلاعان گۇلسىم، السىرەپ قالماۋ ءۇشىن قولىن جۋىپ، زورلاپ تاماقتاندى. بىراق، ول ۇيدەن قارۋلاناتىنداي، ەش سايمان تابىلار ەمەس. سىناپ كورۋ ءۇشىن تەرەزە قاعىپ ادام شاقىردى سونسوڭ.
- نەمەنە؟ نە كەرەك سىزگە؟ - دەگەن جۋان داۋىستى حانزۋ ءۇنى ەسىكتەن ەستىلدى.
- باستىعىڭدى شاقىر، ءسوزىم بار!
- ول بىرەر ساعاتتا كەلەدى! - دەدى سىرتتاعى داۋىس.
- ولاي بولسا مەن دارەتكە شىعىپ كەلەيىن!
- قازىرشە، كەشىرىڭىز، شىقپايسىز! لەگەنگە دارەتتەنە بەرىڭىز!
ءبىر ساعاتتا كەلەدى دەلىنگەن قاراقشى باستىعى «جاڭا وتاۋعا» ءتۇن ورتاسىندا ارەڭ قايتىپ كەلدى. جىگىت بولىپ جاسانعان بۇل باسقىنشى اۋقاننىڭ كەكسە «كومەكشىسى لاۋ جياڭ» اتالعان قوجايىننىڭ ءدال ءوزى ەكەندىگى وقىرماندارعا ءمالىم بولسا كەرەك. وتكەن تۇندە گۇلسىممەن بۇل الىسىپ جاتقاندا تاۋدان كەلىپ، شتابى الدىندا دومالاپ تۇسكەن اۋقان لاۋ جياڭىن ىزدەتىپ تابا الماي، باسقا قىزمەتكەرلەرىنىڭ كومەگىمەن ەمحاناعا بارىپ ورنالاسقان. تاۋداعى سوققى زاردابىنان ەس-تۇسىنەن ايىرىلىپ، كوشەدە گۇلسىمدى ىزدەپ جۇرگەن ايقاي-شۋدى دا ەستىمەگەن تۋانجاڭ، تاڭەرتەڭ كەلگەن «كومەكشى» قوجانىڭ تۇندە قايدا كەتكەنىن دە سۇراي المادى. بيەشىنىڭ ۇيىندەگى كەكتى تەپكىدەن سۇيرەلىپ، ايدالىپ تەرلەپ كەلىپ، تاۋدىڭ سۋىق سۋىنا سالىنعاندىقتان جاراقاتتارى اسقىنىپ، ىڭىردەن باستاپ ىستىعى ورلەپ كەتكەن ەكەن. نە بولعانىن اۋىق-اۋىق ەس كىرە قالعاندا عانا سۇراپ وتىرىپ، وقيعانى شالا-شارپى ۇققان «كومەكشى» نە ىستەرىن بىلمەي قالدى. اۋقان جاتقان نومىرگە باسقا ەشكىمدى كىرگىزبەۋدى دوقتىرحاناعا تاپسىرىپ، قورعاۋشىلارىنان مىقتى كۇزەت ورناتىپ، ءوز ۇيىنە قايتىپ بارىپ تىنىقتى. «جاڭا وتۋعا» كەلگەنىنشە ءتۇن ورتاسى بولىپ قالىپتى. ايتەۋىر قۋىرشاق تۋانجاڭى مىنا قيىن اۋرۋدان جازىلعانىنشا گۇلسىم وزىنىكى بولدى عوي. ول جونىندەگى ءوز ماقساتىنىڭ ارتىعىمەن ورىندالاتىندىعى كورىنسە دە، حالىقتىڭ قاھارىنان ءوزىنىڭ قاۋپى دە ارتا ءتۇستى.
