كەڭەس وداعى قۇلاپ «ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى قولعا الدىق» دەپ الاقايلاعان 30 جىلدا ەڭ ءبىر وزەكتى ورتەيتىن وكىنىش – جەر كولەمى الەمدە 9-ورىنعا تۇراقتاعان حالقىمىزدىڭ جان سانىنىڭ وسپەي قالۋى ەدى. وسىنشاما ۋاقىتتا قىرعىز، تاجىك، ازەربايجان، تۇركىمەن اعايىنداردىڭ حالقى ەكى ەسەلەنىپ، وزبەك اعايىندار 35 ميلليوننان استى. قازىر جىلىنا ميليون ادامدىق كورسەتكىشپەن قارقىندى وسۋدە. قىرىق جىل قىرعىن بولعان اۋعانستان حالقى 40 ميلليونعا جەتىپتى.

ال جۋىرداعى ساناق بويىنشا قازاقستان حالقىنىڭ سانى 19 ميلليون 600 مىڭ ادامنان اسىپ، كەڭەس كەزىندەگى كورسەتكىشكە ەندى جاقىندادى. كەڭەس كەزىندە قازاقتىڭ حالىق سانى 50 پايىزدىق كورسەتكىشپەن وسسە، تاۋەلسىز كەزەڭدە جەتى-اق پايىز بولعان. «وزگە رەسپۋبليكالاردىڭ بارىنەن جاعدايى جاقسى، وڭىردەگى تۇراقتىلىق بەسىگى» دەپ اسپەتتەلگەن، جالپى ىشكى ءونىم قۇنى جان باسىنا شاققاندا 10 مىڭ دوللارعا جەتكەن قازاقستانداعى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت – قازاق حالقىنىڭ جان سانىنىڭ وسپەي قالعانىنا ميىمىز جەتپەي، يلانباي كەلىپ ەدىك. نازارباەۆتىڭ «بەيبىت كۇندە ەل تۇرعىندارى اۆاريادان سوعىستاعىداي قىرىلىپ جاتىر» دەگەن ءسوزىن دە، نارتاي ارالبايدىڭ اۋزىن كوپىرشىتىپ: «ەلىمىزدە 30 جىلدا 100 مىڭ ادام ءوز-وزىنە قول جۇمساعان» دەگەن دەرەگىن دە مىسە تۇتپاي، ءبىر كىلتيپاننىڭ بار ەكەنىن سەزگەمىز.

قازاقستان جازۋشىلار وداعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، تانىمال اقىن اقبەرەن ەلگەزەك جەكە پاراقشاسىندا قازىرگى ءتىل داۋىنا بايلانىستى وتە قۇندى جازبا جاريالادى. «مىنا مۋحورياپوۆ دەگەن ساباز قايداعى-جايداعىنى ەسكە ءتۇسىرىپ وتىر. 2000-شى جىلداردىڭ باسى. الماتى قالالىق ىشكى ساياسات دەپارتامەنتىندە باس مامان بوپ قىزمەت ەتەمىن. ءبىر كۇنى بىزگە جارىقتىق ماقاش ءتاتىموۆ اعامىز كەلدى. باكىن-شۇكىن اڭگىمەدەن كەيىن الگى كىسىنى استىنداعى اسحاناعا شايعا اپاردىق. سونداعى ايتقان ءسوزى مەن كوزى جادىمدا ءالى كۇنگە سايراپ تۇر. اعامىز كوزى قۋلانا ەرەن جارق ەتىپ ءبۇي دەگەن ەدى سوندا: “جاقىندا وتكەن حالىق ساناعىنىڭ (1999 ج.بولۋ كەرەك) ناتيجەسىن نۇرەكەڭە بايانداعان ەدىم. سوندا ول كىسى سولتۇستىكتەگى كورشىمىز «نەرۆنيچات» ەتەدى دەپ قورىتىندى ەسەپتەن 5-6 ملن قازاقتىڭ سانىن سىزىپ تاستادى” دەپ ەدى. ال سوندا سول ەسەپتىڭ سىرتىندا يەسىز قالعان 5-6 ميلليون قازاق وسى ۋاقىت ىشىندە اي قاراپ، شوشقا تاعالاپ جۇرمەگەن شىعار؟! ول 23 جىلدا كەم دەگەندە 2 ەسە ءوستى دەلىك، سوندا تەك سولار ءوزى قانشا ادامعا كوبەيدى قازىر؟ بيىلعى ساناقتىڭ ناتيجەسىندە 19,6 ملن.بولدىق. وعان 10-12 ميلليوندى قوسساق، قاتەلەسپەيمىز بە؟! 30 ميلليون حالىققا جاقىندامايمىز با سوندا؟! ونى بىلاي قويايىق. سول 19,6 ملن حالىقتىڭ 70%-ى – قازاق. ال، ونىڭ 80%-ى «مەملەكەتتىك تىلدە ەركىن سويلەيمىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن. ال جوعارىدا ايتقان 10-12 ملن ساناتتان سىزىلعان قاراكوزدەرىمىزدى ورتاق تىزىمگە قوسساق، وندا كەم دەگەندە 90%-ى قازاق تىلىندە ەركىن سويلەيتىن حالقىمىز بار» دەپ جازدى.

