ۇلىلىقتىڭ اسقار شىڭىنا شىعىپ، اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستاعان «كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى» ەرەن ۇرپاعىنا ارنالعان اباي ءسوزى قاشان دا ورەلى، عاسىرلار دامۋىنىڭ قاي كوشىندە بولماسىن وزەكتى بولار حاق.

پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «اباي – رۋحاني رەفورماتور» باعدارلامالىق ماقالاسىندا: «اباي – ءبىزدىڭ ۇلتىمىز بەن جۇرتىمىزدى تانۋدىڭ توتە جولى. ۇلى اقىن بىزگە مازمۇندىق تۇرعىدان ولشەۋسىز، حالىقتىڭ رۋحاني ازىعىنا اينالعان مۇرا قالدىردى. ءححى عاسىرعا قادام باسساق تا، ابايدىڭ كوزقاراسى زاماناۋي ىزگىلىك قاعيداتتارىنا جانە قازاقستان قوعامىنىڭ باستى قۇندىلىقتارىنا، ونىڭ بىرلىگى مەن بەرەكەسىنە تولىقتاي ساي كەلەتىندىگىنە تاعى دا ءبىر مارتە كوز جەتكىزەمىز»، – دەپ ايتىلعانداي اباي مۇراسى بىزگە اسىل تەمىرقازىق.

ادامزاتتىڭ بارلىعىن «باۋىرىم» دەپ ءسۇي دەگەن اباي ءوزىنىڭ گۋمانيستىك، دانالىق تاعىلىمى ارقىلى الەمدىك دەڭگەيدەگى ويشىلدار قاتارىنان تابىلا وتىرىپ، ادام بويىنداعى كەرەعارلىقتاردى جويۋ ماقساتىندا ۇلاعاتتى تەرەڭ ويلارىن قالدىرىپ كەتتى.

اباي شىعارماشىلىعىنداعى كوتەرىلگەن اسا ماڭىزدى تاقىرىپتىڭ ءبىرى – دوستىق. ادام بولىپ جاراتىلعان سوڭ پەندە بويىنداعى ەرەكشەلىكتەردىڭ ىزگىسى دە دوستىققا قاتىستى بولماققا كەرەك. تىرشىلىككە قادام باسقان ءار ادام بالاسىنىڭ ءوزىن قورشاعان ورتاسى، زامانداسىمەن بايلانىسىنىڭ نەگىزگى قۇندىلىعى ادال دوستىقتا كورىنىس تابادى.

جۇرەگى جۇمساق بىلگەن قۇل،
شىن دوس تاپپاي تىنشىماس.
پايدا، ماقتان – ءبارى تۇل
دوسسىز اۋىز تۇشىماس، –

دەيدى اقىن. ياعني ءومىردىڭ باستى ءمانىنىڭ ءبىرى – رياسىز دوستىقپەن وتكەن، ادال ادامي تاتۋلىق پەن سىيلاستىق. ۇرپاقتان ۇرپاققا، اتادان بالاعا ۇلگى-ونەگە جولى بولار، كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىكتەن باستاپ، ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ نەگىزىندە دە دوستىق بولارى اقيقات. «ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى – دوس. نە ءۇشىن دەسەڭ، دۇنيەدە جۇرگەندە تۋىسىڭ، ءوسۋىڭ، تويۋىڭ، اشىعۋىڭ، قايعىڭ، قازاڭ، دەنە ءبىتىمىڭ، شىققان جەرىڭ، بارماق جەرىڭ – ءبارى بىردەي، اقىرەتكە قاراي ءولۋىڭ، كورگە كىرۋىڭ، ءشىرۋىڭ، كوردەن ماحشاردا سۇرالۋىڭ - ءبارى بىردەي، ەكى دۇنيەنىڭ قايعىسىنا، پالەسىنە قاۋپىڭ، ەكى دۇنيەنىڭ جاقسىلىعىنا راحاتىڭ – ءبارى بىردەي ەكەن»، – دەيدى وتىز ءتورتىنشى قارا سوزىندە. «وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاقتىقتان» الىس بولىپ، «تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي، قاناعات، راقىمعا» اسىققان ۇرپاقتىڭ باستى ماقساتى دا بەرەكە-بىرلىگى جاراسقان، وي-ءورىسى دامىعان ەلدە دوستىقتىڭ تۋىن جىعىلتپاي جوعارى ۇستاۋى شارت. حالقىمىزدىڭ دا باستى ۇستانىمى «ءبىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن اباي ءپرينتسيپىن تولىق نەگىزگە العاندا رۋحاني كەمەلدىككە جەتەرى انىق. ءار ادامنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن دوستىعى، جاناشىرلىعى مول بولعاندا ەلىمىزدىڭ دە بەرەكەسى ارتا بەرەرى ءسوزسىز.

