مەملەكەتتىك قىزمەت پەن ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ ءرولىن پارمەندى ەتىپ، تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا قوعامدىق پىكىردىڭ الاتىن ورنى ايتارلىقتاي وراسان. ال، قوعامدىق پىكىر اقپارات قۇرالدارى ارقىلى قالىپتاساتىندىعى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. بۇگىنگى تاڭدا قوعامدىق پىكىردىڭ باستى مىنبەرى باق جانە ودان تارالاتىن اقپارات دەگەندى الەم عالىمدارى جاپپاي مويىنداپ وتىر. بۇرىن كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلگەن ءداستۇرلى «جۋرناليستيكا» دەگەن ۇعىمنىڭ مازمۇنىمەن بىرگە اتاۋىنىڭ وزىنە ەلەۋلى اسەر ەتكەندىگىن  دالەل رەتىندە اتاپ كورسەتۋگە  بولادى. ايتالىق، اقپاراتتىق تەحنولوگياسى جوعارى دەڭگەيدە دامىعان باتىس ەلدەرىندە  «ماss مەdia» جانە «ماss communication» دەگەن اتاۋلار تۇراقتى قولدانىلاتىنى ءمالىم.

قازىرگى كۇنى الەم جۋرناليستيكاسىنىڭ دامۋىن ايقىندايتىن نەگىزگى 4 فاكتوردى زەرتتەۋشىلەر انىقتاعان. اتاپ ايتقاندا:

1.  جاھاندانۋ نەمەسە گلوباليزاتسيا (ىقپالدى قىزمەت اتقارۋشىسى: جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيا، ينتەرنەت جۋرناليستيكاسى، اقپاراتتىق قاتىناستىڭ جاڭا قۇرالدارى مەن باعىتتارى).

2.  بۇقاراسىزداندىرۋ نەمەسە دەماسسوۆيزاتسيا ء(داستۇرلى باق-تىڭ اقپارات قابىلداۋشىلارى ازايىپ، ولاردىڭ ءتۇرلى توپتارعا ءبولىنۋى، اۋديتوريا ءۇشىن تاڭداۋ جاساۋ مۇمكىندىكتەرى كەڭەيگەندىكتەن اقپارات قابىلداۋشىلاردى ماقساتتارىنا قاراي انىقتاۋ مۇمكىن بولماۋدا)

3.  ورتالىقتاندىرىلۋ نەمەسە كونگلو-مەراتسيا (باق-تاردىڭ ءبىر قولعا شوعىرلانۋى قارقىن الىپ، ءبىر اقپارات بىرنەشە ارنا ارقىلى كوپكە تارايتىن بولدى)

مەملەكەتتىك قىزمەت پەن ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ ءرولىن پارمەندى ەتىپ، تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا قوعامدىق پىكىردىڭ الاتىن ورنى ايتارلىقتاي وراسان. ال، قوعامدىق پىكىر اقپارات قۇرالدارى ارقىلى قالىپتاساتىندىعى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. بۇگىنگى تاڭدا قوعامدىق پىكىردىڭ باستى مىنبەرى باق جانە ودان تارالاتىن اقپارات دەگەندى الەم عالىمدارى جاپپاي مويىنداپ وتىر. بۇرىن كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلگەن ءداستۇرلى «جۋرناليستيكا» دەگەن ۇعىمنىڭ مازمۇنىمەن بىرگە اتاۋىنىڭ وزىنە ەلەۋلى اسەر ەتكەندىگىن  دالەل رەتىندە اتاپ كورسەتۋگە  بولادى. ايتالىق، اقپاراتتىق تەحنولوگياسى جوعارى دەڭگەيدە دامىعان باتىس ەلدەرىندە  «ماss مەdia» جانە «ماss communication» دەگەن اتاۋلار تۇراقتى قولدانىلاتىنى ءمالىم.