ءبىر توسەكتە جاتقان گۇلسىممەن بايلانىسى وتكەن تۇندەگىدەي سۋىق سوعىس رايىنا ءوتتى. جەڭىپ العان سوڭ ۇستىنەن تۇسپەي قويعان قاراقشى قالعىعاندا گۇلسىم ونىڭ جان قۇرالىن ىزدەيدى. ەندىگى بار ءۇمىتى سول قۇرالدى قولعا ءتۇسىرىپ، جايراتىپ شىعۋدا عانا قالدى. ىسقاياق قاراقشى وعان الدىرار ەمەس، ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن بىلدىرەر دە ەمەس. تاڭەرتەڭ تاعى دا ەرتە تۇرادى دا، تاماقتانا وتىرىپ، كەلىنشەكتىڭ شىن كوڭىلىمەن بەرىلۋىن سۇرايدى. كوڭىلىن بەرمەي كۇن جوق ەكەندىگىن تاعى دا ەسكەرتىپ تاستاپ، بولنيتساعا كەتەدى. ءسويتىپ ءۇش ءتۇندى وتكىزدى.
ەمحاناداعى اۋقاننىڭ ىستىعى قايتىپ ەسىن جيدى. قوجايىن «كومەكشى» گۇلسىمدى اكەلىپ جاسىرىپ قويعانىن نەگىزگى يەسىنە ەندى ايتپاۋعا بولماي قالدى. ويتەتىنى، بۇل بۇلاڭشىلىعى ءبىلىنىپ قالسا، باس قىلمىسكەر ءوزى بولىپ قالاتىندىعى بەلگىلى. گۇلسىم قولدى بولۋدان بۇرىن كەتكەن اۋقان تاۋدان سوققىعا جىعىلىپ كەلىپ، ءولىم حالىندە جاتقانىن جۇرتشىلىق ءبىلىپ قالىپتى. جالعىز-اق ونىڭ قايسى ەمحانادا جاتقانى عانا بەلگىسىز. ال، گۇلسىمدى ىزدەۋشىلەر قۇلجادان قۋىس قويماي ءتىنتىپ ءجۇر. ەگەر اۋقان تۋانجاڭ سوزىندە تۇرسا تۇتقىن كەلىنشەكتىڭ ورنىن دەرەۋ وزگەرتىپ، ءتىنتىلىپ بولعان ءبىر جەمتىكتەسىنىڭ ۇيىنە اكەلىپ جاسىرۋى قاجەت. لاۋ جياڭ وسى جايتتەردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ الىپ باياندادى «تۋانجاڭىنا».
- جەڭگەمىزدى الىپ كەلدىك، تۋانجاڭ! - دەپ باستادى ءسوزىن. - كۋليگە اكەتەمىز دەپ قورقىتىپ وتىرمىز. وعان ءوزىمىز كۋليدەن جاڭا كەلگەن بولىپ تانىلدىق. وسى جاعدايىندا كەزىگە قالساڭىز، ءسىزدى قۇشاقتاي الاتىندىعىنا ءسوز جوق. ەندىگى نۇسقاۋ وزىڭىزدەن!
اۋقان قاتتى كۇرسىندى مۇنى ەستىپ. جاۋاپ قايتارا الماي، ءجيى ىڭقىلدادى.
- ءوزىڭنىڭ قالاي باسقارا تۇرۋ جوسپارىڭ بار؟ - دەپ سۇرادى ازدان سوڭ.
- مەنىڭ ەڭ نەگىزگى كوڭىل ءبولىپ وتىرعانىم، ءبىلىنىپ قالىپ شتابىمىزعا ءسوز كەلتىرمەۋ جاعى مەن جەڭگەمىزدى باسقا بىرەۋگە جەم ەتپەي، وزىڭىزگە تازا قالپىندا قورعاپ وتكىزۋ عانا.
- سولاي بولسىن! سولاي بولسىن! ءوزىم ەمدەلىپ بولعانشا... ماعان ىستەگەن قامقورلىعىڭدى ەكى ەسە ارتىعىمەن ورىندايمىن!
«كومەكشى» قوجايىن ەمدەپ جاتقان دارىگەرگە بارىپ سويلەستى سونسوڭ:
- ءبىزدىڭ مىنا تۋانجاڭ، تولىق جازىلاتىن سياقتى ما؟ شىنىڭىزدى ايتشى ماعان!
