ەلباسىنىڭ ستراتەگيالىق جولداۋىنا ىلىككەن ءالىپبي تاقىرىبىن العاشىندا سۇلەسوق قابىلداعان بۇقارا، ونىڭ باستى ساياسي باستاما ەكەنىن ەندى سەزىپ، جان-جاقتى تالداۋ تاقىرىبىنا اينالدىرۋدا. باسپاسوزدەگى باسىق (زاگولوۆوك) بىتكەن الىپبيگە قاتىستى بولا باستادى. اسىرەسە، «وشاققا وت ۇرلەگەن» جاعداي استانالىق «امانات» كلۋبىنداعى لاتىن ءالىپبيىنىڭ تالقىلانۋىنان باستالدى، سودان بەرى بۇل قارقىن ۇدەمەسە، باسەڭدەيتىن ءتۇرى جوق.

مۇنداي ۇدەرىس وتكەن عاسىردىڭ  90 جىلدارى دا وسىنداي قارقىن العان، الايدا ونىڭ مازمۇنى مەن ءتۇرى باسقاشا ەدى: ءالىپبي تاڭداۋ جونىندە سوناۋ بىتىگ جازۋدان باستاپ كيريلشەگە دەيىن ۇسىنىلعان قىم-قىيعاش كەرەعار پايىمعا تولى بولسا - كازىر بۇل جايت ءبىر ارناعا توعىسا باستادى،نەگىزگى تالقى لاتىنشاعا بۇرىلدى; بۇرىن جالعىز-جارىم باستاماشىلار قۇلاش-قۇلاش ماقالا جازسا، ەندى باقتاردىڭ ءتۇرلى فورماتتارىندا ۇجىمداسقان، اتالمىش ماسەلەدە بەلگىلى ءبىر ايتارى بار توپتار اڭگىمە ارقاۋىن قولعا الىپ ءجۇر. بۇل دا اتالمىش ماسەلەنى قولعا الۋداعى العا باسقاندىعىمىز.الايدا، ءازىر رەسمي كىرىسۋ باستالعان جوق.

دەسەك تە، بۇل جولعى اڭگىمە دە، «ءان» دە وزگەرەك. بۇل جولى اتالمىش ماسەلەگە شىنايى شەشىم مەن كىرىسىم كۇتىپ تۇرعاندىعىن ۇدەرىسكە قاتىسۋشى بارلىق تاراپ تا مويىنداۋدا. بۇرىنعىداي الىپ-قاشپا نە ارانداتۋ مەيلىنشە از. اركىم دە ساۋاتتى، سالاۋاتتى سويلەۋگە تىرىسىپ باعۋدا. بىراق تا بايقالعان جايتتاردى ورتاعا سالۋ ارقىلى ساليقالى ۇلتتىق جوباعا جاڭا ۇدەرىس پەن قارقىن بەرىلسە دەگەن تىلەك باسىم.

ەلباسىنىڭ ستراتەگيالىق جولداۋىنا ىلىككەن ءالىپبي تاقىرىبىن العاشىندا سۇلەسوق قابىلداعان بۇقارا، ونىڭ باستى ساياسي باستاما ەكەنىن ەندى سەزىپ، جان-جاقتى تالداۋ تاقىرىبىنا اينالدىرۋدا. باسپاسوزدەگى باسىق (زاگولوۆوك) بىتكەن الىپبيگە قاتىستى بولا باستادى. اسىرەسە، «وشاققا وت ۇرلەگەن» جاعداي استانالىق «امانات» كلۋبىنداعى لاتىن ءالىپبيىنىڭ تالقىلانۋىنان باستالدى، سودان بەرى بۇل قارقىن ۇدەمەسە، باسەڭدەيتىن ءتۇرى جوق.

مۇنداي ۇدەرىس وتكەن عاسىردىڭ  90 جىلدارى دا وسىنداي قارقىن العان، الايدا ونىڭ مازمۇنى مەن ءتۇرى باسقاشا ەدى: ءالىپبي تاڭداۋ جونىندە سوناۋ بىتىگ جازۋدان باستاپ كيريلشەگە دەيىن ۇسىنىلعان قىم-قىيعاش كەرەعار پايىمعا تولى بولسا - كازىر بۇل جايت ءبىر ارناعا توعىسا باستادى،نەگىزگى تالقى لاتىنشاعا بۇرىلدى; بۇرىن جالعىز-جارىم باستاماشىلار قۇلاش-قۇلاش ماقالا جازسا، ەندى باقتاردىڭ ءتۇرلى فورماتتارىندا ۇجىمداسقان، اتالمىش ماسەلەدە بەلگىلى ءبىر ايتارى بار توپتار اڭگىمە ارقاۋىن قولعا الىپ ءجۇر. بۇل دا اتالمىش ماسەلەنى قولعا الۋداعى العا باسقاندىعىمىز.الايدا، ءازىر رەسمي كىرىسۋ باستالعان جوق.