قازىرگى كۇنى الەم جۋرناليستيكاسىنىڭ دامۋىن ايقىندايتىن نەگىزگى 4 فاكتوردى زەرتتەۋشىلەر انىقتاعان. اتاپ ايتقاندا:

1.  جاھاندانۋ نەمەسە گلوباليزاتسيا (ىقپالدى قىزمەت اتقارۋشىسى: جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيا، ينتەرنەت جۋرناليستيكاسى، اقپاراتتىق قاتىناستىڭ جاڭا قۇرالدارى مەن باعىتتارى).

2.  بۇقاراسىزداندىرۋ نەمەسە دەماسسوۆيزاتسيا ء(داستۇرلى باق-تىڭ اقپارات قابىلداۋشىلارى ازايىپ، ولاردىڭ ءتۇرلى توپتارعا ءبولىنۋى، اۋديتوريا ءۇشىن تاڭداۋ جاساۋ مۇمكىندىكتەرى كەڭەيگەندىكتەن اقپارات قابىلداۋشىلاردى ماقساتتارىنا قاراي انىقتاۋ مۇمكىن بولماۋدا)

3.  ورتالىقتاندىرىلۋ نەمەسە كونگلو-مەراتسيا (باق-تاردىڭ ءبىر قولعا شوعىرلانۋى قارقىن الىپ، ءبىر اقپارات بىرنەشە ارنا ارقىلى كوپكە تارايتىن بولدى)

4. ۇقساستىرىلۋى نەمەسە كونۆەرگەنتسيا (باق اتاۋلىنىڭ ءوزارا جاقىنداسۋى، ۇقساستىق تابۋى، تىڭ تەحنولوگيانىڭ ناتيجەسىندە جاڭاسى مەن ءداستۇرلى اقپارات قۇرالدارى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتاردىڭ ازايۋى، ەكەۋىنىڭ دە قوسارلانا قولدانىلۋ ۇردىستەرى)

قازىرگى كەزدەگى قازاق مەديا جۇيەسىندە جوعارىدا اتالعان باعىتتار بەلگىلى دەڭگەيدە كورىنىس تاۋىپ وتىر. كەي جاعىنان قارقىندى ورىستەۋ باعىتى بايقالىپ وتىرعانىن انىق اڭعارۋعا بولادى. ولاردىڭ اربىرىنە جەكە-جەكە توقتالايىق:

جاھاندانۋ ءۇردىسى قازاق جۋرناليستيكاسىندا قالاي كورىنىس تاۋىپ وتىر؟

بۇگىندە بىزدە باق تەك سان جاعىنان عانا ءوسىپ وتىرعان جوق. اقپارات قۇرالدارىنىڭ جاڭاشا تۇرلەرى دە پايدا بولۋدا. اتاپ ايتساق،  ونلاين ءباسپاسوز، كابەلدىك تەلەۆيزيا، قىسقا تولقىندى راديو، سمارتفون نەمەسە ۇيالى بايلانىستار ارقىلى اقپارات تاراتۋ، موبايلدىق اقپارات قابىلداۋ مۇمكىندىك تۋىپ وتىر.  سونىمەن قاتار مەديا جۇيەسى ءوز ىشىندە ينتەرنەت جۋرناليستيكا، ءىز كەسۋ جۋرناليستيكاسى، ازاماتتىق جۋرناليستيكا، باق جارنامالىق ناسيحاتى، ەكونوميكالىق جانە، ەكولوگيالىق جۋرناليستيكا، تالداۋ جۋرناليستيكاسى ت.س.س. باعىتتارعا ءبولىندى.

مۇنىڭ ءبارى قازاق اۋديتورياسى ءۇشىن الەمنىڭ ءار تارابىنان ءتۇرلى اقپاراتتار قابىلداۋعا جانە جەتكىزۋگە، وزدەرىنىڭ كوزقاراستارى مەن وي، پىكىرلەرىن ينتەرنەت ارقىلى كوپكە جەتكىزۋگە كەڭ مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. قىسقاسى، اقپارات ءۇشىن ۋاقىت پەن كەڭىستىك ۇعىمىنا تاۋەلدىلىك بارىنشا ازايدى، ءتىپتى جوعالدى دەۋگە دە بولادى. مىسالى، تەلەكورەرمەندەر كابەلدىك  تەلەۆيزيانىڭ 70-تەن استام ارناسى ارقىلى بىرنەشە تىلدە اقپارات الىپ وتىر. ەلىمىزدىڭ اقپارات كوميتەتىندە رەسمي تىركەلگەن باق سانى 10 مىڭنان الدەقاشان اسىپ كەتتى.

قازاقستاندا بۇگىندە 9 ميلليون ادام ينتەرنەت قىزمەتىن پايدالانادى. ەلىمىزدە كۇنىنە 25-30 مىڭ ادام ەلەكتروندى ۇكىمەت قىزمەتىنە جۇگىنەدى ەكەن.  مۇنىڭ ءبارى اقپاراتتىق جاھاندانۋدىڭ قانشالىقتى جوعارى قارقىنمەن ءجۇرىلىپ جاتقانىن ايعاقتايتىن شىنايى كورىنىس.

اقپاراتتىق سۇرانىستى وتەۋدىڭ جيىلىگى وسىنشالىق تۇتاسىپ، قارقىندى ءوسۋى قازاق جۋرناليستيكاسىنا ەلەۋلى ىقپال ەتىپ وتىرعانىن ەرەكشە اتاپ ايتۋ ءلازىم. ەڭ الدىمەن ەرەكشەلەپ ايتارىمىز، تاڭداۋ مۇمكىندىگى مەيلىنشە ارتتى. ناتيجەسىندە، باق ارقىلى اقپارات قابىلداۋشىلار بىرنەشە توپقا ءبولىندى. ولاردى جاس ەرەكشەلىكتەرىنە، كاسىبي ماماندىقتارىنا، ءبىلىم دەڭگەيلەرىنە، الەۋمەتتىك سيپاتتارىنا قاراي بىرنەشە توپتارعا بولۋگە بولادى.

ونلاين جۋرناليستيكاسىنىڭ قارقىندى دامۋى ءداستۇرلى مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ وقىرماندارىن ازايتىپ، ولاردىڭ تارالىمىن كەمىتتى. اسىرەسە، جاستاردىڭ اراسىندا گازەت-جۋرنال وقيتىنداردىڭ سانى كۇرت تومەندەدى. ولاردىڭ ەڭ نەگىزگى تۇتىناتىن دۇنيەلەرى ينتەرنەت، تەلەۆيزيانىڭ ويىن-ساۋىقتىق باعدارلامالارى بولىپ تۇر. كۇندەلىكتى جانە اپتالىق ساپالى گازەتتەردىڭ وقىرماندارى جاسامىس ەگدە ادامدارعا اينالدى.

سونىمەن قاتار بلوگەرلەر دە ءوز وقىرماندارىن تاپتى. سايت، پورتالداردىڭ سانى كۇن وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدى جانە وعان دەگەن وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارى مەن ىنتا-ىقىلاستارى  دا ايىرىقشا. سوڭعى جىلدارى ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋمەن اسەم بەزەندىرىلگەن اقپاراتتىق، تانىمدىق جۋرنالدار سانىنىڭ كۇرت ءوسۋى ءداستۇرلى وقىرمانداردىڭ ءبىراز بولىگىن بەلگىلى دەڭگەيدە جاۋلاپ الدى.  راديوحابار بۇرىنعىداي اۋىل تۇرعىندارىنىڭ عانا ەمەس، ەندى قالاداعى اۆتوكولىك جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ، ۇيالى بايلانىستى ءجيى قولداناتىن جاستاردىڭ اقپارات الاتىن نەگىزگى قۇرالىنا اينالدى.

