دۋلات امانجول. قازاق ءباسپاسوزى – پارمەنسىز، ءجۋرناليستى – دارمەنسىز
حVIII عاسىردا پيتەر زەنگەردىڭ باسشىلىعىمەن «نيۋ-يورك ۋيكلي دجورنەل» اتتى العاشقى تاۋەلسىز امەريكاندىق باسىلىم جارىق كورە باستايدى. انىعى، «A newspaper is the Eyes, the Ears and the Honest Voice of the nation» («گازەتا - حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءۇنى») دەپ امەريكان جۇرتىنا تاراعان گازەت اقش-تا ءسوز بوستاندىعىن قالىپتاستىردى. حالىق ساناسىنىڭ ويانۋىنا سونى سەرپىلىس اكەلدى.
ارادا عاسىرلار وتكەننەن كەيىن الاش زيالىلارى باتىس ءھام ەۋروپانىڭ گازەت شىعارۋ ۇلگىسىنە كوز جۇگىرتىپ، 1913 جىلدىڭ 2-اقپانىنان باستاپ «قازاق» اتتى جاڭا باسىلىمدى دۇنيەگە اكەلدى. ارمان-اڭسارى - التى ميلليون قازاققا قىزمەت ەتۋ ەدى. «قازاق» - حح عاسىر باسىنداعى ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديامىز عانا ەمەس، سول زاماننىڭ مەديا تالابىنا ساي جاۋاپ بەرە وتىرىپ جارىق كورگەن جالپىۇلتتىق باسىلىم. البەتتە، بۇل - وتكەن تاريح. ال بۇگىنگى قازاق ءباسپاسوزى شە؟ «حالىقتىڭ قۇلاعى، كوزى ءھام ءۇنى» ەمەس، مەملەكەتتىڭ بيۋللەتەنىنە اينالدى. ىقپالدى، بەيتاراپ ءارى بەدەلدى حالىقتىق مىنبەر ەمەس، ۇلتتىق ماسەلەردى كوتەرەتىن (ونى شەشۋگە ءسوزى وتپەيتىن، شاما-شارقى جەتپەيتىن) ۇنپاراق دەڭگەيىندە قالىپ قويدى. سوندا نەدەن ۇتىلدىق ءھام تۇتىلدىق؟!
فاكت-چەكينگ سالاسى دامىماي كەلەدى.
حVIII عاسىردا پيتەر زەنگەردىڭ باسشىلىعىمەن «نيۋ-يورك ۋيكلي دجورنەل» اتتى العاشقى تاۋەلسىز امەريكاندىق باسىلىم جارىق كورە باستايدى. انىعى، «A newspaper is the Eyes, the Ears and the Honest Voice of the nation» («گازەتا - حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءۇنى») دەپ امەريكان جۇرتىنا تاراعان گازەت اقش-تا ءسوز بوستاندىعىن قالىپتاستىردى. حالىق ساناسىنىڭ ويانۋىنا سونى سەرپىلىس اكەلدى.
ارادا عاسىرلار وتكەننەن كەيىن الاش زيالىلارى باتىس ءھام ەۋروپانىڭ گازەت شىعارۋ ۇلگىسىنە كوز جۇگىرتىپ، 1913 جىلدىڭ 2-اقپانىنان باستاپ «قازاق» اتتى جاڭا باسىلىمدى دۇنيەگە اكەلدى. ارمان-اڭسارى - التى ميلليون قازاققا قىزمەت ەتۋ ەدى. «قازاق» - حح عاسىر باسىنداعى ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديامىز عانا ەمەس، سول زاماننىڭ مەديا تالابىنا ساي جاۋاپ بەرە وتىرىپ جارىق كورگەن جالپىۇلتتىق باسىلىم. البەتتە، بۇل - وتكەن تاريح. ال بۇگىنگى قازاق ءباسپاسوزى شە؟ «حالىقتىڭ قۇلاعى، كوزى ءھام ءۇنى» ەمەس، مەملەكەتتىڭ بيۋللەتەنىنە اينالدى. ىقپالدى، بەيتاراپ ءارى بەدەلدى حالىقتىق مىنبەر ەمەس، ۇلتتىق ماسەلەردى كوتەرەتىن (ونى شەشۋگە ءسوزى وتپەيتىن، شاما-شارقى جەتپەيتىن) ۇنپاراق دەڭگەيىندە قالىپ قويدى. سوندا نەدەن ۇتىلدىق ءھام تۇتىلدىق؟!
فاكت-چەكينگ سالاسى دامىماي كەلەدى.