دەسەك تە، بۇل جولعى اڭگىمە دە، «ءان» دە وزگەرەك. بۇل جولى اتالمىش ماسەلەگە شىنايى شەشىم مەن كىرىسىم كۇتىپ تۇرعاندىعىن ۇدەرىسكە قاتىسۋشى بارلىق تاراپ تا مويىنداۋدا. بۇرىنعىداي الىپ-قاشپا نە ارانداتۋ مەيلىنشە از. اركىم دە ساۋاتتى، سالاۋاتتى سويلەۋگە تىرىسىپ باعۋدا. بىراق تا بايقالعان جايتتاردى ورتاعا سالۋ ارقىلى ساليقالى ۇلتتىق جوباعا جاڭا ۇدەرىس پەن قارقىن بەرىلسە دەگەن تىلەك باسىم.

دەگەنمەن، بۇل باستاما - ۋاقىت جاعىنان ءبىرشاما كەشىككەنمەن، بىراق ساياسي جاعىنان ءوز مەرزىمىندە قولعا الىنىپ وتىرعان شارا. جاڭاوتارلىق ساياسات باسىن كوتەرىپ، جالپىتۇركىلىك  بىرىگىس ەندى قولعا الىنىپ، قازاقستاننىڭ گەوساياسي ورنى ساپاعا اينالا باستاعان تۇسپەن سايكەس كەلۋدە. اسىرەسە، بۇرىن ۇلتتىق مازمۇنداعى ساياسي شەشىمدەر قولعا الىنباي كەلسە، ەندى ەلدىڭ گەوساياسي قادامدارى بۇلاي قاراي امالسىز مويىن بۇرعىزا باستادى: ەكسپو-2017 ناۋقانىنا ەسكىرگەن ءارى ورىس-قازاق ورتاق الىپبيمەن كىرىسۋ جاڭا مەملەكەتتىڭ يننوۆاتسيالىق باستاماسىمەن قالاي بولعاندا دا سايكەسپەيتىن شارۋا ەدى.

«امانات» كلۋبىندا اتالمىش ماسەلە بويىنشا ارنايى توپ تاعى باس قوستى. سوندا قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى، ءدىنتانۋشى، تۇركولوگ، «ورىسرۋلى» جىگىت، تيمۋر كوزىرەۆ اتالمىش ماسەلەنىڭ ساياسي استارىن بارىنشا اشىپ بەرگەنى بار. ونىڭ بۇل ارەكەتى قازاقستاندىق جاڭا وتانشىلدار توبىنىڭ شىعا باستاعانىن جانە ونىڭ ازاماتتىڭ شىققان تەگىنە ەمەس، پايىمى مەن تانىمىنا قاتىستى ەكەنىن كورسەتتى: تيمۋر جاڭا ءالىپبيدىڭ قازاقستان ءۇشىن ۇتىمدى ساياسات كوزى ەكەنىن تاپتۇيناقتاي دايەكتەرمەن ايتىپ بەردى.

دەگەنمەن، جاڭا ءالىپبي ماسەلەسىنىڭ ساياسي قىرىنان وزگە ەڭ باستى سىيپاتى - ونىڭ لينگۆيستيكالىق قاجەتتىلىكتەن تۋىپ وتىرعان تابيعي شەشىم ەكەندىگى ءالى تالاي ايتىلىپ، كوزىمىز جەتەتىن بولادى. الايدا، بۇل ماسەلەنى ۇلت ليدەرىنىڭ (بۇنى بىرەۋ مويىندار، بىرەۋ مويىنداماس) ناقتى قويعانى سونداي، ۇلتتىق ەليتا دا ءوزىنىڭ ىشكى دايىندىعىنىڭ جوقتىعىن بايقاتىپ العانداي. ءتىپتى، بۇرىنعى بىتپەس اڭگىمەنىڭ ءبىرى عوي دەگەندەردىڭ مول بولۋى دا سونىڭ ايعاعى. الايدا، ماسەلە بۇلاي ويلاۋدان گورى بارىنشا بايسالدى - ۇلتقا جاڭا ويلاۋ جۇيەسىنىڭ تەتىگى مەن كورىنىسى كەرەك. قازاق ۇلتىنا وزىنە ءوزى سەنىم ۇستەيتىن ىرگەلى ءىس كەرەك ەدى. بۇل - وسى جاڭا ءالىپبي ارەكەتى بولماق.