قازاق مەديا جۇيەسىندە ورتالىقتانۋ ءۇردىسى دە كەڭ ورىستەپ كەلەدى.  بۇل  قازاق جۋرناليستيكاسى تاجىريبەسىندە تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا پايدا بولعان تىڭ كورىنىس. اقپارات قۇرالدارىنىڭ شوعىرلانۋى، بىرىكتىرىلۋى ودان ارى دا قاراپايىم كورىنىسكە اينالاتىن ءتۇرى بار. شىندىعىنا كەلسەك، قازىرگى كۇنى قولىندا بايلىعى مەن بيلىگى بار ءاربىر وليگارح تەلەارنا اشىپ، گازەت شىعارۋعا مۇمكىندىك تاپقان. ەكس پرەمەر مينيسترلەر، ەكس اكىم قارالاردىڭ اراسىندا، ءتىپتى ۇكىمەتتىك قىزمەتتە جۇرسە دە قالتاسىن قالىڭداتىپ، بايىپ العان كەيبىر ىقپالدى تۇلعالاردىڭ ءىرى مەدياحولدينگتەردىڭ قوجايىندارى بولىپ وتىرعانى بۇگىندە قۇپيا بولۋدان قالىپ بارادى. ونىڭ ارينە، ءوز كەزەگىندە جاعىمدى دا، جاعىمسىز دا تۇستارى بار. جاعىمدىسى، حالىققا اقپاراتتىق قىزمەت كورسەتۋمەن قاتار جۋرناليستەر جانە وزگە دە تەحنيكالىق ماماندارعا جۇمىس ورىندارىن ۇسىنىپ، بەلگىلى دەڭگەيدە باسەكەلەستىككە ءتۇسىپ، مەديابيزنەستىڭ كورىگىن قىزدىرىپ وتىرعانى. جاعىمسىزدىعى، ءتۇرلى پوزيتسياداعى توپتاردىڭ ءوزارا ەسەپ ايىرىسۋىنا ءباسپاسوزدى پايدالانۋىنا يتەرمەلەيدى. سونىڭ سالداروىنان تاپسىرىسپەن ماقالا جازدىرۋ، تەلەحابارلار دايىنداتۋ سەكىلدى لاس تەحنولوگيالارعا جۋرناليستەردى دە جۇمىلدىراتىندىعى.

سونىمەن قاتار كونۆەرگەنتسيادان دا ءبىزدىڭ مەديا سالامىز تىس قالىپ وتىرعان جوق. ونىڭ ءوزى ءبىر اقپارات قۇرالىنىڭ  باق-تىڭ  ءارتۇرلى سيپاتتارىن ءون بويىنا قاتار ءسىڭىرىپ،  تاراتىپ وتىرعان اقپاراتتارىمەن، ونى دايىنداۋ تەتىكتەرىنىڭ وزىندە ۇقساستىرىلۋ ءۇردىسىنىڭ كەڭ ءورىس الۋى بولىپ تابىلادى. مۇنداي ءۇردىس سوڭعى جىلدارى ەلەۋلى تۇردە قارقىن الىپ كەلەدى.  وعان ىقپال ەتىپ وتىرعان باستى فاكتور جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيالار.

مەديا قىزمەتىنە ساندىق  تەحنولوگيانىڭ ەنگىزىلۋى ارقىلى  ينتەرنەت جۇيەسى كينو مەن تەلەۆيزيانىڭ قيمىل-قوزعالىسىن، ءىس ارەكەتىن،  راديونىڭ دىبىس-داۋىسىن، فوتوجۋرناليستيكانىڭ بەينەلەۋ تەتىكتەرىن، مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ ماتىندىك بارلىق نۇسقالارىن،  ونلاين كىتاپ، قۇرالداردى جانە پوشتالىق بايلانىستىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن كەڭىنەن پايدالاناتىن بولدى.  بارلىق گازەت-جۋرنالدار دەرلىك وزدەرىنىڭ ينتەرنەتتىك نۇسقالارىن جاساپ الدى. راديو مەن تەلەارنالار دا باعدارلامالارىن ينتەرنەت ارقىلى اقپارات قابىلداۋشىلارعا ۇسىنا الاتىن جاعدايعا جەتتى. مۇنىڭ ءبارى اقپاراتتىق كەڭىستىك پەن ۋاقىتقا تاۋەلدىلىكتى ازايتىپ، ونىڭ جەدەلدىگى مەن بارشاعا ورتاق بولۋ مۇمكىندىگىن كەڭەيتتى. ناتيجەسىندە، اقپاراتتىق سىيىمدىلىقتىڭ كولەمى ەداۋىر ارتۋمەن قاتار باق-تىڭ ينتەراكتيۆ سيپاتىن قاراپايىم كورىنىسكە اينالدىردى. ولار اقپارات قابىلداۋشىلارمەن كەرى بايلانىس جاساپ، پىكىرلەسەتىن مۇمكىندىككە يە بولۋلارى ارقىلى ازاماتتىق جۋرناليستيكانىڭ دامۋىنا كەڭ جول اشتى.  ونىڭ جەمىسى رەتىندە مىنانداي ماسەلەلەردى ەرەكشە اتاپ كورسەتۋگە بولادى:

