ءبىرىنشى ءبولىم: تاريحي شەگىنىس

ەكىنشى ءبولىم: تاۋەلسىزدىك كەزەڭى

ءۇشىنشى ءبولىم: نە ىستەۋ كەرەك؟

«قىر حالقى... عىلىم-ءبىلىم جايىپ جاتقان ءћام وزدەرى عىلىم-بىلىمگە
                                                                     كوڭىل بولگەن سەبەبىنەن كەشىكپەي-اق
                                                                   جاقسىلىقتى ءبىلىپ، ەڭسەسىن كوتەرۋگە
اياق باسار،  وزدەرىنىڭ سۇيەكتەرىنە
بەرگەن اقىلى-ساناسى بولعان سوڭ...»
ءاليحان بوكەيحان

وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ۇلى ماعجاننىڭ ايتقانى بار: «...ايبىندى تۋ قۇلادى... قازاق ءتىلىن ەكى الباستى ەكى جاقتان كەلىپ باستى!..» دەگەن. سودان بەرى قۇلاماي، قانشا قۇرتام دەسە دە قۇرىماي، جاڭارىپ، جاندانىپ، بىراق، ايتەۋىر، اۋپىرىمدەپ، تاريح تەرەڭىنەن ءنار الىپ كەلە جاتقان، انا ءتىلىمىز – قازىرگى تاۋەلسىزدىكتىڭ شيرەك عاسىر قارساڭىندا قۇرۋعا اينالعانى ما؟ عاسىر وتكەن سوڭ دا، تاۋەلسىز ەلىمىزدە تاعى دا «قاي الباستى باستى» دەپ، ۇنەمى، كۇڭىرەنىپ، كۇرسىنۋىمىز كەرەك پە؟

وسى، كوزدى اشىپ قاراساق، ىلعي، انا ءتىلى، ءبىلىم تۋرالى ماسەلەدە تاڭ قالاتىنداي وقيعالار ورىن الادى! نەگە، ءبىز ءوز ەلىمىزدە، ءوز جەرىمىزدە تۇرىپ، ءتىلىمىزدى دامىتۋعا اقشا ءبولىنۋى كەرەك؟ نەگە، ءتىل قۇرىپ بارادى، وت-باسى، وشاق-قاسى تىلگە اينالدى دەپ زارلاۋىمىز كەرەك؟ نەگە، رەسپۋبليكادا تۇراتىنداردىڭ باسىن قوساتىن كۇش – قازاق ءتىلى بولماۋى كەرەك؟ نەگە، ءبىلىم سالاسى، ياعني، بولاشاعىمىزدىڭ ناعىز ىرگەتاسى – «پسەۆدورەفورمالارعا» ۇشىرايدى؟ نەگە، ءبىلىم سالاسى بيزنەس كوزىنە اينالدىرىلادى؟ ياعني، جىلدا نەشە ءتۇرلى وقۋلىقتار باسىلىپ، كەي مەكتەپتەردە انا وقۋلىقتى عانا الاسىڭ دەلىنەدى؟ نەگە، كەلە قالعان مينيستر وزدەرىن جاڭارتۋشى ساناي قالادى؟ قازىرگى كەلگەن ءمينيستردىڭ «رەفورماسى» نەگە قوعامدا، ءبىلىمدى، ءتىلدى تۇبەگەيلى جويۋعا باعىتتالعان دەگەن ناقتى، ۇرەيلى كوزقاراس تۋىندادى؟ ءبىز كىمگە ەلىكتەيمىز؟ كىمگە قاراپ بوي تۇزەۋگە ءماجبۇرمىز؟ كىم وسى، ت.ب. سۇراقتاردىڭ جاۋابىن بەرەدى؟

قازىر «ۇشتىلدىلىك» دەگەن پالە ورىن الدى! جەتىستىكتەرگە جەتۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى، بارلىق ماسەلەنىڭ شەشىلۋى (پاناتسەياسى), ايتۋلارىنشا، سول ەكەن! وسىنى ايتىپ وتىرعاندار جىندى ما، الدە، وندايدىڭ بولمايتىنىن، ءسابي تابيعاتىنا جات ەكەنىن ايتىپ وتىرعاندار جىندى ما؟ سوندا ءالى قازاقشا ۇيرەنبەگەن، بىلمەيتىن التى جاسار بۇلدىرشىنگە قالايشا ءۇش ءتىلدى بىراق ۇيرەتپەكشى؟ التى جارىم جاسار بالا (مەكتەپكە باراتىن) مەنەن: - اعا، شەتەل، ۇنەمدەۋ دەگەن نە؟- دەپ سۇرادى! سوندا وعان قالايشا اعىلشىنشا ۇيرەتۋ كەرەك؟ ونىڭ كىناسى نە؟