- بۇل كىسىنىڭ ەڭ قاتەرلى جاراقاتى جىنىس بەزىندە عانا قالدى! - دەدى دارىگەر. - ونى قالپىنا كەلەدى دەپ سەنىم بەرۋ قيىن، ونىسىنىڭ ءبىرى مۇلدە جانشىلىپ كەتكەن. ءبىر سىڭارىنىڭ جارتىسى زاقىمدالعان. بۇل جايىن ەشكىمگە، ءتىپتى وزىنە دە ايتپاڭىز، وسى جەردەگى عانا سىر بولىپ قالسىن! وسى جارتىسىن قالپىنا كەلتىرۋ شاراسىن ىزدەستىرىپ جاتىرمىز. ەمىمىز قونسا ازبان بولسا دا ايتەۋىر بىردەمەسى قالار ەدى. ەمىمىز قونباسا مۇلدە اتەك بولىپ كەتەدى! ال، باسقا جاراقاتتارى ەندىگى ءبىر-ەكى كۇندە-اق جازىلادى!
قوجايىن «كومەكشى» اۋقاننىڭ قاسىنا قايتا بارىپ، باسقا قانداي تاپسىرماسى بارىن سۇرادى. تۋانجاڭ وعان تاۋدا بولعان وقيعانى جاسىرا تۇرۋدى، تەك، بيعابىل مەن كۇلاندى سوۆەت كگب- سىنىڭ شپيونى رەتىندە قولعا الۋدى ساقشى جاعىنا، پروكۋراتۋرا ارقىلى زورلاپ مىندەتتەۋدى تاپسىردى.
- فاكتتىك ماتەريالىن ولار قولعا الىنىپ قامالعانشا، ءتىپتى، بۇگىن-اق جازىپ دايارلاپ بولامىن! - دەدى سوڭىندا.
قوجايىن «كومەكشى» ءىس جۇزىندە «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» وسى قالالىق باسقارۋ اپاراتىنداعى استىرتىن ساياسي جەتەكشى مىندەتىندە بولاتىن. اۋقان جاتقان ەمحانادان شىعا سالا ءوزىنىڭ قۋىرشاعى بولىپ داعدالىپ قالعان پۋروكۋراتۋرامەن سويلەسىپ، بيعابىل مەن كۇلاندى قولعا الدىرۋدى رەسميلەستىردى.
ەندىگى ءبىر زور ءىس گۇلسىم ماسەلەسىندە ەكەندىگىن ويلانا شىعىپ، اۋقاننىڭ ەندى ونى يەلەنە المايتىندىعىن ەسكەرىپ جىميدى. «سىڭارى جازىلىپ، نامىس ءۇشىن ۇيلەنسە دە، وسى جاس سۇلۋدىڭ جارتىسى وزىمدىكى بولماي ما، ازباننىڭ كارىلىگىن ەسكەرگەندە ءتىپتى بۇتىندەي وزىمدىكى، اتى مەن شىعاتىن شىعىنى عانا اۋقاندىكى، ھا-ھا-ھا-ھا...ا. قانداي راحات، كەمپىرىم دە كۇندەي المايدى دەشى!» وسىلاي اشىلا كۇلىپ الىپ، ەڭ الدىمەن كەلىنشەك الدىنداعى قاراقشىلىقتان ءوزىن ادالداپ-اقتالىپ الۋدىڭ ايلاسىنا كىرىستى.
بۇگىن كەشتە گۇلسىم جاتقان ءۇي ماڭىندا ءوزارا وتىرىك سوعىستىراتىن ەكى توپتىڭ ەكى باستىعىنا نۇسقاۋ بەرىپ، نە ىستەيتىندىكتەرىن وڭاشا ءتۇسىندىردى دە «جاڭا وتاۋىنا» ەرتەرەك قايتتى. ىرگەلەس ۇيگە جاسىرىنىپ كىرىپ، كيىمىن اۋىستىرىپ، سۇلۋ قاراقشى فورماسىندا قايتا جاسانىپ الىپ كىردى گۇلسىمنىڭ قاسىنا.