• جۋرناليستيكا جايىنداعى ءداستۇرلى ۇعىمنىڭ قامتيتىن اياسى كەڭەيىپ، مازمۇنى وزگەردى;
• جۋرناليستيكانىڭ دەربەس ينستيتۋت رەتىندەگى سيپاتى وزگەرىپ، بۇقارالىق اقپاراتتىق قاتىناستان گورى «ماss communiication»-ءنىڭ قۇرىلىمىنا اينالدى;
• اقپارات - تاۋارعا، بيزنەسكە اينالىپ، كوپتەگەن باق ونىڭ ءوزىنىڭ باستى ماقساتى ەتىپ العا شىعارا باستادى;
• جەلىلىك اقپارات الەۋمەتتىك قىزمەتتىڭ بارلىق سالاسىنا دەندەپ ەنىپ، جۋرناليستيكا فۋنكتسياسىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن بلوگەرلەر اتقاراتىن بولدى;
• جۋرناليستيكانىڭ جاڭا اعىمدارى (ازاماتتىق، ەكولوگيالىق، ءىز كەسۋ، ەكونوميكالىق، ساياسي، تالداۋ، ونلاين جۋرناليستيكا ت.س.س.) پايدا بولىپ، ونىڭ ءوزى اقپارات قابىلداۋشىلاردى ءتۇرلى توپتارعا بولىنۋىنە ىقپال ەتە باستادى;
• تىڭ جاڭالىقتار دايىنداۋ ءجۋرناليستىڭ عانا ەمەس، سايت، پورتالداردىڭ دا قۇزىرىنداعى ورتاق ىسكە اينالدى;
• ءاربىر تىڭ اقپاراتتى تاراتۋعا مۇددەلى تۇلعا ونىڭ كوزدەرىن ساندىق تەحنولوگيانىڭ كومەگىمەن قالاعان باعىتىنا جىبەرە الاتىن بولدى;
• بۇرىن كىمنىڭ نە جازاتىنىن باسقارۋشى ۇيىمدار، باق باسشىلارى شەشىپ كەلسە، ەندى اقپارات قابىلداۋشىلار ءىس جۇزىندە تاپسىرىس بەرۋشىگە اينالدى. ايتالىق، اقپاراتتى تۇتىناتىن ورتانىڭ سۇرانىسىن زەرتتەمەي تۇرىپ، ءباسپاسوز ءىسىن جۇرگىزۋ مۇمكىن بولماي قالدى;
• ينتەراكتيۆتىك سيپات ەلەۋلى ورىنعا شىعىپ، اقپارات قابىلداۋشىلار وزدەرى اقپاراتتىڭ مازمۇنىن جاساۋعا ىقپال ەتەتىن جاعدايعا كەلە جاتىر;
• جۋرناليستيكا ماماندىعى تۋرالى ءداستۇرلى ۇعىم تۇبىرىمەن وزگەرىپ، جاڭا اقپاراتتىق تەحنولوگيا ونىڭ مازمۇنىن تەرەڭدەتىپ، ارناسىن كەڭەيتتى، ساپالىق جاڭا تالاپتاردى قويا باستادى;
• باق-تى باسقارۋدان باستاپ، جاڭالىقتاردى، حابارلاردى دايىنداۋ ۇردىسىنە باتىس ەلدەرىنىڭ تاجىريبەلەرى، شىعارماشىلىق تاسىلدەرى بىرتىندەپ ەنە باستادى;
• ازاماتتاردىڭ ءسوز ەركىندىگى، ويلارىن اشىق ءبىلدىرۋ بوستاندىعى ازداپ بولسا دا شىنايى كورىنىسكە قاراي بەت الۋدا. باق جاريالىلىق پەن پىكىرالۋاندىقتىڭ مىنبەرىنە اينالۋىنا مۇمكىندىكتەر اشىلدى.