وسى «رەفورماتورلار» ەل پرەزيدەنتىنە، ونىڭ ايتقانىنا ادەيى، قاستىق قىلىپ وتىرعانداي ويدا قالامىن! ءيا، ول كىسى «ءۇش ءتىل ءبىلۋ كەرەك، عىلىم-ءبىلىمدى يگەرىپ ارتتا قالماۋىمىز كەرەك» دەگەن ستراتەگيالىق ويدى «وبرازدى» تۇردە ايتقان بولار! ال، مىنا مينيسترلەرىمىز شە، ناعىز «شاش ال دەسە باس الاتىن» ءدۇبارالاردىڭ ناعىز ءوزى! وزدەرىن پرەزيدەنتتەن اسقان «ستراتەگ» سانايتىندار! اينالايىندار-اۋ، سەندەر، ول كىسىنىڭ ايتقانىن ىسكە اسىراتىن «تاكتيكسىزدەر»! مىنە، سونى ۇعىنا بىلۋلەرىڭىز كەرەك ء(اي، وسى اسكەردە دە بولماعانسىڭدار-اۋ، وزدەرىڭ...)! قالاي دەيسىزدەر عوي! ءالى قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن بالاعا ورىسشا، اعىلشىنشا ۇيرەتىپ، ميىن اشىتۋ ارقىلى ەمەس، ءار نارسەنى رەتىمەن قاراۋ، ساراپتاۋ، ويلانۋ ارقىلى! الدە سىزدەر، ءسابي كەزدەرىندە قازاقشا وقىپ، كەيىن عانا ورىسشا، ت.ب. تىلدەرشە وقىعان ش. ءۋاليحانوۆتان، ا. بايتۇرسىنوۆتان، ءا. بوكەيحانوۆتان ت.ب. وزدەرىڭدى اقىلدى سانايسىڭدار ما؟ ارىستارىمىزدىڭ بارلىعى دا العاشقى ءبىلىمدى انا تىلىنەن ءنار الۋ ارقىلى بويلارىنا سىڭىرگەن! سودان كەيىن عانا ولاردىڭ بويىندا بىلىمگە قۇشتارلىق، ءوز ەلىنە، ءوز جەرىنە دەگەن ىستىق شەكسىز ماحاببات ورناعان، بىلسەڭدەر!

مۇمكىن، ايتاتىن شىعارسىزدار، «قازىر زامان باسقا، ءومىر ديناميكاسى باسقا ت.س.س.» سىلتاۋلاردى! جاقسى، ولاي بولسا قازىرگى ومىردەن مىسالدار كەلتىرەلىك.

تاۋەلسىزدىكتەرىن بىزدەردەن ونداعان جىلدار بۇرىن العان (بۇرىنعى وتارلار) ءبىراز ەلدەردە مەمەلەكەتتىك ءتىل – اعىلشىن ءتىلى، ياعني ءوز تىلدەرى ءولدى دەگەن ءسوز! مىسالى: افريكادا - گامبيا، گانا، زامبيا، زيمبابۆە، ليبەريا، مالاۆي، نيگەريا، سەررا-لەونە، ۋگاندا، لەسوتو، سۆازيلەند ت.ب.; امەريكادا - انتيگۋا ي باربۋدا، باگاما، باربادوس، بەليز، گايانا، مونتسەررات، نەۆيس، سەنت ليۋسيا ت.ب.; وكەانيادا - ۆانۋاتۋ، كيريباتي، ميكرونەزيا، توكەلاۋ ت.ب. سياقتى ەلدەر. ءداپ وسىلاردىڭ كەيبىرىنىڭ دامىماق تۇگىل، اتىن دا ەستىگەن جوق بولارسىزدار! اعىلشىن ءتىلى ولاردى نەگە العا شارىقتاتىپ جىبرمەگەن؟! قايتا ولارعا قاراعاندا، بىزدەر، دامىعان 50 ەل قاتارىندا ەمەسپىز بە (ساركازم)?

ال ەندى ەكونوميكا، مادەنيەت، عىلىم، باسقا دا ءومىر سالاسىندا الدەقايدا وزىق تۇرعان جاپون مەملەكەتىن الايىق! بىلەسىزدەر مە..، سول ەلدە العاشقى كەزدەردە جاس بالالارعا باسقا ءتىلدى مۇلدە جولاتپايتىنىن! ال فرانتسيانىڭ ءوز تىلدەرىن اعىلشىن ءتىلى «ەكسپانسياسىنان» قورعاپ، ءتۇرلى شارالار قولدانىپ جاتقانىن شە؟ ولاي بولسا بىزگە نە جورىق!

...عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە ءتىلدىڭ ءولۋى - وتە ۇزاق «پروتسەسس»، ءبىرتالاي ۋاقىتتان جانە نەگىزگى بەس ساتىدان تۇرادى. ال، بىلايشا ايتقاندا، ءتىلدىڭ ءولۋى ءۇشىن ءتورت ۇرپاق اۋىسسا جەتكىلىكتى. قازىرگى جاحاندانۋ زامانىندا ونداي پروتسەسستەردىڭ جەدەل قارقىنمەن جۇرەتىنى دە، ايتپاسا دا، تۇسىنىكتى!

ءتىل ءولۋى ءۇشىن اسەر ەتەتىن فاكتورلاردى جەكە قاراپ، وزىمىزگە كەلە مە كەلمەي مە (جاقىن كورشىلەرىمىز مىسالىندا، اسىرەسە رف), ءسال كوز جۇگىرتەلىك:

1) بۇنداي عىلىمدىق تۇجىرىمدار كوبىنە الدەبىر «فەداراتسيا، وداق، بىرلەستىك ت.س.س.» سەكىلدى وتارلاۋدى «زاڭداستىرعان» مەملەكەتتەرگە قاتىستى جاسالىنعان - ء/بىز بۇنداي جاعدايدان رەسمي تۇردە قۇتىلدىق/. ياعني، بىزگە كەلمەۋى كەرەك;

2) كىشكەنە ۇلتتاردىڭ ءتىلىن، ءوزىن قۇرتۋ تۋرالى مەملەكەتتىك جوسپار - /بۇل وتكەندە، قازىر، رەسەي يمپەرياسىندا، قازىرگى كۇندە قىتايدا قارقىندى تۇردە ورىن العان جاعدايلار/. ياعني، بىزگە جاتپاۋعا ءتيىس.

3) ءوز جازۋى بولماۋى، ءوز ادەبيەتى جوقتىعى - /قۇدايعا شۇكىر، سوۆەت وكىمەتى قاساقانا قۇرتقانمەن، ادەيىلەپ اۋىستىرعانمەن (ارابشادان-لاتىنشا-كيريلليتساعا) جازۋىمىز بار، باي مۇرا، ادەبيەت-تاريحىمىز بار - /. ولاي بولسا، بۇل دا بىزگە قاۋىپ توندىرمەۋگە ءتيىس.

4) بەلگىلى ءبىر تىلدە سويلەيتىندەردىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي، ەكونوميكالىق جاعىنان قالىڭقى جەرلەردە تۇرىپ، ونداعى ەلدەردىڭ قالالارعا جاپپاي كوشۋى - /بۇل جاعداي قازىرگى ۋاقىتتا قىتاي ەلىندە انىق كورىنىپ وتىر. ال، بىزدە ۋنيتارلىق مەملەكەتتە ونداي جاعداي ورىن الۋى مۇمكىن ەمەس. ەكونوميكالىق قاتەلىكتەردەن ءوز حالقىمىزدىڭ سەبەپتى-سەبەپسىز «ۋربانيزاتسياعا» ۇشىراپ وتىرعانى راس/. دەگەنمەن، بىزگە جاتپاۋعا ءتيىس.

5) بەلگىلى ءبىر تىلدە سويلەۋشىلەردىڭ وزدەرىن كەم ساناۋى جانە تىلگە، ۇلتقا دەگەن ماقتانىشتىڭ جوقتىعى - /بۇل جاعدايدى رەسەيدەگى از ۇلتتاردان (اسىرەسە، ءسىبىر حالىقتارىنان) ناقتى بايقاپ وتىرمىز. مىنە، وكىنىشكە وراي، وسى پۋنكتتىڭ ءبىزدىڭ قازاققا دا ءدال كەلىپ وتىرعانىن مويىنداۋىمىز كەرەك/. تاۋەلسىز ەلىمىزدە تۇرىپ، ءبىزدىڭ قازاق سونداي جاعدايعا قالاي ۇشىراعانى، بارشامىزدى قاتتى ويلاندىرۋى كەرەك! بۇل جەردە، باۋىرلاس، كورشى وزبەكتى ۇلگى رەتىندە الۋىمىزعا بولادى. سوندا، ءبىزدىڭ ءوز ۇلتىمىزعا دەگەن ماقتانىشتىڭ جوق بولعانى ما؟!

...ءتىلدىڭ ولۋىنە تىكەلەي قاتىستى ۇرپاق اۋىسۋ ماسەلەسىنە دە، قىسقاشا توقتالا كەتەلىك (جوعارىداعى مىسال-تارتىپپەن):

1) ءبىرىنشى ۇرپاققا باسقا ءبىر ءتىلدىڭ كۇندەلىكتى قاجەتتىلىك رەتىندە تىقپالانۋى - /وتكەندەگى سوۆەت جانە قازىرگى قىتاي سيستەماسى/. بۇل ۇرپاق وكىلدەرى، ياعني، ۇلكەن، ورتا بۋىن وكىلدەرى، وندايدى باسىمىزدان كەشىردىك. ال، قازىرگى ۇرپاققا، بىلاي ويلاساڭ، مۇلدە، قاتىسى جوق بولۋعا ءتيىستى.