- ءالى تاماق ىشپەگەنبىسىڭ، سۇيىكتىم، اشۋدى قوي ەندى! كەل، مىنادان ءبىر-ءبىرى ىدىس قاعىستىرىپ جىبەرىپ، تاماق ىشەلىك! - دەي سالا ەكى ستاكانعا ۆينو قۇيدى. ەكى-ءۇش رەت جالىنىپ ءوتىنىپ، ءبىرىن ۇستاتا الماعان سوڭ ەكەۋىن دە ءوزى جۇتا سالىپ، گۇلسىمدى بۇرە قۇشاقتادى دا، قىلمىستى توسەگىنە الىپ ۇردى. قورعانا قارسىلاسقان ايەل ءىش كيىمىنىڭ العاشقى كۇنى-اق اۋىن جىرتىپ ەدى. بۇل جولى قاساقانا باۋىن ءۇزىپ جىبەردى. تاعى دا ۇستىنەن تۇسپەي جاتىپ الىپ، ساعاتىنا قارادى. باسىن گۇلسىمنىڭ بەتىنە سۇيەپ، ۇيقىعا كەتە باستاعاندا ايەلدىڭ ەكى قولى قاراقشىنىڭ جانقالتاسىنان، سىم بەلدىگى مەن قالتالارىنان سيپالاپ جان قۇرال ىزدەدى. سىرتتان تارس-تۇرس مىلتىق اتىلدى وسى شاقتا. قاتتى تۋلاعان «عاشىعىن» ءبۇرىپ-مىتىپ تىنىشتاندىرعان قاراقشى، باسىن كوتەرىپ سىرتتاعى اتىستى تىڭدادى. سىلق ەتىپ قايتا ءتۇسىردى باسىن. «زاۋپانشىلەر، ەشتەڭە ەمەس. ءبىزدىڭ باتىرلار قۋىپ تاسايدى ولاردى!» دەپ كەلىنشەكتىڭ موينىنا كۇبىرلەدى.
اتىس كۇشەيىپ جاقىنداي ءتۇستى ۇيگە. «قامسىز جاتا بەر، مەن شىعىپ باسقارىپ كەلەيىن!» دەدى دە تۇرا جونەلدى سىرتقا. جالما-جان گۇلسىم دە تۇرەگەلىپ كيىمى مەن دودالانعان شاشىن تۇزەتكەنىمەن، باۋى ۇزىلگەن ءىش كيىمى دانەكەرگە توقتاماي مىقىنىنان ءتۇسىپ كەتە بەردى. شەشىپ تاستاپ ەتەگىن جاپقانشا ءوزى بۇرىن كورىپ جۇرگەن «كوزاينەكتى لاۋ جياڭ كومەكشى» كىرىپ كەلدى.
- گۇلسىم، وسىندامىسىڭ؟ ەندى ازات بولدىڭ، قاراقشىلار قاشتى! ەشتەڭە ەمەس، ەشتەڭە ەمەس، ابىرجىماي-اق قوي! وتىرىپ كيىنىپ ال! - لاۋ جياڭ شالا ۇيعىر تىلىندە بىلدىرلاي سويلەپ شىعا جونەلدى سىرتقا. - نەعىپ تۇرسىڭدار! - اقىرىپ جىبەردى جاساقتارىنا. - ءبىرىن قولعا تۇسىرە الماعانسىڭدار ما؟ ءبارىڭ قۋىڭدار، ءبارىڭ، ءبارىڭ! شەپ جايىپ قورشاڭدار، باستىعى قۇتىلىپ كەتپەسىن!.. توقتاپ قول كوتەرمەگەندەرىن اتىپ تاستاۋلارىڭا رۇقسات!
جاساقتار ءۇي سىرتىنا قاراي تاپىر-تۇپىر جۇگىرە جونەلگەندەي بولدى. گۇلسىم دە اسىعا شىعىپ بەت الدىنا بەزە جونەلمەك بولىپ ەدى. «كومەكشى» الدىنان شىعا كەلىپ، ارقاسىنان قاعا كۇلدى:
- بىزدەن دە قورقامىسىڭ، ۇيگە كىرىپ وتىرا تۇر، جاسىرىنىپ تۇرعان ءبىرى ءوز قىلمىستارىن جاسىرۋ ءۇشىن اتىپ كەتپەسىن! - گۇلسىمنىڭ قولىنان تارتىپ، ۇيگە كىرگىزە جالعاستىردى ءسوزىن. - ءۇش كۇن بولدى سەنى ىزدەگەنىمىزگە، قالادا تىنتپەگەن جەرىمىز قالمادى. قاراقشىلار وسى جالعىز ۇيگە اكەلىپتى عوي!... بۇل ءۇي ىشكەرىدەن جاڭا كەلگەن ءبىر سەميانىڭ وزدەرى جاساپ العان ءۇيى بولاتىن. سەميا ادامدارىنىڭ بىرگە قاشقانىنا قاراعاندا وسىلارمەن جەمتىكتەس قاراقشىلار بولعانى عوي! ءبىرىن قولعا تۇسىرسەك ءبارىن تابامىز، اسىقپا!... تاۋدان اۋىرىپ بۇگىن قايتىپ كەلگەن اۋقان جولداس، سەنىڭ قاراقشىلار قولىنا ءتۇسىپ كەتكەنىڭدى ەستىپ، قاتتى مازاسىزداندى. وتىرا تۇر، جاۋىنگەرلەرىمىز قاراقشىلار ۇياسىن ءتىنتىپ بولسىن، وزىڭنەن دە سۇراپ انىقتايتىن ىستەرىمىز بار!