وقىرماندى جالعان مالىمەت كەلتىرىپ جاڭىلىستىرۋعا، دالەلسىز اقپارات تاراتىپ اداستىرۋعا ەشقانداي باسىلىمنىڭ حاقى جوق. «ءسوز - قارۋ، بۇنى بۇزۋعا جۇمساساق، بۇزادى. تۇزەتۋگە جۇمساساق، تۇزەيدى» دەيدى ا.بايتۇرسىنوۆ. «ءسوز - قارۋ» بولسا، فاكت - جۋرناليستيكانىڭ ۇستىن-تىرەگى ەكەنى بەلگىلى. وكىنىشتىسى، بۇگىنگى قازاق باسپاسوزىندە فاكت-چەكينگ (فاكت تەكسەرۋ) سالاسى دامىماي كەلەدى. ماسەلەن...
تاياۋدا «حالىق ءسوزى» گازەتى (08.01.2013) «رەسەي موڭعوليانى بودان ەل ەتپەك» دەگەن جالعان اقپارات تاراتادى. فاكت جوق. رۋنەتتىڭ بەلگىسىز سايتىندا جاريالانعان لەدا تاماننايانىڭ اقىلعا سىيمايتىن «فانتاستيكالىق تەزيسىن» قازاقشاعا ءتارجىمالاپ، «سەنساتسيا» جاسايدى. سونىمەن قويماي، كەلەسى نومىرىندە ساياساتتانۋشى ايدوس سارىممەن وسى ورايدا سۇحبات (15.01.2013) ۇيىمداستىرادى. اتالمىش سۇحبات بارىسىندا كەيىپكەرگە قويىلعان سۇراقتاردى وقىساڭىز، ءتىپتى كۇلەسىز. وندا دا فاكت جوق. رەسەيدىڭ دە، موڭعوليانىڭ دا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جوعارىداعى مالىمەتتى جوققا شىعارعانىن بىلە تۇرا، «حالىق ءسوزى» بۇنىمەن نە «ايتقىسى» كەلدى؟! بالكىم، «بۋلۆارلىق باسىلىم» اتانۋعا جاسالعان العاشقى قادامى بولار.
وتكەن جىلى «ايقىن» گازەتى «الەمدەگى ەڭ تازا سۋ - جەزقازعاندا» (16.11.2012) دەپ جۇرتشىلىقتى ءبىر سەرپىلتىپ تاستادى. «ايقىنعا» سەنسەك، «سۋدى قۇمىرالارعا قۇيىپ، ەۋروپاعا اسىرىپ جاتقان قازاقستاندىق بيزنەسمەن ۆورراحمەت ەلەەۆ دەگەن ازامات بار ەكەن». ارينە، بۇل دا - جالعان اقپارات. ايعاق-دالەلى جوق. «ەكسپرەسس ك» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ميحايل دۆوريانچيكوۆتىڭ «جاڭالىعىن» (15.11.2012) سوزبە-ءسوز، ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن قازاقشاعا اۋدارىپ، جاريالاي سالعان. سونىمەن قوسا، بۇل جاڭالىقتى اناۋ-مىناۋ ەمەس، «قازاقپارات» (!) ۇلتتىق اقپارات اگەنتتىگى (15.01.2011/08:43) كۇن تارتىبىندە تۇرعان كوكەيكەستى اقپار رەتىندە جاريالاپتى. جوعارىداعى اقپارات قۇرالدارى جەزقازعان قالالىق كاسىپكەرلىك بولىمىنە قوڭىراۋ شالسا، ۆورراحمەت ەلەەۆ ەسىمدى كاسىپكەر جوق ەكەنىن، سالىق ورگانىندا تىركەلمەگەنىن دە بىلەر ەدى. الدە اۋىز سۋ ماسەلەسى ءالى كۇنگە دەيىن شەشىلمەي كەلە جاتقان ايماق جۇرتشىلىعىن وسىلايشا مازاق قىلعانى ما؟! تاعى بەلگىسىز...