دەگەنمەن، بارلىق پروبلەما شەشىمىن تاپتى دەۋگە ءالى ەرتە. شەشىمىن كۇتكەن باستى ماسەلەلەردى كەلەسى 5 باعىت بويىنشا قاراستىرۋعا بولادى:

1. تاۋەلسىز ءباسپاسوزدى دامىتۋدىڭ قۇقتىق اۋراسىن قالىپتاستىرىپ، جەتىلدىرۋ;

2. جاۋاپكەرشىلىك پەن ەتيكالىق ار-ۇجدانعا نەگىزدەلگەن جۋرناليستيكانى قالىپتاستىرۋ، وعان جۋرناليستەردىڭ كاسىبي ۇيىمدارى، رەداكتسيانىڭ ىشكى باقىلاۋلارى، ءجۋرناليستىڭ ءوزىنىڭ جەكە جاۋاپكەرشىلىگى ت.س.س. ماسەلەلەر جاتقىزىلماق.

3. جۋرناليست ماماندارىن دايارلاۋ، قايتا دايارلاۋ ءىسىن جەتىلدىرە ءتۇسۋ;

4. جۋرناليستيكانى عىلىمي-زەرتتەۋ، سىن سالاسىن دامىتۋ;

5. جۋرناليستەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن، ەڭبەك ەتۋ مۇمكىندىگىن جاقسارتۋعا ارنالعان شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ.

ماسەلەنى تۇيىندەي كەلە مىنانداي قورىتىندىعا كەلدىك:

بىرىنشىدەن, الەمدىك مەديا جۇيەسىنىڭ دامۋ تەندەنتسياسى قازىرگى قازاق جۋرناليستيكاسىنا ەلەۋلى تۇردە ىقپال ەتىپ كەلەدى. ناتيجەسىندە، باق جۇيەسىندە، ونىڭ تۋىندىلارىنىڭ مازمۇنىندا، جانرلارىندا، جازۋ شەبەرلىكتەرىندە ەلەۋلى وزگەرىستەر پايدا بولدى. دۇنيەجۇزىلىك دەموكراتيالىق جۋرناليستيكا داستۇرىنە بەت بۇرۋشىلىق كورىنىس تاۋىپ كەلەدى.

ەكىنشىدەن, قازاق ءباسپاسوزى ليبەرتاريالىق جۋرناليستيكاعا قاتتى بوي ۇرىپ كەتپەسە دە بەلگىلى دەڭگەيدە جاسالىپ جاتقان وڭ قادامدار بارشىلىق. الايدا، شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەر دە شاشەتەكتەن.

ۇشىنشىدەن, قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ 100 جىلدان استام تاريحي دامۋ داستۇرىندەگى وزىق ۇلگىلەرىن ساقتاي وتىرىپ، ونى قازىرگى زامان تالاپتارىمەن ساباقتاستىرىپ دامىتۋعا مەرزىمدى ءباسپاسوز سالاسى  جىتى نازار اۋدارىپ كەلەدى.

تورتىنشىدەن,  قازاقستاندا باق سان جاعىنان ازدىق ەتىپ تۇرعان جوق. الايدا، قوعامداعى اقپاراتتىق سۇرانىستى قامتاماسىز ەتۋگە كەلگەندە ارتتا قالۋشىلىق بايقالۋدا. ۇلتتىق جانە كوممەرتسيالىق تەلەارنالاردىڭ ءبارى دەرلىك كەشكى جاڭالىقتار شىعارىلىمدارىندا ءبىر عانا وقيعانى، جالعىز سينحروندى الما كەزەك قايتالاۋدان اسا الماي وتىر. سوندىقتان، ساننان ساپاعا كوشۋدى قولعا الاتىن ۋاقىت جەتتى.

Abai.kz