- مەنىڭ ايقايلاۋعا دا مۇرسامدى كەلتىرمەي اۋزىم مەن كوزىمدى تاڭىپ، ۇيىمنەن تارتىپ الىپ شىققان. قايدا كەلگەنىمدى دە بىلمەيمىن! - دەپ شاعىنعان گۇلسىم، قاراقشى باستىعى جاعىنان زورلانعاندىعىن سويلەپ جىلادى.
- بۇل شاعىمىن قوستاي، جانى اشىعانسي ءجۇرىپ، توسەكتىڭ باس جاعىنا قويىلعان چەموداندى، توسەك استىنا تىعىلعان قىزىل شتاندى تاۋىپ اكەلىپ جايعان عايار قاراقشى نامىستانعان-ىزالانعان شىرايمەن ىڭىرانا سويلەدى:
- ءى...ھى....ەھە...ە..، ءبىرى كەلىپ شتانىڭىزدىڭ اۋىن جىرتقان، ءبىرى كەلىپ باۋىن ۇزگە! ءى...ھى...ى... ءبىر-بىردەن كەلىپ ءبارى ويناعان!... ھ-ھى...ھى...ى.. اقىرى شتانىڭىزدى توسەك استىنا تاستاپ، بولارىم بولدى دەپ جالاڭ بۇت جاتا بەرگەنسىز!.. جاڭا ارەڭ تاۋىپ، كيە الماي قالعان سەبەبىڭىز سول بولدى! ءى...ھى....ھى...ءى..، مىنا مۇنشالىق قىمباتتى كيىمدەردى سىيلاعاندىقتارى ءۇشىن ءوزىڭىز دە بوساپ قالعانسىز! ءى..ھى...ھى...ى... مىنا زياپات، سىي-قۇرمەت داستارقاندارىنا ماستانىپ، ءبارىن دە رازى ەتكەنسىز... ھى...ھى...ى... وزىڭىزدە كوپتەن بەرى ەر كورمەگەن، جاپ-جاس جەسىرسىز عوي!
- ولاي ەمەس لاۋ جياڭ... باستىعى عانا زورلادى! باسقاسىن كورگەمىن دە جوق! - گۇلسىم ەڭىرەپ جىبەردى مىنا ۋلى جالاعا.
- ءبىرى عانا بولسا شتانىڭىزدىڭ باۋىنان، ءيا، اۋىنان عانا جول اشار ەدى. ال، ولاردىڭ كوپتىگىنەن ءتورت كۇننەن بەرى شتانىڭىزدىڭ قايدا قالعانىن دا بىلمەي قالعانسىز. زاتتىق فاكت سولاي! قاراقشىلاردىڭ قولىنا تۇسكەن سوڭ سولاي بولادى، كەرەك جوق، كەرەك جوق! بىراق، ءبارىن رازى ەتىپ، كۇندىز-ءتۇنى جالاڭ بۇت زياپاتتا بولعاندىعىڭىز عانا!.. وسى قاراقشىلاردى تۇگەل تاۋىپ جازالاۋ ءۇشىن، بۇل ماسقاراسىن حالىققا جاريالاپ، قاراقشىلارعا جۇرتشىلىقتىڭ كەگىن كۇشەيتە تۇسپەي بولمايدى!