سوڭعى بەس-التى جىل مۇعدارىندا قازاق باسپاسوزىندە «ەگەر... وندا... قىتاي قازاقستان مۇنايىنىڭ قىرىق پايىزىن يەلەنەدi» دەگەن تاقىرىپ قايتا-قايتا كوتەرىلىپ، تازا «ويىنشىققا» اينالدى. تاياۋدا قازتاگ اقپارات اگەنتتiگiنiڭ قۇپيا اقپارات كوزi (!) 2013 جىلدىڭ كۇزiنە قاراي قازاقستاننىڭ مۇناي سالاسىنداعى قىتايلىق كومپانيالاردىڭ ۇلەسi 40 پايىزدان اسىپ تۇسەتiنiن حابارلادى. ءبىزدىڭ جۋرناليستەر «قۇپيا اقپارات كوزi» كەلتىرگەن اقپاراتتى تەكسەرمەي جاتىپ، ءدۇيىم ەلدى دۇرلىكتىرىپ جىبەردى. ارينە، گەوساياسي تۇرعىدا شىندىققا جاناسپايتىن مالىمەت بۇل. ال شىندىعىندا «ۇلەسi 40 پايىزدان اسىپ جاتسا»، وتاندىق باق سونى دالەلدەيتىن بۇلجىتپاس فاكتولوگيالىق، فاكتوگرافيالىق ماتەريالدار ۇسىنۋى ءتيىس ەدى وقىرمانعا. «قۇپيا اقپارات كوزى... دەدى... اتىن جاسىرعان ساراپشى...دەيدى ...پالەن ساياساتتانۋشىنىڭ پىكىرىنشە...» - فاكت ەمەس! وقىرمانعا - شىنايى اقپارات كەرەك. ءبارى اۋىسادى، ال ءباسپاسوز قالادى. ەگەر ءباسپاسوز حالقىن (وقىرمانىن) قورعاي الماسا، يممۋنيتەت بولا الماسا، بۇل - ەلدىگىمىزگە ءمىن، ۇلتتىعىمىزعا سىن.
«ارىق تۇيەگە بۇلبۇلدىڭ سايراعانىنان نە پايدا؟»
جۋرناليستيكا - كوركەم ادەبيەت، فيلوسوفيا نەمەسە شوۋ-بيزنەس ەمەس. «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانىندا: «گازەتادا جۇرتقا ۇگىت قىلعاننان، ناسيحات ايتقاننىڭ ورنىنا، رەالني ءىس كورسەتكەن پايدالى. ارىق تۇيەگە بۇلبۇلدىڭ سايراعانىنان نە پايدا؟ قۇستىڭ قاناتى جوق بولسا ۇش دەگەنمەنەن ۇشا ما؟ «باي بولۋعا» كەرەكتىكتى جۇرت ءوزى دە بىلەدى. قايسى جولمەنەن بارعاندا بايلىققا جەتەدى، نە ءتۇستى بولعاندا جاقسىلىق تابىلادى، سونى ايتۋ كەرەك»-دەپ جازادى. شىنى كەرەك، بۇگىنگى قازاق ءباسپاسوزى زامان تالابىنا ساي ساراپتامالىق تالداۋ جاساۋعا قاۋقارسىز. ەكونوميكا، گەوساياسات، عارىش، حالىقارالىق قاتىناستار، يندۋستريا، ارحيتەكتۋرا (ت.ت.) سياقتى تاقىرىپتارعا تولىققاندى اناليتيكالىق تالداۋ جاساپ، قالام تەربەپ جۇرگەن جۋرناليستەر نەكەن-ساياق. ماسەلەن، چينشانلو مەن مانەزا نەمەسە بايقوڭىر داۋى كەزىندە تاقىرىپتى اشۋ، تالداۋ بىلاي تۇرسىن، قازاق ءباسپاسوزى بىرلىك پەن ۇيىمشىلدىق تانىتا المادى! قىتايلىق، رەسەيلىك ارىپتەستەرىن جونگە سالۋعا قاۋقارى جەتپەدى.
ال، الاۋلاتىپ، جالاۋلاتىپ، شالقىپ، اسىرەلەپ، ادەمىلەپ جازاتىن زامان باياعىدا وتكەن. ەل الدىندا تۇرعان تۇيتكىلدى ماسەلەلەردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ، وڭ شەشىلۋىنە ىقپال ەتۋ - اقىندىق پەن ايتىسكەرلىكتىڭ ەمەس، جۋرناليستيكانىڭ جۇگى.
قازاقستاندا جالپىۇلتتىق گازەت جوق
ماسەلەن، اعىلشىننىڭ The Times, نەمىستىڭ Frankfurter Allgemeine Zeitung نەمەسە امەريكاندىقتىڭ The Washington Post گازەتى - ۇلتتىڭ ايناسى، سەنىمنىڭ بەلگىسى عانا ەمەس، اسا ىقپالدى كۇش. بىزدە «ەلدىڭ باستى گازەتى...» دەگەن - بۇلدىر ەلەس، يلليۋزيا عانا. يتالياندىقتى Corriere Delia Sera گازەتىنە كۇشتەپ جازعىزىپ كورىڭىزشى، كەلەسى كۇنى باسىلىمنىڭ كۇل-تالقانى شىعادى. جاپوننىڭ Asahi Shimbun گازەتى «پالەن مينيستر پارا الدى» دەپ بۇلجىتپاس فاكتولوگيالىق ماتەريال جاريالاسىنشى، كەلەسى كۇنى سول ءمينيستردى ۇكىمەت ۇيىندە «جەپ قويادى». نەمىس باسىلىمىنا قىسىم جاساعان گەرمانيا پرەزيدەنتى كريستيان ۆۋلف كەلەسى كۇنى-اق وتستاۆكاعا كەتكەنى بەلگىلى. اسىلى، جالپىۇلتتىق باسىلىم دەگەنىمىز - وسى!
