الاش مۇراسىن، تاريحىن ەرتە تانىعان ەل ءبىز ەمەس، انادولىداعى تۇرىكتەر بولاتىن. ءبىزدىڭ ەل وتارلىق جۇيەنىڭ قۇلدىق قامىتىن كيىپ، اسىلدارىنان كوز جازىپ قالعان سوتسياليستىك قوعامدا «لەنين اتا بابامىز!» دەپ ۇران سالىپ جۇرگەندە، انادولىداعى اعايىن الاش وردانىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويى تۋرالى ماقالا جازىپ، تاريحي اسپەكتى تۇرعىسىنان زەرتتەپ جاتقان-دى. الاشتى ەرتە تانىعان سول جىلدارداعى تۇرىك جاسىنىڭ ءبىرى – قازىرگى كەزدە كوپكە تانىلعان پروفەسسور نەرگيز بيراي ەسىمدى عالىمىمىز ەدى.

بۇگىنگى تۇرىك ءتىلشى-ادەبيەتشى عالىمدارىنىڭ ۇستازى سانالاتىن ۇلكەن عالىم، ءوزىنىڭ اكادەميالىق مەكتەبىن قالىپتاستىرعان قايراتكەر-زەرتتەۋشى احمەت بيجان ەرجيلاسۋننىڭ ەڭبەگى كوپ. شىعىس تۇركىستاننان تۇركياعا جەتكەن قازاقتاردىڭ ورتاسىن كورگەن احمەت ۇستاز ءحىح – حح عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارى، ادەبيەتى مەن تاريحى تۋرالى مول ماعلۇماتقا كەنەلىپ، جاقسى سوزدەر ەستىگەن سوڭ، ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىنە وسى ەستىگەن دەرەكتەرى نەگىزىندە ديسسەرتاتسيا جازدىرىپ، قورعاتقان ەكەن. نەرگيز بيرايدىڭ ماڭدايىنا قازاقتىڭ دەگدار تۇلعاسى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى جازىلىپتى.

نەرگيز بيراي التى الاشتىڭ اقىلمانى اتانعان احاڭنىڭ ءتىلى، ستيليستيكاسى مەن كوركەمدىك الەمى ماسەلەسىن ءجىتى زەرتتەپ، جان-جاقتى قاراستىرىپ، وسى كۇنگە دەيىن ىرگەلى ءتورت كىتاپ جازىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنعان بولاتىن. ونىڭ سىرتىندا، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءتىل، جەر، ءدىن، ايەل تەڭدىگى، وقۋ-اعارتۋ تۋرالى ماقالالارىن تاڭداپ الىپ، ناقىشىنا كەلتىرە تۇرىكشە «سويلەتتى».

ءبىزدىڭ كەيىپكەر اۋعان قازاقتارىنىڭ ديالەكتىلەرىن جانە قازىرگى قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن ءجيى-ءجيى تالداپ، رەتى كەلسە سۇيەكتى شىعارمالاردى تۇرىك تىلىنە اۋدارىپ، ەكى اعايىن ەلدىڭ ادەبي-مادەني، رۋحاني دامۋىنا ايرىقشا ۇلەس قوسىپ كەلەدى. بۇل رەتتە نەرگيز بيراي اباي، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، سۇلتانماحمۇت تورايعىر، ماعجان جۇماباي، مۇحتار اۋەزوۆ باستاعان الىپتاردىڭ مۇراسىنان باستاپ شەرحان مۇرتازا، ءابىش كەكىلبايلاردى جالعاپ، عالىم جايلىبايعا دەيىنگى تالاي مىقتىمىزدى ءوز اۋديتورياسىنا تانىتىپ، جاس زەرتتەۋشىلەردىڭ نەگىزگى تاقىرىبىنا اينالدىرعانىن بىلەمىز.

الاش مۇراسىنا ىنتىعىپ، سۇيىكتى ىسىنە جۇرەگىمەن بەرىلگەن جەتەكشى عالىم بەكزادا بولمىس يەلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقىعان سايىن سولارعا ەلىكتەپ، ۇقساعانىن ۇنەمى تىلگە تيەك ەتەدى. ۇلتىنا، جۇرتىنا اقىسىز-پۇلسىز قىزمەت ەتكەن ەرەن ەرلەردىڭ ونەگەسىن تانىپ، ۇلگى الىپ، اماناتىن جان-تانىمەن سەزىنگەن بيرايدىڭ قىزى بايتۇرسىننىڭ قىزىنا قالاي اينالىپ كەتكەنىن دە بىلمەيدى… ونىڭ ايتۋىنشا، الاشقا قىزمەت ەتۋ –  ەڭ ۇلىق ءىس، زور مۇرات ءھام جاۋاپكەرشىلىك جۇگى اۋىر ابىروي.

«اتاجۇرتىم قازاقستاندا احمەت اكەمنىڭ تورقالى تويى وتەدى، ۇلى جيىنعا قۇر قول بارمايىن»، – دەپ كەشە عانا باسپادان شىعىپ، سياسى كەپپەگەن ەڭبەگىن قۇشاعىنا قىسىپ، انادولىداعى بايتۇرسىننىڭ قىزى الماتىعا كەلە جاتىر... «تورعايعا، سارىتۇبەككە بارىپ، بوز جۋساندى دالاعا اۋناپ، زيارات قىلامىن»، – دەيدى ول.

***

پروفەسسور نەرگيز بيراي حانىمدى وسى ماقالا اۆتورلارىنىڭ بىرىنە جولىقتىرعان ءتاڭىردىڭ القاۋى دەپ بىلەمىز. دوكتورانتۋراعا تۇسكەندە تابان استىندا شەتەلدىك كەڭەسشى تابا قويۋ وڭاي شارۋا ەمەس. تاقىرىبىمىز الاشقا قاتىستى بولعاندىقتان، وسى سالادا ماڭداي تەرىن توككەن، ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەۋمەن اينالىسقان مامانداردى ىزدەي باستادىق، سەمەي ارقىلى سۇراستىرىپ بارىپ، تۇركيانىڭ دەنيزلي قالاسىنداعى پامۋككالە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى نەرگيز ۇستازعا تاڭداۋ ءتۇستى.

ەكەۋ اراداعى تەلەفون شالۋ، حابار جازىسۋ مەن قۇجات الماسۋلار ءساتتى تامامدالعان سوڭ، عىلىمي تاعىلىمدامادان ءوتۋ ءۇشىن پامۋككالە ۋنيۆەرسيتەتىنە ساپار شەكتىك. جانىمىزداعى دوكتورانتتار بىرگە باراتىن بولىپ شەشكەندىكتەن، بۇل ساپارىمىز جايلى اپايدى مازالاعىمىز كەلگەن جوق، ايتپاعان ەدىك. امان-ەسەن جەتىپ، سالەم بەرە كىرگەنىمىزدە  العاشقى تانىستىقتان سوڭ نەگە الدىن الا حابار سالماعانىمىزدى سۇرادى. الدىمىزدان ارنايى شىعىپ، كۇتىپ الاتىنىن ايتىپ اقتارىلىپ جاتتى عالىم اپاي. بىزدىڭشە، بۇل ۇستازدىڭ قوناقجاي كوڭىلىن بىلدىرەتىن يگى نىشان بولدى.

پامۋككالە ۋنيۆەرسيتەتى قازىرگى زامان تۇرىك ادەبيەتى مەن تىلدەرى بولىمىندە ءۇش اي عىلىمي تاعىلىمدامامىز باستالدى. نەرگيز اپاي وسى ءبولىمدى باسقارادى. پروفەسسور مۇستافا ارسلاننىڭ جەتەكشىلىگىندەگى ەكىنشى بولىمنەن تۇرىك ءتىلى كۋرسىن وقىپ كەلەمىن دە، نەرگيز ۇستازدىڭ دارىستەرىنە قاتىسامىن. سوندا بايقاعانىم: پروفەسسور نەرگيز بيراي ءتىلدىڭ ءتۇپ-تامىرىن تۋىسقان تۇركى تىلدەرىنىڭ اياسىندا ءبىرتۇتاس قاراستىرادى، ايتالىق قانداي دا ءبىر ءسوزدىڭ قازاق، تۇرىك، وزبەك، قىرعىز، تاتار، ازەربايجان نۇسقالارىمەن دالەلدەپ وتىرادى. بۇل ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەنىمىزدەي، كەشەندى تۇردە قاراستىرۋدىڭ ناقتى كورىنىسى بولسا كەرەك. ءدال وسىنداي لينگۆيستيكالىق تالداۋدىڭ ماتەماتيكالىق ادىستەرىن دە نەرگيز ۇستازدىڭ ساباقتارىنان كورىپ، تاڭداي قاعىستىق. ياعني نىسانعا الىنعان قانداي ءبىر ءسوزدىڭ ءتۇبىرىن تاۋىپ، ونىڭ ماعىناسىن اجىراتىپ، باسقا تىلدەردەگى بالامالارىن ايتىپ، جالعانعان جۇرناق پا، جالعاۋ ما، قوسىمشاسىنىڭ ءتۇرىن انىقتاپ، ولاردى ءوزارا «قوسۋ»، «الۋ»، «ءبولۋ» سياقتى اريفمەتيكالىق امالدارمەن سيپاتتاپ، «تەڭدەۋلەرگە» بولشەكتەپ كورسەتكەندە قۇددى ءتىلدى ەمەس، الگەبرادان ەسەپ شىعارعانداي اسەردە قالدىرادى. نەرگيز بيراي – ءبىزدى سۇيسىنتكەن تاماشا ۇستاز.