بۇعان دەيىن بىتكەن ءىستىڭ ءبىرى - استانا كوشىرۋ بولسا، ول ن. نازارباەۆتىڭ جەكەدارا باستاماسى مەن كۇش-جىگەرى ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز. ال، جاڭا ءالىپبي ءبىر ادامنىڭ نە بىرنەشە ادامنىڭ جاۋاپكەرلىگىنە نەگىزدەلمەيدى، جالپىۇلتتىق قۇلشىنىس پەن تىزە قوسۋ ارقىلى بىتەتىن شارۋا بولعالى تۇر. ءالىپبي اۋىستىرۋ - ناتيجەسى مەن اۋقىمى جاعىنان استانا اۋىستىرۋدان الدەقايدا ماڭىزدى، مەيلىنشە وزەكتى ءارى بارىنشا اۋقىمدى بولاتىن ءتۇرى بار. قالاساق تا، قالاماساق تا بۇعان الەمدەگى 15 ميلليون قازاقسويلى ادامنان وزگە قازاقستاندىقتار قامتىلاتىنى ءسوزسىز. ءتىپتى، بۇعان بۇكىل قىپشاقتەكتى جۇرتتىڭ تاقىم قىسارىنا كۇمان جوق. ەندەشە بۇل اۋقىمدى دا تاريحي جاۋاپتى ىسكە قالاي كىرىسكەنىمىز ءجون؟ بار ماسەلە سوندا بولىپ تۇر.

ازىرگە بۇل شارۋانى ەندى قۇرىلماقشى مەملەكەتتىك كوميسسيا قولعا الماق، بۇل رەسمي بيلىك تاراپىنان شىققان ءۋاج. الايدا، بىزدە قالىپتاسقان مۇنداي كوميسسيالارعا كىمدەر كىرەتىنى بەلگىلى: دەپۋتاتتار، مينيسترلەر،قوعام قايراتكەرلەرى، ت.ت. قىسقاسى اتالمىش ماسەلەدە تەك قانا «تويشىل گەنەرالدىڭ» ءرولىن اتقارۋشى ەليتا. بۇل جاعدايدىڭ قانداي دا ءبىر ىجداعاتتى شەشىم قابىلداپ، ونىڭ دۇرىس ۇدەرىسكە اينالارىنا ۇلكەن كۇمان بار.

سول سەبەپتى، اتالمىش ماسەلەنى قولعا الۋدا مىنا جايتتى ەسكەرگەن ماقۇل بولار. جاڭا ءالىپبي ۇدەرىسىنە بارىنشا جۇمىستىق سىيپات بەرۋگە كەدەرگى بولاتىن ساياسي تۇلعالار مەن ساياسي كورىنىستەردى مەيلىنشە شەكتەۋ  عانا ناقتى ناتيجەگە جەتەلەيتىنى ەسكەرىلسە. سوندىقتان جۇمىستى مەمكوميسسيا قۇرۋدان باستاپ ەمەس، ۇكىمەتتىك جۇمىس توبىن قۇرۋدان باستاعان ءجون. بۇل توپ ماسەلەنى عىلىمي-پراكتيكالىق جاعىنان تىڭعىلىقتى قولعا الاتىن جانە ۇيلەستىرە بىلەتىن، ۇيىمداستىرۋعا قابىلەتتى ساۋاتتى مەنەدجەرلەر مەن عىلىمي توپتان قۇرىلعانى نۇر ۇستىنە نۇر.

اتالمىش ۇكىمەتتىك توپ بارلىق قارا جۇمىستى اتقارا وتىرىپ، شەشىم قابىلداۋعا تاقالعاندا عانا الگى ساياسي ورگان - مەمكوميسسيا قۇرىلعانى ءجون جانە ول شەشىم قابىلداۋ مەن اتقارۋ مەرزىمىن تاعايىنداپ، سول ۇدەرىستى باقىلاۋدى عانا قولعا الماق.