ال بىزدە قازاق جۋرناليستەرىنە - ءبارى قوجا. لاۋازىمدى شەنەۋنىكتى ايتپاعاننىڭ وزىندە، «قازاق باسىلىمدارىنا قىسىم جاساعانى ءۇشىن اۋىل اكىمى ورنىنان كەتتى» دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىز. قازاقتىڭ ءجۋرناليسىن بالاباقشانىڭ شارۋاشىلىق مەڭگەرۋشىسى دە، مەكتەپ ديرەكتورى دا، ۋنيۆەرسيتەت كۇزەتشىسى دە، مينيسترلىكتىڭ ۇساق بيۋروكراتى دا سوتقا سۇيرەپ، اۋرەگە سالا الادى. شىنتۋايتىنا كەلسەك، قازاقتىڭ بۇگىنگى ءباسپاسوزى -پارمەنسىز، ءجۋرناليسى - دارمەنسىز. ويتكەنى قازاق - جاپوندىقتاي، يتالياندىقتاي، نەمىستەي بولا المادى. ۇلتتىق ءباسپاسوز ءۇشىن ونىڭ جۇرەگى سىزدامادى دا.
وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن «قازاق» گازەتىنىڭ № 12 سانىندا (28 ءساۋىر 1913 جىل) ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان: ««پالەن حان-اي!»، «پالەن بي-اي» دەپ ۇيدە وتىرىپ وكىنەسىڭدەر! قازاقتىڭ بۇرىنعى باسشىلارىندا ادىلدىك، بەرەكە بولسا، بۇگىندە قازاق بۇل كۇيدە بولار ما ەدى؟! جۇرتتىڭ بەرەكەسى كەتۋگە تۇپتەن سەبەپ بولعان نارسە - قازاقتا بىرلىكتىڭ جوقتىعى. بىرلىك جوقتان ءار حانعا ەرىپ بىتىراعان، بىرلىك جوقتان قازاقتىڭ ارقايسىسىن ءار جەردە دۇشپانى ويبايلاتقان. بۇرىنعى حان بولسىن، بيلەر بولسىن، ادىلدىكتەن جىراق بولعان. زامانى اداسقان سوڭ وزدەرى دە اداسىپ، بۇرىنعى حاندار مەن بيلەر ءوتىپ كەتتى، ەندىگى ءتىرى جۇرگەن كىسىلەرگە دە تىرشىلىك كەرەك. ادىلدىك جوق جۇرتتا بەرەكە، بىرلىك بولمايدى. ...قىستىگۇنى ۇڭگىردە جاتىپ ءوز اياعىن سورعان ايۋ مىسالىندا عوي، قانشا قوماعايلانسا دا سورعانى ءوز اياعى»-دەپ جازادى. راس، قازاق بىرىكپەدى. ۇلت بولىپ ۇيىسا المادى. قازاقتى وياتۋعا كۇش جۇمسادى. ويانبادى. ءبۇتىن حالىقتى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرە الاتىن قولباسشىمىز دا، جولباسشىمىز دا، كوشباسشىمىز دا بولعان جوق تاريحتا.
«ءبۇتىن حالىقتى ەشكىم دە قورقىنىشتا ۇستاي المايدى، تۇتاس جۇرتتىڭ ءوزى سوعان سەپ بولماسا» - دەيدى بەلگىلى جۋرناليست ەدۋارد مەرروۋ. «امەريكاندىقتى امەريكان ەتكەن - ءباسپاسوز» دەگەن ءتامسىل جانە بار. ەڭ باستىسى، ءباسپاسوز - اتقارۋشى بيلىكتىڭ، لاۋازىمگەر شەنەۋنىكتىڭ، قۇرىلتايشىنىڭ، مەديا-حولدينگتىڭ مەنشىگى ەمەس. حالىقتىڭ مەنشىگى. مەملەكەتتىڭ بيۋللەتەنى ەمەس، ءدۇيىم جۇرتتىڭ جارشىسى!
ABAI.KZ