- ءبىر كۇشتى باستىعى عانا ءۇش كەش زورلاعانىن، باسقاسىن مۇلدە كورمەگەندىگىمدى ايتتىم عوي، لاۋ جياڭ! ءبۇيتىپ جۇرتشىلىققا ءوزىمدى دارەتحانا ەتىپ جاريالاعانىڭىزشا ءولىپ العانىم جاقسى! - دەپ شىڭعىرىپ جىبەردى گۇلسىم.
- بولمايدى، بو-بولمايدى، ولۋگە مۇلدە بولمايدى! ءسىز زيانكەستىككە ۇشىراۋشىسىز، سىزگە ايىپ تاقپايمىز! ماسقارالاۋعا بولمايدى! بىراق قاراقشىلاردىڭ نامىسسىز جاۋىزدىق قىلىقتارىن تۇگەل اشكەرەلەمەي دە بولمايدى! حالىق كەگىن قوزعاپ، جۇرتشىلىقتى جۇمىلدىرىپ تۇگەل تاۋىپ جازالاۋ ءۇشىن بارلىق قىلمىستارىن جۇرت الدىنا ءدال وسىلاي جايىپ سالماي بولمايدى!
- ولاي بولعاندا جازىقسىز مەنى جۇرت جۇزىنە قاراعىسىز ەتىپ ماسقارالاپ ولتىرمەكسىز عوي!
- فاكت دەگەن راقىمسىز، ونىڭ ءدال ءوزىن سول قالپىندا قويماسا، قىلمىسكەرلەر مويىندامايدى، تۇسىنەمىسىز؟
- فاكتتىڭ ءدال ءوزى، ءبىر باستىعىنىڭ عانا باسقىنشىلىق ىستەگەنى! سەنى الامىن، عاشىقپىن دەپ زورلاي بەردى. ۇستىمدە ۇيىقتادى، سونىڭ ءوزى عانا! ءبارى دەپ قالاي كوبەيتىپ وتىرسىز، لاۋ جياڭ-اۋ! - ەگىلە ەڭىرەدى گۇلسىم.
- مىنالار ءبىر عانا باسقىنشىنىڭ ءىزى ەمەس، گۇلسىم، مىنە، مىنە، كورىنىپ تۇرماي ما! حالىق جاۋلارىن ءوز ۇياتىڭىز ءۇشىن عانا جاسىرىپ قالماقسىز با!
- مەنىڭ سىزگە ەشقانداي جازىعىم جوق ەدى عوي، لاۋ جياڭ! مەنىڭ ءجۇزىمدى، ابىرويىمدى ساقتاڭىز!.. بۇلاي جاريالاساڭىز مەن ءتىرى جۇرە المايمىن، اياڭىز مەنى! - گۇلسىم وسىلاي جالىنىپ ەڭىرەي بەردى دە جادىگوي جاۋى ويلانعانسىپ-قينالعانسىپ وتىرىپ قالدى. ماڭداي تەرىن سۇتكەن بولدى.
- جىلاپ، قابىرعامدى قايىستىردىڭ عوي! ولاي بولسا، الدىمەن تۋانجاڭنىڭ وزىنە عانا بايانداپ، ونىمەن اقىلداسايىن! - دەپ كۇرسىندى سوڭىندا.
- جوق، وعان دا ءسىز ايتپاڭىز، وسى فاكتتەر بويىنشا مەن ءوزىم سويلەسىپ، بارلىق كورگەنىمدى ءوزىم مالىمدەيىن! اۋقان اعامەن كەزدەستىرىڭىز!
ەگەر اۋقان ەركەكتىگىنەن ايىرىلماعان بولسا، «كومەكشى» قاراقشى ءوز جوسپارى بويىنشا گۇلسىمدى وسىلاي جالىندىرىپ، پەندە ەتىپ العان سوڭ، وعان باسقىنشىلىققا ۇشىراعانىن دا جاسىرىپ قوسپاق ەدى. ەندى باسقاشا جولمەن تياناقتاندىرۋدى ويلاستىردى.