2) ەكىنشى ۇرپاق كوبىنە قوس ءتىلدى بولىپ كەلەدى. ۇيدە، انا تىلىندە سويلەپ، سىرتتا تەك قانا جەڭىمپازدار تىلىندە سويلەۋگە ماجبۇرلەر - /وتكەندەگى جانە قازىرگى رەسەي، قىتاي مىسالدارى/. بىلاي قاراساڭىز، بۇنداي ۇرپاقتىق قالدان، تۋرا قازىرگى ۋاقىتتا قۇتىلۋعا ءتيىستىمىز. وكىنىشكە وراي، قۇتىلۋدىڭ ورنىنا ءورشىتىپ الىپ وتىرمىز.

3) ءۇشىنشى ۇرپاق وكىلدەرى قوس تىلدە سويلەگەنمەن، كوبىنە باسقا، ۇلتىن جەڭگەن ەل تىلىندە سويلەيدى. قىسقاشا ايتساق، انا ءتىلى - اتا-اپالاردىڭ، وت-باسى وشاق-قاسى تىلىنە اينالىپ، بۇل ۇرپاق انا ءتىلىن اتا-اناسىنان ۇيرەنبەيدى دە، ويتكەنى ونداي اتا-انالار ءوز ءتىلىن ۇيرەتۋگە اسا قۇلىقتى ەمەس - /مىنە، وسى ۇرپاق كەلگەنى، ءتىلدىڭ ولە باستاعانىنىڭ ناقتى بەلگىسى (terminal speakers)/. تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعى قارساڭىندا قالاي وسى جاعدايعا تاپ بولدىق، سونى مۇلدە تۇسىنبەيمىز، تەك قانا شاراسىزدىقتان قول جايامىز. قاراڭىزشى، قاراكوز بالالارىمىز ءبىر-بىرىمەن قاي تىلدە سويلەسەدى؟ قاي تىلدە «ۆاتساپتا» جازىسادى؟ نەگە، كەيبىرەۋلەر، قازاق ءتىلىن بىلە تۇرىپ، سويلەگىسى كەلمەيدى؟ مىنە، ءبىزدىڭ «قىزىل» دابىل كوتەرەتىن تۇسىمىز وسى!

4) ءتورتىنشى ۇرپاق دەگەنىمىز، ءوز انا ءتىلىن مۇلدە ۇمىتقاندار نەمەسە، كەيبىر سوزدەردى عانا بىلەتىندەر. وندايلاردىڭ كوبى جاڭا ومىرگە بەيىمدەلىپ، ءوز ىستەرىن جۇرگىزە دە بىلەتىندەر (ەلىمىزدەگى الماتى، استانا سياقتى قالالىقتاردىڭ كوبى). وندايلارعا ءتىل، ۇلت دەگەنىڭ تىپتەن ءبىر كونە ۇعىم ءتارىزدى. ءوزىنىڭ شىققان تەگى تۋرالى ويلانعىسى دا كەلمەيتىندەر.

سونىمەن، ءتىلدىڭ قالاي ولەتىنىن جالپى تۇردە تالداپ شىقتىق.

ال ەندى، عالىمداردىڭ تاعى ءبىر «قىزىقتى»، ورىن الاتىن جاعدايدى ايتا كەتەلىك. ءتىل قانشا ولگەنىمەن دە، سول ۇلتتىڭ (ۇلىستىڭ) كەيبىر وكىلدەرى ونى جانداندىرۋعا تىرسادى ەكەن ء(بىرشاما ۋاقىت وتكەن سوڭ)! ول نەگە، نەلىكتەن سولاي... ونى ەندى عىلىم ناقتى ايتا المايدى!

ول دەگەنىڭ مەنىڭشە، بىلاي: مىسالى، ءبىزدىڭ قازاق بالاسى، قانشا ورىس بولدىم دەگەنمەن، ونىڭ ءتۇرى باسقا، ءدىلى باسقا (مۇمكىن تۋعان ءدىنىن دە ۇمىتپاعان بولار), ومىرگە دەگەن كوزقاراسى باسقا ەكەنىن تۇيسىگىمەن سەزىنگەندىكتەن دەر ەدىم! ءبىزدىڭ قازاقتىڭ «اينالايىن، ساداعاڭ بولايىن، قارعام...» دەگەن سياقتى ءسوز تىركەستەرىن باسقا ەل تۇسىنە الادى ما؟ مىنە، ماسەلە قايدا دەر ەدىم! ونىڭ ۇستىنە تۇركىلەردىڭ ىشىندەگى ورىسقا ەڭ «جاقىنى» ءبىزدىڭ قازاق، قانشا «ورىسقا اينالدىم دەپ، تىراشتانسادا» دا، ورىس ىشىندە «ەي، چەرنوج...ي، چۋركا، بۇرىندار كالبيت...» ت.ب. كەمسىتۋلەردى ەستىپ، ىشكى تۇرشىگەتىندىكتەرىنەن بولار...