وسى ساپار بارىسىندا نەرگيز بيراي حانىمنىڭ ادامگەرشىلىك باي مىنەزىن، انانىڭ جۇمساق تابيعاتىن، قاراپايىم كىسىلىك كەلبەتىن ايقىن اڭعاردىق. عىلىمي يدەياسى قارسى، كونتسەپتسيالارى كەرەعار ادامداردىڭ ءبىر داستارحان باسىندا وتىرمايتىنى بولادى عوي، تاعىلىمداما كەزىندە مۇنىڭ شەت-جاعاسىن بايقادىق. بىرگە بارعان دوكتورانتتار كەڭەسشىلەرىنىڭ رۇقسات بەرمەۋىنە بايلانىستى نەرگيز بيراي باسقاراتىن كافەدرانىڭ جينالىسىنا قاتىسا المادى. ال مەنىڭ باعىما وراي باسقا كافەدرالاردىڭ ماجىلىسىنە قاتىسىپ، وي ءتۇيىپ، پىكىر ءبىلدىرىپ جۇرۋىمە ەشقانداي تىيىم بولعان ەمەس. بۇل نەرگيز اپايدىڭ كوڭىلىنىڭ كەڭدىگىن، جۇرەگىنىڭ جۇمساقتىعىن بىلدىرەدى.

ءبىزدىڭ قازاقتا «جاقسىدا جاتتىق جوق» دەگەن تاماشا ءسوز بار. ەشكىمدى الالامايتىن، ەلىنە، ناسىلىنە ءبولىپ-جارمايتىن، جاتسىنۋ دەگەن جوق، جاقسى قاسيەتتەردى نەرگيز اپايدىڭ بويىنان تالاي كەزدەستىردىك. ستۋدەنتتەردى اناسىنداي ماپەلەپ كۇتەدى، ماگيسترانتتاردى اپكەسىندەي جاقسى كورەدى، دوكتورانتتارمەن جان دوسىنداي سىرلاسادى. عالىمنىڭ باقىتى وسى شىعار! ۇستاز ارقاشان قامقور. ءوزىنىڭ كولىگىنە سالىپ الىپ وقۋشىلارىن مۋزەيلەردى، مەشىتتەردى، ەسكەرتكىشتەر مەن تاريحي ورىنداردى ارالاتادى، ارقايسىسىنىڭ تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە اتسالىسادى. وقىعان كىتاپتارىن تالدايدى، جاتتاعان ولەڭدەرىن وقيدى، كوڭىلدەنىپ، شاي ءىشىپ-اق ساباق وتكىزەدى. شەتەلدىك كەڭەسشى رەتىندە بىزگە ايتقان ءاربىر اقىل-كەڭەسى ەسىمىزدەن شىقپايدى. فۋات سەزگين اتىنداعى كىتاپحانادا جۇمىس ىستەۋىمىزگە، قولىمىز جەتپەي جۇرگەن كەيبىر قۇندى كىتاپتارعا تاپسىرىس بەرىپ الدىرتىپ كوپ جاردەمىن بەردى، وسىلاي ۇستاز ءبىز عانا ەمەس، ءاربىر ستۋدەنت-ماگيسترانت-دوكتورانتىنا قول ۇشىن سوزۋعا ءاردايىم دايار.

ارداقتى اپايىمىز نەرگيز بيراي قازاقستاندى «ەكىنشى وتانىم» دەپ بىلەدى، الاشتىڭ استاناسى سەمەي قالاسىن جاقسى كورەدى. ەلىمىزگە ساپارلاپ كەلگەندى ۇناتادى. پروفەسسوردىڭ اناسى قازاقتىڭ تاعامدارىن، اسىرەسە قازىنى ءسۇيسىنىپ جەيدى. قىزى انكاراداعى اسا بەدەلدى ءبىر ۇيىمدا قىزمەت ەتەدى. پروفەسسور، دوكتور نەرگيز بيراي – تۇركيا عانا ەمەس، كۇللى تۇركى الەمىنە جان-تانىمەن قىزمەت ەتىپ جۇرگەن عالىم. الاش قايراتكەرى، ۇلت ۇستازى احمەت اتامىزدى 1982 جىلى تانىپ، سودان بەرى احاڭنىڭ ەسىم-سويىن جالپى ەلگە، شاكىرتتەرىنە ايگىلەپ كەلە جاتىر. ابايدى اتام، احمەتتى اكەم دەپ بىلەدى. ونى ءبىز قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ ۇلكەن جاناشىرى دەپ تانيمىز.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، پروفەسسور نەرگيز بيراي – انادولىداعى احمەتتانۋشى دەگەن اتاققا شىققان عالىم، ىزدەنگىش ءبىلىم يەسى.

زاڭعار كارىمحان،

ەلدوس توقتارباي

Abai.kz