اباي: «زامان اقىر جاستارى، قوسىلماس ەشبىر باستارى»، ياكي بولماسا «كۇلىمدەپ كەلەر كوزدەرى، قالجىڭباس كەلەر سوزدەرى»، – دەپ كەلەر ۇرپاقتىڭ وسپادار قىلىقتارىنا تەرەڭ سىنمەن دە قارايدى. «بىرىنە ءبىرى قاستىققا، قوينىنا تىققان تاستارى»، – دەي وتىرىپ، ارى مەن يمانىن ساۋداعا سالعان، ەڭبەكپەن ەمەس، قۇر تىلمەن جالاڭداپ ابىروي جيناماققا اۋەس، ءونىمسىز ىسكە شەبەر بولار جاس ۇرپاقتى تاتۋلىق پەن دوستىققا شاقىرادى.

ءبىر جەردە بىرگە جۇرسەڭ باسىڭ قوسىپ،
ءبىرىڭنىڭ ءبىرىڭ سويلە ءسوزىڭ توسىپ.
ءبىرىڭدى ءبىرىڭ عيززات، قۇرمەت ەتىس،
تۇرعانداي بەينە قورقىپ، جانىڭ شوشىپ.

اباي ءسوزىنىڭ قۇندىلىعى زامانا كوشى قانشا اۋىسسا دا ءوز كوكەيكەستىلىگىن جويماۋىندا. شىندىعىندا قازىرگى تاڭدا دا جاستارىمىزدىڭ عانا ەمەس، اقىل توقتاتقان ازاماتتارىمىزدىڭ بولماسقا بولا دوستىققا تۇراقسىز بولىپ، ءتىپتى جاۋلىققا دا بىردەن اۋەستىگى ايقىن بايقالۋدا. «كەي قۇربى بۇگىن – تاتۋ، ەرتەڭ – قاتۋ، تىلەۋى، جاقىندىعى – ءبارى ساتۋ»، – دەگەندەي ولاردىڭ جاۋلىقتىڭ وتىنا ماي تامىزىپ تۇتاتۋشى پەندەنىڭ ىعىمەن دە كەتىپ جاتاتىنى كورىنىس تابۋدا. قاستىق پەن ساتقىندىق، قۋلىق پەن ارامدىق، تەرىس پيعىل سول ادامعا ەش وپا بەرمەي، قايتا ءوزىن قۇردىمعا جىبەرەرىن پەندەسى بىلگەندە مۇلدەم باسقاشا بولار ەدى.  زامانىنا قاراي ادامى دەسەك تە، ءوز ىرقىن ونداي كەلەڭسىزدىككە جىبەرمەگەنى ابزال اق، ءار سانالى پەندەنىڭ.

تاتۋلىعى قۇرىسىن ويىنى مەن،
ءدال سولارعا ۇقسايدى مىنا زامان.
جامان تاتۋ قازادى وزىڭە ور،
وعان سەنسەڭ، ءبىر كۇنى بولارسىڭ قور، –

دەيدى اقىن. ابايشا ايتساق: «دوسىڭمىن دەپ ءجۇرىپ، دۇشپاندىعىن وزدىرار جاماندار بولادى». ونداي جاماندىقتان دا ساقتانۋ كەرەك-اق. ال وسى ءبىر جامان قاسيەتتىڭ باستى سەبەبى نە؟ ونى دا اباي ءۇشىنشى قاراسوزىندە تەرەڭدەپ ايتىپ كەتكەن: «قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ بىرىنە قاسكۇنەم بولماعىنىڭ، ءبىرىنىڭ تىلەۋىن ءبىرى تىلەسپەيتۇعىنىنىڭ، راس ءسوزى از بولاتۇعىنىنىڭ، قىزمەتكە تالاسقىش بولاتۇعىنىنىڭ، وزدەرىنىڭ جالقاۋ بولاتۇعىنىنىڭ سەبەبى نە؟ ءھامما عالامعا بەلگىلى دانىشپاندار الدەقاشان بايقاعان: ءاربىر جالقاۋ كىسى قورقاق، قايراتسىز تارتادى; ءاربىر قايراتسىز قورقاق، ماقتانشاق كەلەدى; ءاربىر ماقتانشاق قورقاق، اقىلسىز، نادان كەلەدى; ءاربىر اقىلسىز نادان، ارسىز كەلەدى; ءاربىر ارسىز جالقاۋدان سۇرامساق، ءوزى تويىمسىز، ونەرسىز، ەشكىمگە دوستىعى جوق جاندار شىعادى». سول سەبەپتەن دە قازىرگى تاڭدا شىنايى تۇراقتىلىقتى باستى قازىق ۇستار،  «كوكىرەگىندە قاياۋ جوق، قيانات جوق، قاجىماس، قايتا اينىماس قايران تاتۋ»، – دەپ تامسانار ەل ۇرپاعىن تاربيەلەۋ ءبىزدىڭ باستى ماقساتىمىز بولماققا كەرەك.  ايتپەسە زامانىندا اباي ايتاتىن: «جامان دوس – كولەڭكە: باسىڭدى كۇن شالسا – قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ، باسىڭدى بۇلت السا – ىزدەپ تابا المايسىڭ»، – دەيتىن بۋىننىڭ وسى زاماندا دا كوپتەپ كەزدەسىپ جاتاتىنى اقيقات. وسى ومىرلىك جالعاندا «دۇنيە دوس» بولىپ، ءوزىنىڭ جىمىسقى پايداسى ءۇشىن، ارزان باقاي ەسەپ ءۇشىن اردان اتتاپ، ادامي قۇندىلىقتاردى اياققا تاپتايتىن پەندەشىلىكتەر دە بار.

پايدا ءۇشىن بىرەۋ جولداس بۇگىن تاڭدا،
ول تۇرماس باستان جىعا قيسايعاندا.
مۇنان مەنىڭ قاي جەرىم اياۋلى دەپ،
بىرگە تۇرىپ قالادى كىم مايداندا؟