قوسىمشا تاعى بىلاي دا ويلانام: مىڭداعان عاسىرلار بويى ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇزبەي بەرىلگەن گەنەتيكالىق مۇراگەرلىك ىشكى تۇيسىكتە (ادام سانالى تۇردە سەزىنبەسە دە، ول تۋرالى ويلاماسا دا، ونىڭ اقىل-ويىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جاتقان) الدەبىر، ءوز ۇلتىڭا دەگەن ماحاببات سەزىمى بىلىنبەي، ۇيىقتاپ جاتاتىن سياقتى! ال، ول تۇيسىك، كوكتە قىران قالىقتاپ وتكەندە، دالادان مۇرىندى جارعان جۋسان ءيىسى كەلگەندە، دۇبىرلەتىپ جىلقى شاۋىپ وتكەندە، كوشپەندىلەر تۋرالى فيلم كورگەندە، قاسقىر-ءبورىنىڭ قايتپايتىن قايسارلىعىنا سۇيسىنگەندە ت.س.س. ءوز-وزىنەن ءدىر ەتە قالار مۇمكىن (تىپتەن ومىرىندە دالانى كورمەگەن قالا بالاسىنىڭ دا كەۋدەسىندە)! سونى سەزىنە بىلەر! سودان ويانار...

...سول الدىندا ايتقان، ورىستىڭ (اكتيۆتى وكىلدەرى) كەشە عانا تەك فرانتسۋز تىلىندە سويلەگەنىن، ال قارا حالىقتىڭ ء(پاسسيۆتى وكىلدەرى) «چەرن، بىدلا» تىلىندە سويلەپ، ىشتەي انا مىرزالارعا وشپەندىلىكپەن قاراعانىن دا ۇمىتپايىق.   يمپەراتوردىڭ كاۆكاز «نامەستنيگىنىڭ» ءۇيىن كورگەن جازۋشىنىڭ جازباسىن وقىعانىم بار: - اسپاز كومەكشىلەرى، اۋلا تازالاۋشىلار «تاتارشا» (ول كەزدە ورىستار بارلىق تۇركى ءتىلدى تاتارشا دەگەن), باعباندار – «اعىلشىنشا»، گۇل وسىرۋشىلەر – «گوللاند، نەمىسشە»، ءۇي ىشىندەگىلەر – «فرانتسۋزشا» سويلەسسە، وتىن جارۋشى، باسقا قارا جۇمىستاعىلار عانا – «ورىسشا» سويلەيدى، - دەلىنگەن. ونىڭ ۇستىنە ورىس حالقى ءبىزدىڭ قازاق سياقتى ازات ەل بولىپ كورمەگەن، كەشەگى «قۇل-كرەپوستنيكتەردىڭ» تۇقىمى ەمەس پە. مىنە، سونىڭ وزىندە، ءوز تىلدەرىن ۇمىتپادى. ال، الدىڭعى قاتارلى، شىن ۇلتجاندى، پۋشكين، تۋرگەنەۆ، تولستويلار... ت.ب. سول ولە باستاعان ءتىلدى قايتا الىپ شىقتى!

بۇل مىسالدان كورەتىندىگىمىزدەي، كۇندەردىڭ كۇنىندە، كوپتەگەن ء(تىپتى قازاقشا سويلەي الماسا دا) ءوز ەلىمىزدىڭ شىن پاتريوتتارى شىعۋى مۇمكىن. بىراق، ول كەز «جاۋ كەتكەن سوڭ، قىلىشىڭدى تاسقا شاپ» دەگەندەي بولادى! ويتكەنى، شالا جانساردى (ولگەن، ولۋگە جاقىنداعان) ءتىرىلتۋ، جان بەرۋ – قيىننىڭ قيىنى! سوندىقتان قازاق بالاسىنىڭ باسىنا ونداي كۇندى (كۇن ەمەس ءتۇن!) تۋدىرماس ءۇشىن، ءدال قازىر شەشىم قابىلداۋىمىز كەرەك! ايتپەسە، ءبارى دە كەش.

مادەنيەتتى، جاپون مەملەكەتى سياقتى ىرگەلى ەلدى مىسالعا الا وتىرىپ، ءوزىمىزدىڭ ۇلت ەرەكشەلىگىمىزدى باسشىلىققا الا وتىرىپ، بىلاي ۇسىنار ەدىم:

- بالا باقشالاردى تەك قانا قازاقشاعا اينالدىرۋ. بۇل جەردە ءسوز جوق، بىزدەگى ەلدىڭ بەلسەندى (اكتيۆتى) بولىگى ورىس تىلدىلەردىڭ (ونىڭ ىشىندە، كوپتەگەن قازاقتار) پارمەندى قارسىلىعىنا ۇشىرارىمىز ءسوزسىز، الايدا ولارعا «بالا قازاق ءتىلىن ۇيرەنسە، الەمدەگى 150 ملن-نان استام تۇركى ەلدەرىنىڭ دە ءتىلىن ۇيرەنەتىنىن» الدىعا تارتىپ، ءتۇسىندىرۋ جۇرگىزۋ; بالا 5-6 جاسقا كەلگەنشە سول بالاباقشادا ساناۋعا، ارىپتەرگە ۇيرەتىپ، جۇمباقتار شەشكىزىپ، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ;

- وقۋ جۇيەسىن، ءبىرىنشى سىنىپقا بالا 7 (جەتى) جاستان بارىپ (قازىرگى 5,5-6 جاسار بالانى مەكتەپكە كىم اپاراتىنى دا اتا-اناعا ۇلكەن قيىنشىلىق), 10 جىلدىققا كوشىرۋ، ياعني ورتا ءبىلىم. ونىڭ وقىتۋ ءتارتىبى بىلاي بولۋى كەرەك:

1-7 سىنىپتار تەك قانا قازاق تىلىندە، جالپى مەكتەپتەردە;

8-سىنىپ ارالاس ورىس تىلىندە، ياعني بالانى قابىلەتىنە قاراي، مۇعالىمدەر ىرىكتەي وتىرىپ، بەلگىلى ءبىر بولاشاق ماماندىق بەرەتىندەي جاعدايدا، ارنايى سىنىپتار تۇزۋلەرى قاجەت ء(بىر سىنىپتار وقۋعا ىنتالى، ال باسقا سىنىپتار ىنتاسىز بالالاردان جاساقتالۋى ءتيىس);

9-10 سىنىپتار ەكى تۇردە جاساقتالىنۋى كەرەك. ناقتى ايتقاندا، بۇل جەردە ەلىمىزگە ەڭ قاجەت جۇمىسشى ماماندارى مەن بولاشاق عالىم، يتر وكىلدەرى ىرىكتەلىنىپ شىعۋى كەرەك. بۇل ايتقانىما، كەيبىرەۋ تۋلاماي-اق قويسىن. ءبىرىنششى ايتقان توپقا (جالپى مەكتەپ بازاسىندا) عىلىمعا قۇشتارلىعى جوقتاۋ بالالاردى توپتاستىرىپ، نەگە ولارعا بولاشاق تىگىنشى، شەبەرلەر، قۇرىلىس ماماندارى، «فەرمەرلەر»، جۇرگىزۋشىلەر ت.ب. ەلگە ەڭ قاجەت... جەرىمىزدى يگەرۋشى، ەل ماقتانىشى – ەڭبەك ادامدارى ەكەندىگىن تۇسىندىرمەسكە؟! سولاي باعىت بەرىپ، تاربيەلەمەسكە! جانە بۇل جەرلەرگە اعىلشىن ءتىلىنىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق (مالدى اعىلشىنشا قايىرماسا دا بولار)! ونىڭ ورنىنا ءبىر ماماندىق يەسى اتاندىرعان، سول ماماندىقتى تولىقتاي ءجاسوسپىرىمنىڭ مەڭگەرۋىنە ىقپال ەتكەن، باعىت بەرگەن دۇرىس بولادى. بۇل جەردە قوسىمشا، باسا ايتا كەتەتىن ماسەلە، بۇنداي تيپتەگى مەكتەپ سىنىپتارىنان قابىلەتىنە قاراي، اۋىسۋعا مۇلدە كەدەرگى بولماۋى شارت! ويتكەنى، كەي بالانىڭ قابىلەتى جۇرە اشىلۋى، نەمەسە، الدەبىر توپتارعا ىلەسىپ، ءوز مۇمكىندىكتەرىن كورسەتپەي ءجۇرىپ، كەيىننەن ويلانىپ، قايتادان تۋرا جولعا ءتۇسۋى ابدەن كەزدەسىپ قالاتىن جاعداي ەكەنىن ەشقاشان دا ەستەن شىعارماعان ابزال.

