1. تاريحشىلار ماعجان جۇماباەۆ پەن ساكەن سەيفۋلليننىڭ قاي جىلى قايتىس بولعانىن ءالى دە ناقتى بىلە الماي وتىر. وعان سوڭعى جىلدارى ايتىلىپ جۇرگەن اڭگىمەلەر سەبەپ بولۋدا. كەيبىر كوزكورگەندەردىڭ ايتقانىنا سەنسەك، ارىستارىمىز 1938 جىلى اتىلماعان. قىلىشىنان قان تامعان كەزەڭدە نكۆد-نىڭ ولاردى ءتىرى قالدىرىپ قويۋى مۇمكىن بە؟ 2. باۋىرجان مومىشۇلى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە 1948 جىلدار شاماسىندا ءسىبىر جەرىنەن ماعجاندى كورگەنىن جازادى. ال ماعجانمەن ايداۋدا بىرگە بولعان ابدۋللا اقساقالدىڭ ايتقانىنا سەنسەك، اقىن 1951 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا قايتىس بولعان. سونداي-اق ساكەندى ماگادان جەرىنەن كورگەندەر دە بار ەكەن. دۇرىسى قايسىسى؟3. ولاردىڭ قاي جەردە جەرلەنگەنى انىقتالدى ما؟ حاميت بولاتۇلى، باتىس قازاقستان وبلىسى
وقىرماننىڭ بۇل ساۋالىنا بەلگىلى ءسا­كەن­تانۋشى، فيلولوگيا عىلىم­دارى­نىڭ دوك­تورى، پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆ جاۋاپ بەرەدى.