ءىستى نەدەن باستاعان ءجون؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بولاشاق جاڭا ءالىپبيدىڭ سىيپاتى مەن تۇلعاسىنا قويار تالاپتاردى  جۇيەلەگەن تۇجىرىمدامانى قولعا الۋدان باستاۋ قاجەت. اتالمىش ساياسي قۇجات جاڭا ءالىپبيدىڭ باستى جولاشارى بولار ەدى. وعان جاڭا ءالىپبيدى قولعا الۋداعى ساياسي كىرىسىمدەر مەن قالىپتاسقان اقۋال اشىلىپ، تىلدىك قاجەتتىلىكتەر مەن سوتسيولينگۆيستيكالىق پايىمدار بارىنشا جۇيەلى كەلتىرىلگەنى دۇرىس. ودان ءارى وسى تۇجىرىمدامانىڭ نەگىزىندە قاجەتتى نورماتيۆتىك قۇجاتتار مەن ناقتى تىلدىك رەسۋرستاردى ازىرلەۋ قولعا الىنباق.

ازىرگە جۇيەسىز بولسا دا، بۇقارا تاراپىنان ءتۇرلى باستامالار مەن ءىس-ارەكەتتەر قولعا الىنۋدا، بۇلار وسى ماسەلەنىڭ اينالاسىنداعى عىلىمي توپ پەن قۇزىرلى جانداردىڭ جىندارىنا ءتيىپ، قىزعانىش تۋدىرعانمەن، اتالمىش جايتتى بۇقارالىق قۇلشىنىس رەتىندە وڭدى باعالاۋىمىز قاجەت. ماسەلە - سونى ۇيلەستىرە بىلۋدە، تۇقىرتۋدا ەمەس.

قازاق ءتىلىنىڭ جاڭا الىپبيگە اۋىسۋى جاي عانا ءبىر حالىقتىڭ قارىپ وزگەرتۋى ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ شىن مانىندەگى تاۋەلسىزدەنۋ جولىنا ءتۇسىپ، ورىس ءتىلىنىڭ «قامقورلىعىنان» بوساۋى عانا ەمەس،  جالپىتۇركىلىك الەمنىڭ جارتىسى سانالاتىن قىپشاق ءتىلدى جۇرتتىڭ جاڭا جازۋعا كوشۋىمەن سىيپاتتالادى. بۇدان كەيىن بارلىق قىپشاقتەكتىلەر وسى قازاق ءالىپبيى نەگىزىندە ءوز جازۋلارىن قايتا قاراۋدى كۇن تارتىبىنە قويا باستايتىنى انىق. ارينە، وزبەكستان قۇرامىنداعى قاراقالپاقتاردىڭ قىپشاقتار اراسىندا لاتىنعا ءبىرىنشى كوشكەنى انىق، الايدا ول ۇدەرىس سونشالىقتى بايقاۋلى ءارى اۋقىمدى دەي المايمىز. وسى رەتتە، بۇعان بارىنشا بايسالدى قاراپ وتىرعان قىرعىز باۋىرلارمەن  بىرىگە كىرىسۋ دە بارىنشا پايدالى بولار ەدى.ءبىر عانا سەبەپ: بۇگىنگى قىرعىز كيريلشەسى قازاق كيريلشەسىنەن قىرعىز ءتىلىن تازا جازۋعا، ۇندەستىك زاڭىن ساقتاۋعا اناعۇرلىم قابىلەتتى ەكەنى بايقالادى، قازاق تىلىنە ءتان قايشىلىقتى ەملە ەرەجەلەرى مەيلىنشە از. تىلدىك بىرىگۋ ۇدەرىسىن الىپبيدەن باستاماۋ - بۇل سالانى اياقاستى ەتۋ ەكەنىن ەسكەرگەنىمىز ابدەن دۇرىس.

قورىتا كەلە، ءبىزدىڭ ايتقىمىز كەلگەنى - جاڭا ءالىپبيدى قولعا الۋ -اۋەسقويلىق پەن داقپىرتتان ادا بولىپ، مەيلىنشە ۇتىمدى دا ناتيجەلى ىستەرگە نەگىزدەلسە ەكەن.

Abai.kz