ال ەندى وسى ايتقانىمىزدىڭ 2-ءشى جاعىنا (ينتەللەكت جاعىنان جوعارى توپ بالالارىنا) كەلەيىك. بۇنداي ارنايى مەكتەپتەردى (شەت تىلدەردى تەرەڭىرەك وقىتاتىن) قالالىق جەردە جاساقتاۋ قيىندىق كەلتىرە قويماس، ال ەندى اۋىلدىق جەردىڭ دە بالالارىن (كوبىنە ناعىز دارىندار شىعاتىن) وقىتۋ ءۇشىن ۇكىمەت ءبىراز شىعىندارعا بارسا دا بولادى. بىرنەشە اۋىلدار اراسىندا، نەمەسە اۋدان ورتالىقتارىندا سونداي مەكتەپتەر (ليتسەي تارىزدەس), بالالارعا جاتاتىن جەرى، ىشەر تاماعى دايىن (پانسيونات، ينتەرنات) مەكتەپتەر ءتۇزىلۋى ءتيىستى. بولاشاعىمىز ءۇشىن، جالاڭ ۇرانشىلدىققا قاراعاندا، ناقتى شىعاتىن شىعىننىڭ وسىلاي بەلگىلى، ناقتى انىقتالعان تاقىرىپقا جۇمسالعانى وڭدى دەر ەدىك (ۇڭىلە قاراساڭىز، قازىرگى جۇمسالعاننان ارتىق شىعىن شىعا دا قويماس).

- بالالاردى بارىنشا جۇمىسقا تارتۋدى (اۋىل شارۋاشىلىق، باسقا سالالار), مەكتەپ جانىندا قوسالقى شارۋاشىلىقتاردىڭ بولۋىن قامتاماسىز ەتكەن ءجون. جاستايىنان ەڭبەككە باۋلىعان بالا، دۇنيەنىڭ، تابيعاتتىڭ، قورشاعان ورتانىڭ، جالپى اتا-انانىڭ ت.ب. قادىرىن جاقسى تۇسىنەدى. ال قازىر شە، سەنبىلىككە شىققان مۇعالىمدەرگە انانداي جەردە شىرت تۇكىرىپ، الىسىپ جۇرگەن بالالاردى كورىپ تاڭقالعانىم بار،... سويتسەك، بالالارعا جۇمىس ىستەۋگە پروكۋراتۋرا رۇقسات بەرمەيتىن كورىنەدى! ال، نە دەرسىڭ؟!

- بولەك كوللەدجدەر قاجەت ەمەس، ولاردى جوو بازاسىنا بەرگەن دۇرىس شىعار. ياعني، ءۇش جىلدان سوڭ، ارى وقۋعا جاعدايى، قابىلەتى ت.ب. جوقتار، ارنايى ماماندىق الىپ شىقسا (تەحنيك، شەبەر، پروگرامميست ت.ب.) جەتكىلىكتى.

- جوو ءتۇسۋدى دارىندى، ءبىلىمدى بالالاردى ىزدەۋگە، تابۋعا وقۋ ورىندارىنىڭ، وزدەرى مۇددەلى ەتەتىندەي جاعدايعا كەلتىرسە. «تەستيروۆانيە» دەگەندى توقتاتۋ كەرەك! مۇلدە جويىپ قاجەتى جوق، جوو بالالاردى تاڭداعاندا «تەست» جۇرگىزسىن، ال، ناقتى وقۋعا تۇسۋشىلەر اشىق (اتا-انالاردىڭ قاتىسۋىمەن) ەمتيحاندار تاپسىرعانى دۇرىس. سوسىن بارلىق وقۋ ورىندارىن قورىتىندى ناتيجەگە بايلانىستىرۋ كەرەك. مىسالى: وقۋ ورنى شىعارعان ماماننىڭ ساپاسىنا سول وقۋ ورنى كەم دەگەندە 2 (ەكى) جىلعا كەپىلدىك بەرسىن! وقىتىپ شىققان جۇرگىزۋشىگە دە اۆتومەكتەپ سولاي كەپىلدىك جاساپ، ارى قاراي دا قامقورلىعىنا السىن.

- ەلىمىزدە نە كوپ قاپتاعان «عالىمدار» كوپ! اكىمدەردىڭ، بايلاردىڭ «عىلىمي اتاقتارىنان» كوز سۇرىنەدى. ۇيات! ولاي بولسا، عىلىمي جاڭالىق اشقان ادام، الدەبىر وتكەن-كەتكەندى كوشىرە سالىپ ەمەس، ناقتى ومىردە قولدانىلاتىن جاڭالىق اشسىن. اتاق سوسىن عانا بەرىلسىن.

- ءبىلىم سالاسىنداعى بارلىق وقۋلىقتار تەرەڭ زەرتتەلگەن، تالدانىلعان، قاتەلىكسىز بىرىڭعاي بولىپ، بىرنەشە جىلعا وزگەرىستەر كىرمەگەنى دۇرىس. بۇل، ءبىلىم سالاسىنداعى «سىبايلاس جەمقورلىقتى» جويىپ، قارجىنى ۇنەمدەۋگە كومەكتەسەدى، ياعني، ءبىر وقۋلىقتى كەلەسى بالالار بىرنەشە جىل پايدالانا بەرەدى.