- ماقۇل، سويلەستىرەيىن! - دەي سالدى، گۇلسىمنىڭ وتىنىشىنە. - بىراق، ول كىسى اۋرۋىنان جازلعانشا كۇتەسىز! وزىڭىزگە قاۋىپ-قاتەرسىز ءبىر ءۇي بەرە تۇرايىن! سەنىمدى ادال كۇتۋشى، قورعاۋشى دا بەرەيىن! وسىدان باسقا مەنىڭ قولىمنان نە كەلمەك، وايلاڭىزشى! تەك، تۋانجاڭمەن ءوزىڭىز سويلەسكەنىڭىزشە مەنىڭ عانا بۇيرىعىمدا بولۋىڭىز شارت! قاراقشىلار قولعا تۇسكەنشە باسقا ەشكىممەن سويلەسپەي، ءوزىڭىزدى اشكەرەلەمەي كۇتەسىز! ەگەر ولار ءسىزدىڭ وسىندا ەكەندىگىڭىزدى ءبىلىپ قالسا تاعى دا الىپ كەتۋى، تىم بولماعاندا ءولتىرىپ كەتۋى ءسوزسىز! وزدەرىنىڭ سىزدەي اجالدى فاكتى ءتىرى تۇرعاندا ولار تىنشي المايدى. سوندىقتان ءبىز دە ول جاۋلارىڭىزدى قولعا تەزدەتىپ تۇسىرۋگە بار كۇشىمىزدى سالامىز! وعانعا دەيىن ايەل كۇتۋشىڭىز بەن مەنەن باسقا ەشكىمگە كورىنبەيسىز تىرشىلىگىڭىزگە مىندەتتى بولىپ قالعاندىعىم ءۇشىن وسى ءتارتىپتى مىقتاپ ۇستاۋىما كونە تۇراسىز!
- ال، اۋقان اعا مەنىمەن قاشان سويلەسەر؟
- ۇزاق كۇتتىرمەس!
- اماندىعىمدى ءبىلدىرۋ ءۇشىن ۇيىمدەگى بىرەۋدى شاقىرتىپ الىپ سويلەسۋىمە بولا ما؟
- ءسىزدىڭ امان-ەسەن تابىلعاندىعىڭىزدى مەن بارىپ حابارلاپ قويامىن. تەرگەۋ بىتكەن سوڭ ۇيىڭە اپ-امان قايتاراتىندىعىما ۋادە بەرىپ تىنىشتاندىرايىن!
گۇلسىمدى جاۋى وسى ۋادەمەن الداپ، سول ءتۇنى قالا ىشىندەگى باسقا ءبىر جاسىرىن ۇيىنە اپارىپ ورنالاستىرىپتى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، قاس الباستىنىڭ قاس-قاعىمدا قامقورىم بولىپ كورىنە قالاتىن سيقىر سۇمدىعى وزدەرىڭىزدىڭ ەڭ نەگىزگى ونەرلەرىڭىز عوي. مۇنىڭىزعا كورىپ-ءبىلىپ جۇرگەن كوزى بار جۇرتشىلىق تاڭدانبايتىن بولعان. ەندىلىكتەگى وتىرىك كۇلكىڭىز دە ءوزىڭىزدىڭ نەندەي زات ەكەندىگىڭىزدى اشكەرەلەيتىن ءرول اتقارىپ ءجۇر. (ويتەتىنى، بەتىنە ۇياتتىڭ نەرۆ تالشىعى وزىمەن بىرگە جارالاتىن ادام بالاسى تىرجالاڭاش الدامشىلىقتان قىزعىش تارتادى عوي. ال ءسىزدىڭ جۇزىڭىزدە ونداي ۇيات تالشىعىنىڭ ءىزى دە جوق.) مۇنداي ماسقارا بەينەڭىزدەن حالىقتىڭ ەشتەڭەسى كەمي قويماس ەدى. تەك، ناعىز ادامزات ازاماتتارىن «جىن-شايتان» اتاپ، وزدەرىڭىزدى ادام دەپ سەندىرمەك بولىپ قيناۋلارىڭىز، ادامنىڭ وزىنە ەسەكتىڭ جەلقومداپ ءمىنىپ، «حيت!» دەپ تەبىنگەنىندەي قورلاندىرىپ بارادى. سىرى ءمالىم بولعان ەسەككە، كورە ءجۇرىپ ەسەك بولۋدان قورلىعى اۋىر قىلمىس بار ما!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] ناۋشى (ۇيعىرشا) - باتىر، پالۋان جۇدىرىقشى.