سونىمەن قاتار قىرىقىنشى قارا سوزىندەگى: «بىرەۋدى دوسىم دەپ ات بەرىپ جۇرسەڭ، وعان سەنىڭ ءبىر دۇشپانىڭ كەلىپ ءبىر تاي بەرسە، بۇزىلا قالاتىنى قالاي؟ كۇندە ءتىلىن الاتۇعىن دوستان كەيدە ءبىر ءتىل الا قويعان دۇشپانعا كىسىنىڭ ولە جازدايتۇعىنى قالاي؟ كوپ كىسى دوسىم جەتىلسە ەكەن دەمەيدى، ەگەردە جەتىلسە، باعاناعى دوسىنا ءبىر ءبىتىمى جوق دۇشپان سول بولاتۇعىنى قالاي؟» مىنە اباي زامانىنان قانشا ۋاقىت وتسە دە، تانىم كوكجيەگىندە كەنجەلەپ قالا بەرەتىن شىندىق وسى. دوسىڭمىن دەپ ءجۇرىپ، بولماشى نارسەگە  بۇزىلا قالىپ، جالت بەرىپ، ادام تانىماستاي وزگەرە قالاتىن، ءتىپتى جاۋ بولا قالعىش قاسيەت تە بىزدەن ءالى كەتپەگەن ەكەن. ل.ن.تولستويدىڭ ايتاتىن: «ەگەر ءسىز بىرەۋ ءۇشىن جامان بولساڭىز، وندا ءسىز ول ءۇشىن تىم كوپ جاقسىلىق جاساعانسىز»،- دەگەندەي ءبىر-بىرىنە دەگەن شىنايى پەيىل مەن تاتۋلىقتىڭ، سىيلاستىقتىڭ، سونىمەن قاتار ءوزارا ارا قاتىناستىڭ شەگىن دۇرىس ۇعىنبايتىن زامانداستارىمىز بارشىلىق. ءبىر كۇندىك ماقتان، نە جەلىك ءۇشىن، ياكي بولماسا ارزان بەدەل مەن وتكىنشى ساتكە بولا دوسىن جاۋعا بەرەر جامان قاسيەت بەلەڭ الۋدا. «جاۋ قوجاڭداپ بۇرتيىپ، دوسى قۇبىلىپ اۋرە ەتەر»، –  دەيدى اباي. ءادىل سىن ايتۋدىڭ ءوزىن جاۋلىققا بالاپ، ادامشىلىقتان اتتاپ، پەندەشىلىككە باسىپ، ءتىپتى قاستىققا ۇلاسىپ جاتاتىن جايلاردان ەشكىمنىڭ دە ۇتپاسى انىق. تازا جۇرەك پەن ادال كوڭىلدىڭ ايناسى دوستىق ەكەنى داۋسىز. شىندىعىندا دا «كوكىرەگى – سەزىمدى، كوڭىلى – ويلىعا ءبارى دە انىق».

جولداستىق، سۇحباتتاستىق – ءبىر ۇلكەن ءىس،
ونىڭ قادىرىن جەتەسىز ادام بىلمەس.
سۇيىكتى ەر بىلگەن سىرىن سىرتقا جايماس،
ارتىڭنان ءبىر اۋىز ءسوز ايتىپ كۇلمەس، –

دەيدى ەمەس پە اباي دانىشپان. «جاۋعا – مىلتىق، دوسقا – ىنتىق»، – بولار جاننىڭ كەلەشەگى جارقىن. قالىڭ ەلدىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ، دوس-جاراندارى اراسىندا تورگە وزارى دا دوستىققا تۇراقتى، مىنەزى سالماقتى، اقىلى اسقاق، وي تەرەڭ، ارەكەتى ادال، ءسوزى مەن ءىسى ورتاق ادام ەكەندىگى داۋسىز. اباي ايتاتىن تولىق ادامنىڭ دا ەرەكشەلىگىنىڭ ءبىرى وسى بولماققا كەرەك. ەندەشە اباي ۇسىنعان جول قايسى، ول:

كەمدى كۇن قىزىق داۋرەن تاتۋ وتكىز،
جەتپەسە بىرىڭدىكىن ءبىرىڭ جەتكىز!
كۇنشىلدىكسىز تاتۋ بول شىن كوڭىلمەن،
قياناتشىل بولماقتى ەستەن كەتكىز!

قازاق دانالىعىنىڭ اسقار شىڭى بولعان اباي وسيەتىن ماعىنالى ءومىر ءسۇرۋ باعىتىندا قاي قىرىنان الىپ قاراساق تا، الدىمىزعا انىق باعدار بولارى حاق. تاعىلىم الار ونەگە تۇرعىسىنان دوستىق تۋرالى ايتقاندارىن بۇگىنگى ۇرپاق نازارىنان تىس قالدىرماي، ءاردايىم اقىن سوزىنە ءمان بەرە سانالارىنا سىڭىرە بىلۋلەرى كەرەك. ءوز بويىنداعى ادامي قاسيەتتەردى دامىتىپ، دوستىققا ادال، جاماندىقتان اۋلاق بولسا ول ادامنىڭ قوعامداعى ورنى دا ەرەن بولماق. سوندىقتان دا ۇنەمى اباي وسيەتىنە تەرەي بويلاي بەرەيىك اعايىن!

«اباي اكادەمياسى» عزي ديرەكتورى، ف.ع.ك.،
دوتسەنت جاندوس ماعازۇلى اۋباكىر

Abai.kz