...سونىمەن، وسىلايشا، قازىرگى ومىردەن كورىپ، تۇيگەندەرىمىزدى قاراي وتىرىپ، كوپشىلىكتىڭ تالداۋىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. مۇمكىن، الدەبىر پايداسى ءتيىپ تە قالار. قوعامعا، جوعارعى بيلىك وكىلدەرىنە وي تۋعىزار.

دانا حالقىمىز: «ەل بولام دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەن قاعيدانى بەكەر ايتپاعان بولار. ەل بولايىق! قازاق ءتىلىمىز ولمەسىن. ەلىمىزدىڭ بولاشاعى كۇڭگىرت بولماسىن.

...ءتىلىمىزدىڭ دامۋى، ءجاسوسپىرىمنىڭ ءبىلىم الۋى تۋرالى وسى ويلارىمدى قورتىندىلاساق، ەكەۋى دە ءبىر-بىرىمەن بىتە قايناعان ۇعىم. ءنان، ۇمىتپاسام، 2000 جىلدارى جورنالشىلارعا سۇحبات بەردى، 90%-ءتى ورىسشا ءجۇرىپ جاتىر. سولاردىڭ ىشىندە الا قارعاداي بولىپ وتىرعان، مۇرتتى قازاق جورنالشىسى «وسى ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى قولدانۋدى كوتەرسەك...» دەگەن ماعىنادا سۇراق بەردى، سول-اق ەكەن، الگى بايقۇسقا اتامىز زىركىلدەپ الا جونەلدى: «...ال سەن ايتشى، بىزدە قانشا مەكتەپ سالىندى، قانشاما اقشا ءتىلدى دامىتۋعا ءبولىپ جاتىرمىز...»، قويشى، ابدەن-اق تۇقىرتتى. باسىن تومەن سالىپ قالعان جىگىتتى وپەراتور قايتا-قايتا كورسەتكەنىن قايتەرسىڭ! سوندا ءتىل تۋرالى ءسوز ايتۋعا دا بولماي قالعانى ما؟ ەگەر ءتىلىمىز دامىماسا، سالىنعان مەكتەپتەردەن نە پايدا؟ ءتىپتى، ءوز ەلىمىزدە تۇرىپ، ءتىلدى قولداۋعا اقشا ءبولدى دەگەن نە سۇمدىق!

اقشا قاجەت ەمەس، ەل باسشىسى تازا قازاقشا سويلەپ باستاسىنشى، جالتاققا، جاعىمپازدىققا ۇيرەنگەندەر ەرتەسىنە-اق «بىلدىرلاي» باستاسىن! ءبىلىم سالاسىنداعى بىلىقتان بىلاي قۇتىلۋ كەرەك: تەستىلەۋمەن قاتار، تازا ەمتيحان الىنعانى دۇرىس، بالانى اتا-اناسىنىڭ قالاۋىنا، ىعىنا ەمەس، قابىلەتىنە قاراي بەيىمدەۋ باعىتىندا جۇرگىزىلسىن. سوندا قازاقتار تەك قانا بيلىككە ەمەس، كاسىپكە، ءومىر تالابىنا دا ۇمتىلۋ مۇمكىندىگىن الادى.

عىلىمي زەرتتەۋلەر تەوريا جۇزىندە عانا ەمەس، پركتيكادا قولدانۋ ستاتۋسى باسىم بولۋى كەرەك، سوندا وتىرىك عالىمدارعا توسقاۋىل قويىلادى.

...جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ جونىندەگى باستى كريتەريلەردىڭ ءبىرى سايلاۋ جۇيەسى، بىزدەگى مازاق-سايلاۋلار تۋرالى ايتپاي-اق قويسام دا بولار (سونى ىشىنەن كورىپ كەلە جاتقان ادام رەتىندە ايتا الامىن), تەك مىسال رەتىندە، ءنان-ءدى رەفەرەندۋممەن سايلاعاندا اۋىلدىق جەرلەردەگى الدىمەن داۋىس بەرىپ بولعان كوشەگە جىلقى سىيلىققا بەرىلگەنىن جانە سوڭعى سايلاۋدا الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانىنىڭ سايلاۋشىلارى، 100% قاتىسىپ، 100% قولداپ داۋىس بەرىپ، دۇنيە جۇزىندە بولماعان رەكورد قويعانىن ايتا كەتەلىك (ايتپاقشى، ونىڭ سەبەبى «البانداردى» تۇقىرتۋ دەگەن ەدى بىلەتىندەر). سايلاۋ تۋرالى ماقالامدى كەلتىرەلىك (بۇل ەكىنشى پرزيدەنتتى سايلاعاننان كەيىن جازىلعان:

جالعاسى بار...

ازكەن التاي

Abai.kz