1. تاريحشىلار ماعجان جۇماباەۆ پەن ساكەن سەيفۋلليننىڭ قاي جىلى قايتىس بولعانىن ءالى دە ناقتى بىلە الماي وتىر. وعان سوڭعى جىلدارى ايتىلىپ جۇرگەن اڭگىمەلەر سەبەپ بولۋدا. كەيبىر كوزكورگەندەردىڭ ايتقانىنا سەنسەك، ارىستارىمىز 1938 جىلى اتىلماعان. قىلىشىنان قان تامعان كەزەڭدە نكۆد-نىڭ ولاردى ءتىرى قالدىرىپ قويۋى مۇمكىن بە؟ 2. باۋىرجان مومىشۇلى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە 1948 جىلدار شاماسىندا ءسىبىر جەرىنەن ماعجاندى كورگەنىن جازادى. ال ماعجانمەن ايداۋدا بىرگە بولعان ابدۋللا اقساقالدىڭ ايتقانىنا سەنسەك، اقىن 1951 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا قايتىس بولعان. سونداي-اق ساكەندى ماگادان جەرىنەن كورگەندەر دە بار ەكەن. دۇرىسى قايسىسى؟3. ولاردىڭ قاي جەردە جەرلەنگەنى انىقتالدى ما؟ حاميت بولاتۇلى، باتىس قازاقستان وبلىسى
وقىرماننىڭ بۇل ساۋالىنا بەلگىلى ءسا­كەن­تانۋشى، فيلولوگيا عىلىم­دارى­نىڭ دوك­تورى، پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆ جاۋاپ بەرەدى.
1. ماعجان مەن ساكەننىڭ ولىمىنە قاتىستى ءتۇرلى الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر بار. مەنىڭشە، اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق ناقتى دەرەك بولماسا، مۇنداي اڭگىمە­لەردى قۇر داۋرىقتىرۋدىڭ رەتى جوق. كەز كەلگەن عالىم دايەكسىز ايتىلعان سوزگە دەرەك دەپ قاراي المايدى. ياعني تاريح­شىلارىمىز بەن ادەبيەتشىلەرىمىز، وزگە دە سالا زەرت­تەۋشىلەرى ناقتى فاكتىمەن سويلەۋى ءتيىس. ويتكەنى تاريحتا قازاقتىڭ «دەيدى ەكەنىنە» جانە «سولاي بولعان ەكەن» دەگەن سوزىنە قۇرىلعان ەكىۇشتى ءاڭ­گىمەلەر كوپتەپ كەز­دەسەدى. مۇنداي اۋى­زەكى اڭگىمەلەردىڭ كوپ­تىگى سونداي، ءتىپتى سوڭىندا شىنى مەن ءوتىرى­گىن اجى­راتا الماي قالىپ جاتامىز. سوندىقتان بۇعان ساقتىقپەن قاراعان ءجون. مۇرا­عاتتاعى جازبالارعا سەنبەي، اۋىزەكى اڭگىمەلەرگە بوي الدىرۋعا بولماس. دۇرىس، ءبىز ءوزىمىزدىڭ ارداقتىلارى­مىزدىڭ تاريحتان سىزىلىپ قالۋىن ىشتەي قالامايمىز، ولارعا قيماستىقپەن قا­رايمىز. ەل تۇلعالارىنىڭ سۇيەگىنىڭ قاي جەردە قالعانىن ءبىلىپ، لايىقتى قۇر­مەت كورسەتكىمىز كەلەدى. مۇنداي نيە­­تىمىز ءاب­دەن دۇرىس-اق. بىراق قانشا قي­ماعا­نى­مىز­بەن، شولاق رەجيم ولار­دىڭ ءومىرىن قيدى. كوزىن جويىپ، ارداق­تى­لارىمىزدىڭ ار­تىندا تۇياعى دا قال­مادى. تاريحتان سىزدى، حالىق جاۋى ەتتى. ولاردىڭ ءوزى تۇرماق، جاز­عان تۋىن­دىلارىن دا جاپتى، ورتەدى. اتىن اتاعان­داردى سوتتادى. ياعني رۋحاني تۇرعىدا ءولتىردى ەمەس پە؟! ولاردىڭ قاي كۇنى ءدۇ­نيە­دەن وزعانى تاريح ءۇشىن قاجەت. بىراق بۇگىنگى قوعامنىڭ تىرشىلىگىنە قاجەت پە؟ ودان دا ارىستارىمىزدىڭ كەڭەس وكى­مەتى وشىرگەن تۋىندىلارىن قايتا ءتىرىل­تەيىك. زەرتتەپ، ادەبيەتتەگى بەدەلىن كو­تە­­رەيىك. كەيىنگى ۇرپاققا ولاردىڭ مۇرا­سىن قالدىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ باستى پارىزى ەمەس پە؟! كەز كەلگەن زەرتتەۋشى قاعازعا تۇسكەن دەرەككە شىندىق دەپ قارايدى. ال رەپ­رەس­­سيا جىلدارىنداعى قۇجاتتارعا سەن­سەك، ەكى ارىسىمىز دا اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، بۇل قاتال ۇكىم كوپ كەشىكپەي ورىندالعان. مىسالى، ساكەن سەي­فۋل­لين­دى 25 اقپان كۇنى نەبارى 20 مينۋتتا سوتتاپ، اتۋ جازا­سىنا كەسكەن. شىعا­رىلعان ۇكىم ەكى ساعات­تان سوڭ ىسكە اسقان. بۇدان نكۆد جانال­عىشتارىنىڭ زيالىلارىمىزدى ءتىرى قال­دىرۋعا ءمۇد­دەلى بولماعانىن انىق كو­رۋ­گە بولادى. وسى رەسمي قۇجاتتاردا «حا­لىق جاۋى» دەگەن جالا جابىلعان جاندار­دىڭ قاي كۇنى اتىلعانى جانە قاي ساعاتتا ۇكىمنىڭ ورىندالعانىنا دەيىن كورسەتىلگەن. عالىمدار كوبىنە سول دەرەككە جۇگىن­ەدى.
2. نەگىزى، ساكەن مەن ماعجاندى «كور­­دىم» دەۋشىلەر كوپ. بىراق جوعارىدا ايتقا­نىمداي، ناقتى دالەلسىز بىردەڭەنى بولجاپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. سول ءبىر قيىن جىلدارى قازاق جەرىنەن ايداۋعا كەت­كەن­دەر، اۋىر جۇمىسقا جەگىلگەندەر از بولعان جوق. دەرەككە جۇگىنسەك، ءبىزدىڭ ەلدەن 105 مىڭ ادام ۇستالعان. سونىڭ 22 مىڭى اتۋ جازا­سىنا كەسىلگەن. مۇمكىن، سول قازاقتىڭ ارا­سىنان ءوزىن «مەن مىنا اقىنمىن»، «وسىنداي جازۋشىمىن» دەپ تانىستىر­عاندار بولدى ما، كىم كىم ءبىلسىن؟ ول جاعى بىزگە بەيمالىم. ال وسىنداي بەيمالىم­سىزدىكتىڭ جانىندا ىلعي دا ۇلكەن كۇمان قاتار تۇرادى. سونداي-اق ارىستارىمىزدىڭ ەسىمىمەن جۇرت جاقسى تانىس بولعانىمەن، ول كەزدە كوپشىلىك ولاردىڭ ءتۇرىن تۇستەپ بىلگەن جوق. دەمەك، ارىستارىمىزدى جۇرت دۇرىس تانىماۋى دا مۇمكىن عوي. مىنە، سول سەبەپتى دە بۇل اڭگىمەلەردىڭ اقيقاتىنا جەتۋ قيىن. ەسكەرەتىن تاعى ءبىر جايت، ولار­دىڭ ءتىرى جۇرگەنىنە دالەل بولاتىنداي ساكەن مەن ماعجاننىڭ 1938 جىلداردان كەيىن جازىلعان تىڭ تۋىندىلارى دا تا­بىل­عان جوق.
تاريحي شىندىققا نەگىزدەلمەگەن ءسوز ەشۋاقىتتا ءپاتۋالى بولمايدى. «مەن كورگەن ەدىم»، «بىلگەن ەدىم» دەۋشىلەردىڭ سوزىنە ناقتى دەرەگى بولماعاندىقتان، اقيقات دەپ قاراي المايمىز. ءيا، ساكەن مەن ماعجان ءبىز ءۇشىن قىمبات ادامدار. بىراق قالاي بولعاندا دا ولاردى كەڭەس وكىمەتى قوعامنان الاستاتتى. سودان كەيىن تۇلعالارىمىز ادەبيەتكە قايتا اينالىپ سوققان جوق.
3. ارىستارىمىزدىڭ قاي جەردە جەر­لەنگەنى بەيمالىم. كەڭەس وكىمەتى ولارعا اقىن ەكەن نەمەسە جازۋشى ەكەن دەپ قارا­مادى. «حالىق جاۋى» دەپ اتىلعان ولاردى شۇڭقىرلارعا توعىتىپ تاستاي بەرگەن عوي. سول سەبەپتى دە بۇگىنگى كۇنى ولاردىڭ ناقتى قاي جەردە جاتقانىن انىق ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس.

دايىنداعان
سابينا زاكىرجانقىزى

"ايقىن" گازەتى