وعان جاس جازۋشى، قارىمدى جۋرناليست قانات ابىلقايىر: «2010-داعى سايلاۋدا 28 ملن بولعانىمىز تۋرالى اڭگىمەنىڭ قۇلاعى قىلتيعان. مونوۇلتتى بولۋعا بيلىكتىڭ جىگەرى جەتپەي تۇر عوي. ول 28 ميلليوننىڭ 82 پايىزى – قازاقتار. مەمتىلدى بىلەتىن حالىق دەگەندە سونىڭ 82-ءى ءجۇر. سوسىن، الگى ءبىر اپامىز 68-67 پايىز دەگەنى ءۇشىن ىستى بولىپ، 62 پايىزعا ءبىر-اق قۇلدىرادىق. كەيىننەن قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعىن 65 پايىزعا ىلگەرىلەتىپ قويدى» دەپ پىكىر قوستى. ەلىمىزدە وتكەن 1999-جىلعى، 2009-جىلعى حالىق ساناعىندا دا شيكىلىك، ساياسي استار بار بولىپ شىقتى. اقبەرەن مىرزا جوعارىداعى جازباسىندا ارى قاراي: «ەندى بەرى كەلىڭىزدەر. سوندا رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 70%-ى قازاق ەكەن، ونىڭ 80-90%-ى قازاق تىلىندە ەپ-ەركىن سويلەيدى ەكەن، وندا نەگە كوپشىلىك ياعني ەلەكتوراتتىڭ باسىم بولىگىنىڭ مۇددەسى اياق استى بولادى؟ اگاراكي، سايلاۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاقتار بولسا امبە ونىڭ 80%-قازاق تىلىندە ەركىن سويلەيتىن بولسا، وندا ەلەكتوراتتىڭ باسىم كوپشىلىگى داۋىس بەرىپ سايلاعان پارلامەنت، سول ارقىلى جاساقتالعان ۇكىمەت ءھام جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك نەگە ءىس قاعازدارىن ەلەكتوراتتىڭ باسىم بولىگىنىڭ تىلىندە جۇرگىزىپ، جينالىس-جيىندارىن نەگە ەلەكتوراتتىڭ باسىم بولىگىنىڭ تىلىندە وتكىزبەيدى؟! نەگە ەلەكتوراتتىڭ باسىم بولىگىنىڭ تىلىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تيىسىنشە قارجىلاندىرىلمايدى، نەگە ءورىستىلدى باق بىزدە داۋىرلەپ تۇرۋى ءتيىس؟ نەگە قاي-قايداعى كەلىمسەك ەلەكتوراتتىڭ باسىم بولىگىنىڭ نامىسىنا تيەدى جانە نەگە وعان ەلەكتوراتتىڭ باسىم بولىگى سايلاعان مەملەكەتتىك ورگاندار ءتيىستى جازا قولدانبايدى؟» دەپ سۇراقتى توتەسىنەن قويادى. بىلە بىلسەك ۇلت تاعدىرىنا بەي جاي قارامايتىن بەلسەندى ەكى ازامات ۇلكەن ماسەلەنى كوتەرىپ وتىر.

سوڭعى جىلدارى قوعامدا الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ كۇرت ۋشىققانى، اشىنعان انالاردىڭ اقورداعا باسىپ كىرگەنى بەلگىلى. ناتيجەسىندە بيلىك ءترانزيتى ورىن الىپ، ۇكىمەت الەۋمەتتىك ساياساتىن وزگەرتۋگە، حالىققا قارايلاسۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل قايشىلىقتى دا مارقۇم ماقاش ءتاتىموۆ ايتقان، نازارباەۆ تا، باسقالارى دا سىزىپ تاستاعان ساندا دا، ساناتتا دا جوق ازاماتتاردىڭ قاراسىنىڭ مول ەكەنىڭ دالەلى رەتىندە قاراستىرۋعا بولادى. ەلدەگى بالاباقشا، مەكتەپ تاپشىلىعى دا سونىڭ كورىنىسى.

حالىق سانىنىڭ سايلاۋداعى ءرولى ايتپاسادا تۇسىنىكتى. ءبىزدى قويىپ دەموكراتيالى دەگەن امەريكانىڭ وتكەن جىلعى پاندەمياعا بايلانىستى ەلەكتروندى فورماتتا وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋى دا قازىرگى ساندىق تەحنولوگيا داۋىرىندە داۋىستىڭ قالاي ۇرلاناتىنىن انىق كورسەتتى. حالىق سانىنىڭ بيلىكتىڭ مەملەكەت ىشىندەگى مۇددەسىنە عانا ەمەس، گەوساياسي ورتاداعى مۇددەسىنە دە بايلانىسى بارى ءمالىم. ەكى الىپ كورشىمىز قازاقتىڭ وسكەنىن، جەرىنە حالقى ساي قۋاتتى ەلگە اينالۋىن ەجەلدەن قالامايدى. ءوز جەرىندە الىپ بارىپ جاتقان قازاقتاردىڭ جان سانىن ازايتىپ كورسەتۋ، تىلىنەن، دىنىنەن ايىرىپ، اسسيميلياتسياعا ۇشىراتۋى سونىڭ ايعاعى. وزگە تۇركى باۋىرلارىمىزدىڭ بيلىگى حالىق سانىن اسىرىپ كورسەتىپ، ەكى دەرجاۆاعا ايبات تانىتسا، ءبىزدىڭ بيلىك حالىق سانىن قولدان ازايتىپ، ۇل مۇدەسىن جەرگە تاپتاپ كەلگەن. بيلىكتىڭ كىممەن مۇددەلەس بولىپ وتىرعانى وسى ماسەلەدەن دە مەن مۇندالاپ تۇر. بيلىكتەن اشىقتىقتى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باياندى بولۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتەتىن حالىق سانىنا قول سالماۋدى تالاپ ەتىپ، ءتورت كوزىمىز تۇگەل، مال-جانى مىڭعىرعان ايبارلى ەلگە اينالاتىن ۋاقىت جەتتى.

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz