«مەنىڭ اعالارىم» تسيكلىنان

اكادەميك سالىق زيمانوۆ تۋرالى قالام تارتقانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى انا ءتىلىنىڭ ادەمى ۇندەستىگىمەن ۇيلەسىپ تۇرعان «زاڭعار زيمانوۆ» دەگەن تىركەستى ءجيى قولدانادى.

بيىكتىكتى ەڭسەگەي بويلى ەرلەرىنىڭ تۇلعاسىمەن ولشەگەن حالىقتىڭ ۇعىمىندا بۇل «اسقار تاۋ»، «كوك اسپان» دەگەن ماعىنانى بەرەدى جانە ول زيمانوۆتاي نار تۇلعانىڭ بولمىس-بىتىمىنە جاراسىپ-اق تۇر. اكادەميكتىڭ زاڭعارلىعى اسقار تاۋدىڭ ءوزىن اسقاقتاتىپ تۇراتىن قۇز جارتاس سياقتى. سەن جاقىنداعان سايىن ول اسپانداي تۇسەدى.

«زاڭعاردىڭ» مازمۇنىنان ماعمۇرلاناتىن تاعى ءبىر ءمانىس بار، ول – بيىك پاراسات پەن كەمەل اقىل.

ساتباەۆتاي دانالاردىڭ سەرىگى بولعان سالىق اعا ءبىر قاراعاندا تاكاپپارلاۋ بولىپ كورىنگەنىمەن، پەرنەسىن تاپ باسقان جاعدايدا حان مەن قاراشانىڭ قولىندا بىردەي كۇمبىرلەپ قويا بەرەتىن قوڭىر دومبىراداي قاراپايىمدىعى باسىم. ادىلەت-شاپقات جولىنداعى كۇرەستەردە قاتۋلانىپ، قاھارلانىپ كەتەتىن كەزدەرى دە بار. مۇندايدا كوك سەمسەردەي وتكىر: سويىپ سالادى، ءتىلىپ الادى.

سالىق اعامىزبەن بۇكىل ومىرىمە جەتەرلىك مول رۋحاني ازىق سىيلاعان قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا قىزمەت ىستەگەن بەرەكەلى بەلەستە جاقىنىراق ارالاستىم.

وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىندا قازاق ەنتسيكلوپەدياسى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ءتورت تومدىق قىسقاشا ەنتسيكلوپەدياعا قىزۋ دايىندىق قامىنا كىرىستى. مەن ول كەزدە فيلوسوفيا، پراۆو جانە سوتسيولوگيا رەداكتسياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى رەتىندە اتالعان عىلىم سالالارى بويىنشا دايارلانعان ماقالالارعا جاۋاپتى ەدىم. وسى تومعا ارنالعان اكادەميكتىڭ «زاڭ عىلىمى» دەگەن جانە ونىڭ جەكە ءوزى تۋرالى مەن جازعان ەسىمنامالىق ماقالا وندىرىسكە دايار بولعان كەزدە اعامىزبەن حابارلاسىپ، سولاردىڭ سوڭعى نۇسقاسىمەن تانىسىپ شىعۋدى ءوتىندىم. ارينە، ءمۇيىزى قاراعايداي اكادەميككە ۋاقىت بەلگىلەگەن جاعدايدا ءوزىم كەلەتىنىمدى سىپايىلاپ جەتكىزۋدى دە ۇمىتقان جوقپىن.

– مۇحتار، اينالايىن، ەنتسيكلوپەديا قازاق عىلىمىنىڭ قارا شاڭىراقتارىنىڭ ءبىرى عوي. شاڭىراققا سالەم بەرىپ تۇرۋ كەرەك. سەن ەش قىسىلماي-اق قوي، تۇستەن كەيىن ءوزىم كەلەمىن. ادرەسىن ايتپاساڭ دا تابامىن. ويتكەنى مەنىڭ الماتىعا العاش كەلگەندەگى قىزمەتىم ءدال قازىر سەندەر وتىرعان عيماراتتا باستالعان. سۇراقتارىڭدى الدىن الا ازىرلەپ قويارسىڭ، – دەدى بايسالدى داۋىسپەن.

ءيا، بۇل ۇلتتىق زاڭ عىلىمىنىڭ قاينار باستاۋىندا تۇرعان، اتاعى سول كەزدىڭ وزىندە اڭىزعا اينالىپ ۇلگەرگەن اكادەميكتىڭ قاراپايىمدىق ساباقتارىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەدى.

سالىق اعامىز ەنتسيكلوپەدياعا ارناپ جازعان ماقالاسىندا: «قازاقستاننىڭ يمپەريا ساياساتى سفەراسىنا تارتىلۋىنا بايلانىستى 19 ع.-دىڭ 80-90 جىلدارىنان باستاپ قازاق دالاسىندا پەتەربۋرگ، موسكۆا جانە قازان ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتتەرىن بىتىرگەن قازاق جاستارى شىعا باستادى. ولاردىڭ سانى وسى عاسىردىڭ باسىندا 20-25 ادامعا جەتتى. بۇلاردىڭ اراسىندا ەكەۋى پەتەربۋرگ، قازان ۋنيۆەرسيتەتتەرىن ءبىتىرىپ، پراۆو ماگيسترى دارەجەسىنە يە بولدى»، – دەگەن دەرەكتەر بار بولاتىن. اكادەميكپەن كەزدەسۋدە وسىنى تىلگە تيەك ەتىپ، اتالعان تۇڭعىش زاڭگەرلەردىڭ ەسىم-سويىن كورسەتسەك قايتەدى دەگەن پىكىردى العا تارتتىم.

– نيەتىڭ دۇرىس ەكەن، شىراعىم. ون ەكى تومدىق ەنتسيكلوپەديانىڭ 4-تومىنداعى زاڭ عىلىمىنا ارنالعان ماقالانى دا كەزىندە مەن جازعان ەدىم. سول كەزدە ولاردىڭ اتى-ءجونىن بىلاي قويعاندا، وسىنداي يشارات ارقىلى بەرىلگەن ماعلۇماتتاردىڭ ءوزىن ەنتسيكلوپەديادان الىپ تاستايتىن. مىنا ماقالادا رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى رەسەيدىڭ اسا ءىرى عىلىمي ورتالىقتارىندا ءبىلىم العان كاسىبي زاڭگەرلەردىڭ 25-كە جەتكەندىگى انىق كورسەتىلگەن. ءسوز استارىن اڭعاراتىن جاندار ولاردىڭ كىم ەكەنىن وسىدان-اق سەزەدى. سۇراق قويۋىڭىزعا قاراعاندا ءوزىڭىز بىلەتىن سياقتىسىز، – دەدى وزىنە ءتان سابىرمەن سالماقتاي سويلەپ.

شىنىمەن-اق، كەڭەس زامانىنداعى عىلىمي ادەبيەتتەردە سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن تۇڭعىش قازاق زاڭگەرى، سويلەگەن ءسوزى لەنيننىڭ ءوزىن تاڭ-تاماشا قالدىرىپ، كوسەمگە دايەكسوز العىزعان باقىتجان قاراتاەۆتىڭ ەسىمى ارا-تۇرا بولسا دا اتالىپ قالاتىن. ال ءدال وسى فاكۋلتەتتى تامامداعان جاقىپ اقباەۆ پەن مۇستافا شوقايدىڭ اتى-ءجونىن اتاۋعا مۇلدەم تيىم سالىنعان ەدى. اتالا قالعان كۇننىڭ وزىندە ولار جاعىمسىز ماعىنادا كورسەتىلەتىن. اسىرەسە شوقايعا قيسىنسىز، كەلەڭسىز، ءتىپتى وتە اۋىر ايىپتار تاعىلاتىن.

ال يمپەراتورلىق قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن ايگىلى الاشورداشىلار احمەت ءبىرىمجانوۆ، سىدىق امانجولوۆ، رايىمجان مارسەكوۆ پەن ءۋاليتحان تاناشەۆتاردىڭ ەسىمدەرى ول كەزدە قالىڭ كوپشىلىككە بەيمالىمدەۋ ەدى.

– جاڭاعى ايتقان 4-تومداعى «زاڭ عىلىمى» دەگەن ماقالادا: «قازاقستاندا زاڭ سالاسىندا 18 عىلىم دوكتورى بار، ونىڭ 10-ى قازاق» دەگەن ەشقانداي ساياسي استارى جوق دەرەكتىڭ وزىنە شۇيلىگىپ، ۇلتشىلدىق كورىنىسىن ىزدەگەندەر بولعان. سوندىقتان، وسىنىڭ ءوزىن جاريالاي الساڭدار دا جامان بولماس ەدى، – دەگەندى قوسىپ قويدى ءسوزىن ساباقتاي ءتۇسىپ. – ۋاقىتى كەلگەندە بۇل ازاماتتاردىڭ ءبارىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەيتىن بولامىز. وعان مىنا ءوزىڭ سياقتى ازاماتتار اتسالىسۋى كەرەك.

اعامىزدىڭ ايتقانى كەلدى. ماقالانىڭ اكادەميك اتاپ كورسەتكەن تۇسىنداعى ماعلۇماتتاردى قىرقىپ تاستاۋعا تىرىسۋشىلار بولعانىمەن، ءبىز سول كەزدە كۇندە ايتىلاتىن جاريالىلىقتى العا تارتىپ، وزگەرىسسىز جاريالاپ جىبەردىك.

اعامىزدىڭ ماعان قاراتا ايتقان لەپەسى دە ءتۇپ-تۇگەلىمەن راسقا شىعىپ، 1999 جىلى اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «جاقىپ اقباەۆ جانە الاش قايراتكەرلەرى ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستارىنىڭ ەۆوليۋتسياسى» دەگەن تاقىرىپتا زاڭ عىلىمىنان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم. بىراق بۇل بولەك اڭگىمە...

اشتىق جالماعان بالالىق

سالىق زيمانوۆتىڭ بالالىق شاعى ەل دامۋىنىڭ ەڭ قامىرىقتى كەزەڭىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. ونىڭ اكەسى زيمان جارىلقاسىنوۆ (ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى – زيعالي) قازان توڭكەرىسىنىڭ قارساڭىندا – 1917 جىلدىڭ 24 تامىزىندا سول كەزدەگى گۋرەۆ قالالىق 4 سىنىپتىق ەرلەر گيمنازياسىن ءتامامدايدى. بۇل كەزدە ونىڭ جاسى ارتىق-كەمى جوق تۇپ-تۋرا جيىرمادا ەكەن.

بۇعان تاڭ قالۋدىڭ قاجەتى جوق. سەبەبى ول كەزدە 2 جانە 4 سىنىپتىق ەرلەر گيمنازياسىنا ءبىلىم الۋعا قۇشتار ەرەسەك بالالار قابىلدانا بەرەتىن.

زيمان اتامىزدىڭ ءبىلىمى تۋرالى قۇجاتىنا كوز جۇگىرتەر بولساق، ول بىتىرگەن گيمنازيانىڭ باعدارلاماسى باستاۋىشتان گورى جالپىعا ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپكە جاقىن ەكەندىگىن اڭعارامىز. وندا جوعارى سىنىپتاردا وقىتىلاتىن «الگەبرا»، «گەومەتريا»، «فيزيكا»، «گەوگرافيا» سياقتى كۇردەلى پاندەرمەن قاتار ورىس، نەمىس، لاتىن، فرانتسۋز تىلدەرىنىڭ دە  بولعانىن بايقايمىز. وسىعان قاراپ-اق زيمان اتانىڭ ءوز زامانىنا ساي ءبىلىم العان جانە بىرنەشە شەتەل تىلدەرىنەن حابارى بار وقىعان ازامات بولعاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

سالىق اعانىڭ اكەسى زيمان جارىلعاسىنوۆ – ورال گيمنازياسىنىڭ وقۋشىسى (وڭ جاقتا)

ول گيمنازيانى تۇگەسكەن جىلى قىم-قۋىت وقيعالار باستالىپ، سوڭى اق پەن قىزىلدىڭ ءبىر-بىرىنە قاندى قىرعىن اشقان ازامات سوعىسىنا ۇلاستى. بۇلعاق زاماندا زيمان اتامىز اۋىر جاراقات الىپ، بىرتىندەپ بەيبىت تىرلىككە اۋىسادى. ءتۇرلى شارۋاشىلىق قىزمەتىنە ارالاسىپ، بولىس باسقارۋشىسىنا دەيىن ءوسىپتى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي وڭىردەگى ەڭ ۇلكەن ءارى قاۋقارلى مەكەمە «ەمبىمۇنايدا» بۋحگالتەر قىزمەتىن اتقارىپتى.

حالقىمىزعا وسى كۇنگە دەيىن ورنى تولماس قيساپسىز مول قاسىرەت اكەلگەن اشارشىلىق جىلدارىندا زيمان اتا مەن بولعان اجەمىزدىڭ وتباسىندا شۇپىرلەگەن 6 بالا بولىپتى جانە ونىڭ ەس قاتقان ەڭ ۇلكەنى سالىق ەدى.

اعامىز تەك كۇيىك پەن قايعىعا تولى جۇرەك سىزداتاتىن وقيعالاردان تۇراتىن بالالىق شاعى تۋرالى ايتۋدى كوپ ۇناتا بەرمەيتىن.

اشارشىلىق باستالعاندا سالىق اتا-اناسىنا قولعابىس جاساۋعا جاراپ قالعان ەستيار ۇل.  جايىقتىڭ بويى، نارىننىڭ قۇمى مەن ءۇستىرتتىڭ قىرىن مىڭعىرعان تۇلىككە تولتىرىپ، باقۋاتتى تىرلىكتە وتىرعان حالىقتىڭ بار مالىن سىپىرىپ الىپ، تەنتىرەتىپ جىبەرگەندە، ءبىر ءۇزىم نان مەن ءبىر جاپىراق قىزىلعا ۇمتىلعان حالىق گۋرەۆكە قاراي شۇبىرادى.

اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، قالاعا جەتىپ جىعىلىپ، قولىن سوزعان كۇيى وتىرعان جەرىندە ءۇزىلىپ كەتكەن جاندار بازار ماڭى مەن كوشەلەرگە، تەمىر جولدىڭ بويىنا لىق تولىپ كەتكەن. جەرگىلىكتى بيلىك كۇن سايىن قاس قارايا كوشەگە ۇزىن اربالار شىعارىپ، ءۇزىلىپ كەتكەندەردىڭ مۇردەلەرىنە قوسا شىعار-شىقپاس  جانى بارلاردى قوسا جيناپ، قالا سىرتىنداعى شۇڭقىرعا ءۇستى-ۇستىنە توعىتىپ وتىرعان. ونداعى ءالى ءجانتاسىلىم ەتە قويماعان كەيبىر ادامداردىڭ ىڭىرسىپ، قىبىرلاپ جاتقاندارىن كورگەن بالا سالىقتىڭ جۇرەگى تالاي تىتىركەنگەن.

كوپ ۇزاماي جاڭا بيلىكتىڭ قولدان جاسالعان مۇنداي قورلىعىنا توزبەگەن ماڭعىستاۋ ادايلارى كوتەرىلىسكە شىعادى. ولاردىڭ الدى رەسەيدەن اكەلگەن اسكەرلەردىڭ قارۋلى توسقاۋىل، بوگەۋىلدەرىنە قاراماستان كورشى ەلدەرگە ۇدەرە كوشەدى. شەۆچەنكو تۇرمەلەرى كوتەرىلىسشىلەرگە لىق تولعان سوڭ، قالعان بولىگى گۋرەۆكە جونەلتىلەدى. اباقتىداعى ۇرىپ-سوعۋ، قيناۋ مەن ازاپتانۋدان ابدەن السىرەگەن تۇتقىنداردىڭ دەنەلەرىن دە قالا سىرتىنداعى شۇڭقىرعا تاستاعان. بالانى قويىپ، ۇلكەننىڭ جانىن سىزداتاتىن مۇنداي ايۋاندىقتار بالا سالىقتىڭ جۇرەگىن اياۋسىز تىلگىلەگەن.

سالىق اعامىز ءوزى تىكەلەي كۋاگەر بولعان اتىراۋ مەن ماڭعىستاۋ ءوڭىرىن جايلاعان زۇلمات اشارشىلىق جايلى ول تۋرالى جازۋعا تيىم سالىنعان كەڭەس زامانىندا-اق ءباسپاسوز وكىلدەرىنە بەرگەن سۇحباتتارىندا ايتىپ، كەيىن بالالىق شاعى تۋرالى ەستەلىكتەرىندە تام-تۇمداپ جازىپ ءجۇردى.

ماڭعىستاۋ قازاقتىڭ نار اقىنى مۇرات موڭكەۇلى: «مىڭنان-مىڭنان جىلقى ايداپ، جۇزدەن-جۇزدەن نار بايلاپ، داۋلەتى قالىڭ بىتكەن جەر. اقتىلى قويدىڭ ورگەن جەر، شالقىعان داۋلەت مول ءبىتىپ، قىزىعىن جۇرتىم كورگەن جەر»، – دەپ زور شابىتپەن جىرلاعان قازاقتىڭ ەجەلدەن قۇت قونىپ، باق دارىعان، «مايلى قيان» اتانعان كيەلى ءوڭىرى ەدى.

قازاق ولكەسىن جايلاعان اشارشىلىق قارساڭىندا كسرو عىلىم اكادەمياسى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى بولعان ۇلكەن وقىمىستى ءاليحان بوكەيحانوۆتى 1926 جىلى قازىرگى ماڭعىستاۋ، اتىراۋ جانە اقتوبە وبلىستارىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ انتروپولوگياسىن، تۇرمىس-سالتى مەن شارۋاسىنىڭ جاي-كۇيىن زەرتتەۋ ءۇشىن ارنايى عىلىمي ەكسپەديتسياعا اتتاندىرادى. ونىڭ ناتيجەسى بويىنشا ءا.بوكەيحانوۆ «كازاحي (تۇپنۇسقادا – كازاكي) اداەۆسكوگو ۋەزدا» اتتى ەڭبەك جازىپ، ونى  1927 جىلى لەنينگرادتا باستىرىپ شىعارادى.

ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋ ولكەسىنىڭ سول كەزدەگى جاي-كۇيىن مەيلىنشە تولىق سيپاتتاعان ءا.بوكەيحانوۆتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، 1925 جىلى اداي ۋەزىندەگى 27 بولىستا 127.798 ادام تۇرىپ، 21.611 شارۋاشىلىق جۇمىس ىستەگەن.

ماڭعىستاۋ تۇبەگىن ەمىن-ەركىن ارالاعان الاش كوسەمى كاسپي مەن ءۇستىرت اراسىن ەن جايلاپ، الاڭسىز تىرلىك كەشەتىن ادايلاردىڭ باقۋاتتى ومىرىنە ەرەكشە تاڭ قالعان. ول ەكسپەديتسيا بارىسىندا 3 ۇيدەن تۇراتىن شاعىن اداي اۋىلى 21 تۇيەمەن كوشىپ-قوناتىنىن، بۇعان قوسىمشا ءۇش وتباسىنىڭ 300 جىلقىسى جانە 1000-نان استام قويى بارىن سيپاتتاپ جازادى.

قازاق ولكەسىنىڭ ءار قيىرىن ارالاپ، ونىڭ شارۋاشىلىق جاعدايىن وتە جاقسى بىلگەن ءا.بوكەيحانوۆ: «شىندىعىندا ادايلار باققان قوڭدى مالدى بۇعان دەيىن مەن ەش جەردەن كورگەن ەمەسپىن»، – دەپ ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ مالى دا ەرەكشە ديلى ەكەندىگىنە تاڭ-تاماشا بولعان.

زەرتتەۋشى ءسابيت شىلدەبايدىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، ماڭعىستاۋ ەكسپەديتسياسى كەزىندە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ باسقان ادىمى وگپۋ تاراپىنان اڭدۋدا بولعان. اتا ءداستۇرىن قاتاڭ ۇستاناتىن ادايلار الاش كوسەمىنە زيالى، ءبىلىمدار ازامات قانا ەمەس، حان تۇقىمى رەتىندە ايرىقشا قۇرمەت كورسەتىپ، قيان تۇپكىردەگى ەل اعالارى الەكەڭە سالەم بەرۋگە كەلگەن. مۇنى تىڭشىلار «پالومنيچەستۆو» دەپ باعالاپ، سول كەزدە وگپۋ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گەنريح ياگودا ستالينگە حات جازىپ، بوكەيحانوۆتى الداعى ۋاقىتتا قازاقستانعا جىبەرمەۋدى ۇسىنعان.

ءا.بوكەيحانوۆ ەڭبەگىندە ادايلار مەن ولاردىڭ باراقات تىرلىگى جايلى زور قۇرمەتپەن جازدى.

مىنە، وسىنداي ەجەلدەن قۇت قونىپ، باق دارىعان ولكە اشارشىلىق جىلدارى ويرانعا ءتۇستى.

ەرجۇرەك ادايلاردىڭ توبانياز ءالنيازوۆ سياقتى باتىرلارى زورلىق-زومبىلىق پەن وزبىرلىققا قارسى قولدا بار قارۋمەن كوتەرىلىسكە شىعادى. مال-مۇلكى جانە كوشىپ-قونۋعا جارايتىن مۇمكىندىگى بار مىڭداعان وتباسىلار تۇرىكمەنستان ارقىلى يرانعا، وزبەكستان ارقىلى اۋعانستانعا جوڭكىلە كوشەدى.

اشارشىلىقتان جان ساۋعالاعان قازاقتار

سالىق اعا جۋرناليست م.ستۋكاليناعا بەرگەن سۇحباتىندا: «ماڭعىستاۋدا ادايلار كوتەرىلىسكە شىقتى. ماقاشقالا مەن استراحاننان قارۋلى اسكەر كەلدى. شەۆچەنكو تۇرمەلەرى لىق تولعاندىقتان تۇتقىنداردى گۋرەۆكە توعىتا باستادى. ءجانتاسىلىم ەتكەندەر كوبەيە باستاعاندا ولاردى ارباعا تيەپ، قالا سىرتىنداعى كۇلتوكپەگە كۇن سايىن شىعارىپ وتىردى. كومگەن جوق، بىردەن قوقىسقا تاستاي سالدى. كەيبىر قايىر سۇراعاندار جاس بالالارىمەن بىرگە وتىرعان جەرىندە ءۇزىلىپ كەتىپ جاتتى. ولاردى دا بالالارىمەن بىرگە ارباعا تيەپ، ۇيىندىگە شىعارىپ وتىردى»، – دەپ، اشارشىلىقتىڭ ادامنىڭ جان-دۇنيەسىن تۇرشىكتىرەتىن اششى شىندىعىن ايتادى.

كوتەرىلىسشىلەردى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاس جاۋى، بانديتتەر دەپ ايىپتاپ، ولارعا ەشبىر اياۋشىلىق جاساماۋ ءۇشىن جازالاۋشىلاردى سىرتتان الدىرادى.

تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى بولات جۇماعۇلوۆتىڭ قۇپيا مۇراعاتتاردان العان دەرەكتەرى بويىنشا، ولكەدەگى كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى شىققان 32 توپتان تۇراتىن مۇزداي قارۋلانعان جازالاۋشى جاساقتار بەيكۇنا حالىقتى قاندى قىرعىنعا ۇشىراتقان.

جازالاۋشىلار جالپى سانى 400-دەن استام: وگپۋ-ءدىڭ كاۆكاز وكرۋگتىك باسقارماسىنا قاراستى ەكى ديۆيزيوننان، باكۋدەن كەلگەن ەسكادرون مەن داعىستان وتريادىنان، وگپۋ-ءدىڭ 100 كىسىدەن تۇراتىن اتقىشتار توبى مەن ەكى ستانوكتىق پۋلەمەت پەن اتىس قۇرالدارىمەن قارۋلانعان 70 ادامدىق جاساقتان، ساراتوۆتان 2 ستانوكتى پۋلەمەت جانە 6 قول پۋلەمەتىمەن قارۋلانعان 100 جاۋىنگەردەن تۇراتىن تاعى ءبىر قاندىقول وتريادتاردان قۇرالدى.

وسىنداي راقىمشىلدىقتى، ۇلكەن-كىشى، كارى-جاستى مۇسىركەۋدىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن جاۋىز توبىرلاردان قۇرىلعان قارۋلى جاساقتار ءا.بوكەيحانوۆ زور تاڭدانىسپەن، ايرىقشا قۇرمەتپەن سيپاتتايتىن كيەلى تۇبەكتىڭ بايىرعى، باقۋاتتى حالقىن قىناداي قىرىپ، مال-مۇلكىن تالان-تاراجعا تۇسىرەدى.

ەسكى سۇرلەۋ، قۇپيا سوقپاقتارمەن قارۋلى جاساقتان قاشىپ قۇتىلىپ، تۇرىكمەن جەرىنە امان جەتكەندەردى دە زارلى تاعدىر كۇتىپ تۇردى. سونداي ازاماتتاردىڭ ءبىرى قىدىرباي بەردىباەۆ: «وندا بارعاندا جاعداي وتە ناشار بولدى. اكە-شەشەلەرى بالالارىن شاراسىزدان بالالار ۇيىنە وتكىزە باستادى. تۇرىكمەنستانداعى تاشاۋىز وبلىسىنىڭ كالشيشي اۋدانى ورتالىعىنداعى بالالار ۇيىندە بالالاردىڭ قورەگى ءۇشىن ءبىر ءۇزىم ناندى 4 بالاعا ءبولىپ بەرەتىن. كۇندە قابىلداناتىن 40-50 بالانىڭ 20-30-ى اشتىقتان ءولدى»، – دەپ جازادى.

اشتىق ازابى...

مۇنداي دەرەكتەردى وقىعاندا جۇرەگىڭ اتقاقتاپ، اشۋ-ىزادان قانىڭ باسقا شاپشيدى. بەيبىت حالىققا قان جۇتقىزعان زۇلماتتى قولدان ۇيىمداستىرعان ستالين مەن گولوششەكين سياقتى جاۋىزدار مەن ولار باسقارعان جۇيەگە لاعىنەت ايتاسىڭ.

جاۋىز بيلىك مۇنىمەن دە توقتاعان جوق. قولعا تۇسكەن كوتەرىلىسشىلەر مەن باس كوتەرگەن ازاماتتاردى قانىپەزەرلىكپەن جازالاۋدى باستاپ كەتتى.

تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تالاس وماربەكتىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، كوتەرىلىسكە قاتىسقان 1715 ادام تۇتقىندالعان. ولاردىڭ 802-ءسى قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلىپ، 508 ادامنىڭ ءىسى وگپۋ-گە جىبەرىلگەن، 373 ادام سوتتالعان. كوتەرىلىستىڭ 15 باسشىسى اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، 21 ادام كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەرگە جىبەرىلگەن، ال 100-دەن استام كوتەرىلىسشى جەر اۋدارىلعان. سوتتالعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ىرگەدەگى گۋرەۆ پەن اقتوبەنىڭ تۇرمەلەرىنە جابىلعان، ولاردىڭ 79-ى اباقتىنىڭ ازابىنا شىداماي جان تاپسىرعان.

بالا سالىق وسىنداي سۇمدىق پەن زامانا زۇلماتىنىڭ ءتىرى كۋاگەرى بولدى. كەيىن ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، شەۆچەنكو قالاسىندا ۇستازدىق جولىن باستاعاندا قىرعىنعا ۇشىراعان حالىقتى، ويراندالعان دالانى، اڭىراپ قالعان انالار مەن بوتاداي بوزداعان بالالاردى ءوز كوزىمەن كورگەن. سوندىقتان بۇل تاقىرىپقا كەلگەندە قاتەپتى قارا نارداي اعامىزدىڭ يىعى قۋشىق تارتىپ، داۋىسى دىرىلدەپ، كوزى جاسقا شىلانىپ كەتۋشى ەدى...

سالىق اعامىز قازاق حالقىن وسىنشاما قيساپسىز قاسىرەتكە باتىرعان جاۋىزدىققا جول بەرگەن ستالين ولگەندە ەلدىڭ جىلاعانىن كورگەن نەچيتايلو دەگەن قارت كوممۋنيستىڭ: «قازاقتار، سەندەر نەسىنە ءستاليننىڭ ولىمىنە جىلايسىڭدار. مەن سول كەزدە اشارشىلىقپەن كۇرەس جونىندەگى ۇكىمەت كوميسسياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولدىم. اشارشىلىقتان قىرىلعان بەيبىت حالىقتا ەسەپ جوق ەدى. تەمىر جولدىڭ بويى ءجانتاسىلىم ەتكەن قازاقتاردىڭ مايىتىنە تولىپ كەتتى. جيناپ ۇلگەرە المايتىنبىز»، – دەگەن ءسوزىن ەستىگەن ەكەن.

بۇگىندە مۇراعاتتار اشىلعانىمەن اشتىقتى قاساقانا  ۇيىمداستىرعان سول كەزدەگى بيلىك قالدىرعان قۇجاتتاردا زۇلمات زامان شىندىعى تۇگەل كورسەتىلمەگەن. ولار ءوز قىلمىستارى مەن كۇناھارلىعىن بۇركەمەلەۋ ءۇشىن ءاربىر ءوڭىر بويىنشا قايتىس بولعاندار سانىن ۇنەمى كەمىتىپ كورسەتكەن.

ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋ قازاقتارى جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراپ جاتقاندا گۋرەۆ ترەسى جايىق پەن كاسپيدە اۋلانعان بالىقتى تازالاپ، ماسكەۋ پرولەتارياتىنا جونەلتۋمەن بولعان. اكادەميكتىڭ ايتۋىنشا، بالىقتىڭ ىشەك-قارنى ارىققا تاستالىپ، سۋمەن شايىلىپ، كۇن سايىن كومبيناتتىڭ سىرتىنا شىعارىلىپ وتىرعان. سالىق سياقتى قارا سيراق بالالار قولقانى قابار يسىنە قاراماستان شىبىن-شىركەي ۇيمەلەگەن الگى جۋىندىنىڭ قولعا ىلىنەرىن جيىپ-تەرىپ، ۇيگە اكەلىپ، وتقا اۋناتىپ، سۋعا ءپىسىرىپ، تالعاجاۋ ەتىپتى.

ولمەستىڭ عانا كۇنىن كورىپ، قالعان-قۇتقاندى قورەك ەتكەن مۇنى «بالالىق شاق» دەپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىن-اق. سوندىقتان سالىق اعا ۇنەمى: «مەندە بالالىق شاق مۇلدە بولعان ەمەس. ونى اشتىق جالمادى. ءبىزدىڭ بالالىعىمىز ءبىر ءۇزىم نان مەن قالجاۋعا جارايتىن ءبىر تالشىق قىزىل ءۇشىن كۇرەسپەن ءوتتى. ءبىزدى اشارشىلىق تىرناعىنان امان الىپ قالعان قوراداعى جالعىز سيىردىڭ ءسۇتى مەن تۇيەنىڭ سۇمەسى ەدى»، – دەيتىن بالالىق شاعى تۋرالى ءسوز بولعاندا.

سالىقتىڭ جاسى 17-گە ەندى عانا تولعاندا اكەسى زيمان دۇنيە سالىپ، التى بالاسى بار ءۇيدىڭ ەندىگى باس كوتەرەر ەركەكتەن ۇلكەنى ءوزى بولادى.

اعامىز 1938 جىلى قالاداعى وراز يساەۆ اتىنداعى قازاق مەكتەبىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، ءبىر ايلىق ارنايى كۋرستان وتكەن سوڭ شەۆچەنكو قالاسىنداعى س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەكتەبىنە ماتەماتيكا جانە فيزيكا پانىنەن مۇعالىم بولىپ قىزمەتكە ورنالاسادى. جەسىر قالعان اناسىنا قولعابىس جاساۋعا ۇمتىلعان ونىڭ بۇل تالپىنىسى دا ۇزاققا بارماي، 1939 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ سوڭىندا جاس ازامات اسكەر قاتارىنا شاقىرىلادى.

گۆارديا مايورى

جاۋىنگەر سالىق زيمانوۆتىڭ ءوز ءومىربايانىندا اسكەر قاتارىنا شاقىرىلعان مەرزىمى 1939 جىلدىڭ جەلتوقسانى دەپ كورسەتىلگەنىمەن بارلىق اسكەري قۇجاتتارىندا بۇل دەرەك 1940 جىلدىڭ 3 قاڭتارى دەپ راسىمدەلگەن. مۇنداي ازعانتاي ايىرمانى ونىڭ مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارعان شەۆچەنكو قالاسىنان گۋرەۆكە كەلىپ، اسكەري كوميسسارياتتا رەسمي تىركەۋدەن وتكەن ۋاقىت ارالىعىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.

ونىڭ اسكەردەگى قىزمەتى گرۋزيا مەن تۇركيانىڭ اراسىندا تۇرعان چوروح وزەنىنىڭ قاپتالىندا ورنالاسقان 9-تاۋلىق-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىنداعى 121-پولكتە وتەدى.

بۇل كەزدە كەڭەس وداعى الداعى ۋاقىتتا سوعىس ءورتى تۇتانا قالعان جاعدايدا ەلدىڭ ءىرى مۇناي كەندەرى مەن ونى وڭدەيتىن كاسىپورىندارى ورنالاسقان باكۋ، گروزنىي، مايكوپ اۋداندارىن قورعاۋعا ارنالعان بەكىنىستەر جاساۋمەن اينالىستى. سوعىس قارساڭىندا ءبىر جارىم جىل قارت كاۆكازدىڭ قارلى شىڭدارىندا قار توسەنىپ، مۇز جاستانا ءجۇرىپ شىڭدالعان قاتارداعى جاۋىنگەر س.زيمانوۆ ساقا سولدات بولىپ قالىپتاستى.

سوعىس باستالعان بەتتە ول ءوز قارۋلاستارىمەن بىرگە روستوۆ جاققا اتتانسا دا، كوپ ۇزاماي ونىڭ تولىق ورتا ءبىلىمى مەن مۇعالىم بولىپ ىستەگەن تاجىريبەسى بارى ءارى ورىس تىلىنە جەتىكتىگى ەسكەرىلىپ، سۋحۋميدەگى اسكەري ۋچيليششەگە جىبەرىلەدى. وسىلايشا جاس كۇنىندە العان تياناقتى ءبىلىمى مەن عىلىمعا دەگەن قۇشتارلىعى ونى تۋرا كەلگەن اجالدان اراشالاپ قالادى. ويتكەنى سوعىستىڭ العاشقى كەزەڭىندە روستوۆ باعىتى، ۋكراينا جەرىندە بولعان ۇرىستاردا ميلليونداعان كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ قىرعىنعا ۇشىراپ، تۇتقىنعا تۇسكەنىن ءبىز كەيىنگى تاريحتان جاقسى بىلەمىز.

ءبىر جىلعا دا جەتپەيتىن قىسقا مەرزىم ىشىندە جەدەلدەتىلگەن اسكەري دايىندىقتان وتكەن سالىق زيمانوۆ 1942 جىلدىڭ جازىندا لەيتەنانت شەنىمەن قايتادان مايدان دالاسىنا ورالادى.

لەيتەنانت سالىق زيمانوۆ. 1942 جىل.

بۇل كەزدە كاۆكازدىڭ قارلى شىڭدارى مەن قۇز جارتاستارىنداعى بەت قاراتپاس ىزعار مەن اقتۇتەك بورانداردا شيرىققان جاۋىنگەرلەردەن تۇراتىن ارنايى جاساقتار قۇرىلا باستايدى. سونىڭ 11-دەربەس وتريادىنىڭ قۇرامىنا ۆزۆود كومانديرى، لەيتەنانت سالىق زيمانوۆ تا كىرىپ، شايقاسقا تۇسەدى.

كەز كەلگەن اسكەري تاپسىرمانى تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ ورىندايتىن جاس وفيتسەر بىرتىندەپ سولتۇستىك كاۆكاز مايدانىنداعى 5-گۆارديالىق اتقىشتار بريگاداسى قۇرامىنداعى 1-دەربەس گۆارديالىق اتقىشتار باتالونىنىڭ مينومەت روتاسىنىڭ كومانديرىنە دەيىن جوعارىلاتىلىپ، وعان اۋەلى اعا لەيتەنانت، كەيىن كاپيتان شەنى بەرىلەدى.

سوعىس ءورتى ءورشىپ تۇرعان 1943 جىلدىڭ جازىندا گۆارديا كاپيتانى سالىق زيمانوۆتىڭ كەۋدەسىندە العاشقى مارتەبەلى ماراپات – «قىزىل جۇلدىز» وردەنى جارقىرايدى. ونىڭ ۇسىنۋ قۇجاتىندا: «مينومەتشىلەر روتاسىنىڭ كومانديرى ءوزىن ەڭ ۇزدىك كومانديرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە كورسەتتى. زيمانوۆ جولداس 16-18.7.43 جىلى 114.1 بيىكتىك ءۇشىن بولعان شايقاسقا ءوز بولىمشەسىن ۇيىمداسقان تۇردە، زور شەبەرلىكپەن جۇمىلدىرا ءبىلدى. ءتارتىپتى، وتكىر، باتىل، ەرجۇرەك كوماندير»، – دەپ جازىلعان.

بابالارى ەر ماحامبەت، باتىر يساتايلار سالعان ەرلىك ءداستۇرىن بەرىك ۇستانعان گۆارديا كاپيتانى سالىق زيمانوۆ سولتۇستىك كاۆكاز، وڭتۇستىك، ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ۋكراينا مايدانى، ەكىنشى بەلارۋس مايدانى قۇرامىندا كاۆكازدان بەرلينگە دەيىنگى ارالىقتا ەرلىك پەن جانقيارلىققا تولى جاۋىنگەرلىك جولدان وتەدى.

گەرمانيانىڭ تاس-ءتۇيىن بەكىنگەن بەرىك اسكەري پلاتسدارمىنا اينالعان دانتسيگ ءۇشىن بولعان كەسكىلەسكەن شايقاستاردا 2-بەلارۋس مايدانى 6-مەحانيكالاندىرىلعان كورپۋسى قۇرامىنداعى 615-مينومەتشىلەر پولكى كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، گۆارديا مايورى س.زيمانوۆ بۇكىل قارۋلاستارى مەن گەنەراليتەت الدىندا قاھارماندىقتىڭ عاجايىپ ۇلگىسىن كورسەتەدى. ونىڭ وسى ەرلىگى ءۇشىن تولتىرىلعان ماراپات پاراقشاسىن قاز قالپىندا كەلتىرەر بولساق، وندا بىلاي دەلىنگەن: «ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەر بولىمشەلەرى 1945 جىلدىڭ 25-ناۋرىزىندا دانتسيگ قالاسىنىڭ ماڭىنداعى 139.2 بيىكتىگى ءۇشىن كەسكىلەسكەن ۇرىس جۇرگىزدى. زيمانوۆ جولداس ۇرىمتال ساتتە ارتيللەريستەردى باستاپ، بيىكتىككە ءبىرىنشى بولىپ جەتتى. ول مينومەتشىلەر ديۆيزيونىنا ءوزى تۇرعان جوتانى كوزدەپ اتۋعا بۇيرىق بەرەدى. قارسى شابۋىلعا ارەكەت جاساعان جاۋدىڭ تاس-تالقانى شىقتى. مينومەتپەن جويقىن اتقىلاۋدىڭ ناتيجەسىندە دۇشپاننىڭ 22 سولداتى ءولىم قۇشىپ، ەكەۋى جارالانادى. وسىلايشا ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەرلەر بيىكتىكتى باعىندىرىپ، 1 كيلومەتردەي العا جىلجىدى. زيمانوۆ جولداس «1-دارەجەلى وتان سوعىسى» وردەنى ۇكىمەتتىك ماراپاتىنا ابدەن لايىق».

كورپۋس كومانديرى، تانك اسكەرلەرىنىڭ گەنەرال-مايورى ا.ن.فيرسوۆ قول قويعان ءدال وسى قۇجات نەگىزىندە گۆارديا مايورى س.زيمانوۆتىڭ كەۋدەسىندە ەڭ مارتەبەلى اسكەري ماراپاتتار قاتارىنداعى «1-دارەجەلى وتان سوعىسى» وردەنى جارقىرادى. (ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك: قازاقتىڭ باتىر قىزى مانشۇك مامەتوۆا دا  كەزىندە اۋەلى ءدال وسى ماراپاتقا ۇسىنىلىپ، كەيىن قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ تاباندى تالابىمەن «التىن جۇلدىزدى» يەلەنگەن).

قازاقتىڭ ارقالى اقىنى قاسىم امانجولوۆ زيمانوۆتاي ەردىڭ بار-جوعىن بىلگەن-بىلمەگەنىنەن حابارسىزبىن، بىراق ونىڭ ابدوللا دوسىنا ارناپ جازعان پوەماسىنداعى «جاۋ جولىنا اتام سەنى، بومبا بول دا، جارىل جۇرەك» دەگەن وت-جالىندى جولدار ماعان ءوزى تۇرعان جوتانى كوزدەپ، «اتىڭدار!» دەپ بۇيرىق بەرگەن سالىقتاي ەرلەرگە ارنالعانداي كورىنەدى.

مايدانگەر زيمانوۆتىڭ ءدال وسى ەرلىگىنە كۋاگەر بولعان قارۋلاس دوستارى ونى كەيىنگى ەستەلىكتەرىندە تامسانا جازادى. سولاردىڭ ءبىرى – سوعىس جىلدارىندا 615-مينومەتشىلەر پولكى كومانديرىنىڭ ورىنباسارى بولعان وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك ي.ا.كوتەلنيكوۆ.

ونىڭ «ۆىزىۆايۋ وگون نا سەبيا» اتتى ەستەلىگى گۋرەۆ وبلىستىق «پريكاسپيسكايا كوممۋنا» اتتى گازەتىنىڭ 1967 جىلعى 9 مامىرداعى سانىندا جاريالاندى. قارت وفيتسەردىڭ ەستەلىگى وقيعاعا تىكەلەي كۋاگەر بولعان ادامنىڭ جازبالارى رەتىندە ايرىقشا قۇندى. ول دانتسيگتەگى جاۋ بەكىنگەن بيىكتى الۋ كەزىندە  گۆارديا مايورى س.زيمانوۆ جاساعان ەرلىكتى اسكەري دالدىكپەن باياندايدى.

كوتەلنيكوۆتىڭ جازۋىنشا كەڭەس اسكەرلەرى جاۋ تاس-ءتۇيىن بولىپ بەكىنگەن جوتاعا بىرنەشە رەت شابۋىل جاساسا دا، الا الماعان. ءار ۇرىس سايىن كەڭەس اسكەرلەرى تاراپىنان شىعىن مولايا تۇسەدى. اسكەري باسشىلىق بيىكتىكتى قايتكەن كۇندە الۋ كەرەكتىگىنەن تانبايدى. ارى قاراي بولعان وقيعانى ي.كوتەلنيكوۆ بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى: «ديۆيزيونعا  پولك كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، مايور سالىق زيمانۇلى زيمانوۆ كەلدى. ديۆيزيون كومانديرىنىڭ باقىلاۋ پۋنكتىندەگى كومانديرمەن بولعان پىكىر الىسۋى بارىسىندا ءبىزدىڭ جاياۋ اسكەرلەردىڭ بيىكتىكتى الۋعا باعىتتالعان شابۋىلدارىنىڭ نە سەبەپتەن ساتسىزدىككە ۇشىراۋىنىڭ ءمان-جايىن تالقىلايدى. ول جاۋ بەكىنىسىنىڭ العى شەبى مەن وق جاۋدىرۋ نۇكتەلەرىن انىقتاپ، وزدەرى جاياۋ اسكەرلەر تۇرعان ارالىقتى ەسەپتەپ شىعارادى. ناتيجەسىندە: «ءبىز بيىكتىكتى الۋىمىز كەرەك. شابۋىلداۋشى توپتى ءوزىم باسقارامىن»، – دەگەن باتىل شەشىمگە كەلەدى».

ءيا، 1945 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا – سوعىستىڭ اياقتالۋىنا ءبىر جارىم اي عانا قالعاندا پولك كومانديرىنىڭ ورىنباسارى مايور زيمانوۆتىڭ قاراماعىنداعىلارعا ءتيىستى تاپسىرمانى بەرىپ، شابۋىل بارىسىن باقىلاۋ پۋنكتىنەن-اق باسقارۋعا ابدەن بولاتىن ەدى، بىراق ەرجۇرەك قازاق وفيتسەرى باسىن وققا بايلاپ، جاۋعا قاراي اتوي سالا ۇمتىلادى.

كوتەلنيكوۆ زيمانوۆ باستاعان شابۋىلداۋشى توپتىڭ ءاربىر ارەكەتىن اسكەري ناقتىلىقپەن تاپتىشتەپ باياندايدى.

بەكىنگەن جاۋ وڭايلىقپەن بەرىلسىن بە!؟ ولار اتىس قارۋىنىڭ بارلىق تۇرىنەن وق جاۋدىرىپ، بىرنەشە مارتە شابۋىلداۋشى توپتىڭ بەتىن قايتارعان. اتۋ پوزيتسياسىن قايتا-قايتا اۋىستىرىپ، كەڭەس اسكەرلەرىن جاڭىلىستىرا بەرگەن.

ارى قاراي بولعان وقيعانى ي.كوتەلنيكوۆ بىلاي دەپ جالعاستىرادى: «جاعداي مۇلدە شيەلەنىسىپ، ەرەكشە شەشىم قابىلداۋدى قاجەت ەتتى. ءدال وسىنداي ساتتە مايور س.ز. زيمانوۆ نارتاۋەكەلگە بارىپ، بىردەن-ءبىر دۇرىس شەشىم قابىلدادى. ول ءوزى تۇرعان بيىكتىكتى كوزدەپ اتۋعا بۇيرىق بەردى. توپ باستاعان مايور زيمانوۆتىڭ وتكىر، قايسار جانە باتىل شەشىمى بارشامىزدى تاڭ-تاماشا قالدىردى».

ءيا، ارداگەر وفيتسەردىڭ ەستەلىگى نەبارى ءبىر-اق ابزاتستان تۇراتىن ماراپات قۇجاتىنداعى نەگىزدەمەدەن الدەقايدا تولىق.

ءوز ايتۋى بويىنشا، سالىق زيمانوۆپەن ەكى جىل بويىنا تالاي مارتە قان مايدانعا كىرگەن يۆان اناتولەۆيچ ونىڭ تالاي مارتە جاساعان وزگە دە ەرلىك ىستەرى مەن ازاماتتىعىنا تىكەلەي كۋا بولعان. سوندىقتان وزىمەن قىزمەتى جانە اسكەري دارەجەسى بىردەي ارىپتەسىن: «چۋتوك، ۆنيماتەلەن ك ليۋديام، سپراۆەدليۆ، چەستەن ي بەسكورىستەن»، – دەپ اعىنان جارىلا سيپاتتايدى.

شتاب باستىعى مايور س.پەتروۆ پەن پولك كومانديرىنىڭ
ورىنباسارى مايور س.زيمانوۆ. 1944 جىل.

تاعى ءبىر حاتتى پودپولكوۆنيك ن.س.برايكو رەسپۋبليكالىق «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا 1985 جىلدىڭ 28 اقپانىندا جولداپتى. ول سالىق زيمانوۆپەن 1943 جىلدىڭ سوڭىندا اۋىر جاراقاتىن ەمدەتىپ، گوسپيتالدان ورالعان كەزدەن باستاپ تانىس بولعان. سول كەزدە زيمانوۆ 615-مينومەتشىلەر پولكى 1-ديۆيزيونىنىڭ كومانديرلىگىنە تاعايىندالعان. برايكو قارۋلاس دوسىنىڭ ۋكراينانىڭ كيروۆوگراد وبلىسىن ازات ەتۋ كەزىندەگى ەرلىگىن ەرەكشە باعالاپ: «پوكازال سەبيا ۆ بوياح ۋمەلىم، وپىتنىم ي راسچەتليۆىم كومانديروم»، – دەپ باعا بەرەدى.

ول دا ءوزى قاتىسقان دانتسيگ تۇبىندەگى ەرلىكتى زور ريزاشىلىقپەن بايانداي كەلىپ: «ونىڭ ءىس-ارەكەتى پولكتىڭ بارلىق اسكەرلەرى تاراپىنان وزدەرىنىڭ كومانديرىنە دەگەن زور ماقتانىش سەزىمىن تۋعىزدى»، – دەگەن قورىتىندى جاسايدى.

برايكو 615-مينومەتشىلەر پولكىنىڭ جاۋىنگەرلىك ءىس-قيمىلدارى  تۋرالى اسكەري جۋرنالدىڭ ءبىر داناسىن وزىندە ساقتاعان ەكەن. ونىڭ ەستەلىگى وسى قۇجات نەگىزىندە جازىلعاندىقتان اسكەري دالدىگىمەن ەرەكشە قۇندى. ارداگەر سونىمەن بىرگە زيمانوۆتىڭ ءوزى دە سوعىس كەزىندە بەلارۋس اسكەري وكرۋگىنىڭ گازەتىندە ماقالا جاريالاعاندىعى تۋرالى تاعى ءبىر مالىمەتتى العا تارتىپ، ونىڭ اۆتور قولىندا بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن جازعان.

سالىق زيمانوۆ تۋرالى 2001 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان جارىق كورگەن جيناقتى قۇراستىرۋ بارىسىندا ءبىز اعامىزدان برايكو ايتقان الگى ماقالا جايلى سۇراعان بولاتىنبىز. ول وزىنە ءتان قاراپايىمدىلىقپەن: «وتقا ورانىپ جۇرگەندە قايسىبىر قاعاز ساقتالدى دەيسىڭ، بىراق مينومەتشى بولىپ قىزمەت اتقارعان كومانديردىڭ تاجىريبەسى رەتىندە وزگەلەرگە دە پايداسى تيەر دەپ ماقالا جازعانىم راس. قاجەت بولسا، ىزدەپ كورەيىن»، – دەپ مايداندىق «نا شتۋرم!» دەپ اتالاتىن گازەتتىڭ 1944 جىلدىڭ 29 قازانىندا جاريالانعان ماقالاسىنىڭ سارعايعان قيىندىسىن ۇسىنعان ەدى.

ءبىز ءۇشىن قازاقتىڭ ۇلى عالىمىنىڭ قالامىنان شىققان ءاربىر ەڭبەك قىمبات. ونىڭ ۇستىنە بۇل بولاشاق اكادەميكتىڭ ءباسپاسوز بەتىندە جارىق كورگەن تىرناقالدى تۋىندىسى بولىپ شىقتى.

ماقالا «دەيستۆيا مينومەتچيكوۆ ۆ لەسيستو-بولوتنوي مەستنوستي» دەپ اتالادى. ول ەشبىر اسىرەلەۋسىز-اق اسكەري اكادەميا بىتىرگەن تاجىريبەلى وفيتسەردىڭ جازباسىنداي اسەر قالدىرادى.

مايور زيمانوۆ ورماندى-باتپاقتى جاعدايدا مينومەتتەن اتىلعان وقتىڭ نىساناعا ءدوپ ءتيۋى ءۇشىن ونى سازداۋىت نەمەسە قۇمداۋىت جەرلەرگە ورنالاستىرۋ كەزىندە وق جاۋدىراتىن ورىندى مۇقيات تەگىستەپ، نىعىزداپ، مينومەتتىڭ وڭدى-سولدى سەرپىلمەۋىن قاداعالاۋ كەرەكتىگىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى. مينومەتتى تۇندە، قاراڭعىدا پايدالانۋدىڭ وزگەشەلىكتەرىنە دە ارنايى توقتالادى.

كۇندىزگى شابۋىل كەزىندە اتۋ پوزيتسياسىن جاۋدان جاسىرۋ مەن اينالدىرا اتىس سالۋدىڭ بارىسىندا تۋىندايتىن قيىندىقتاردى ەڭسەرۋ جولدارىن دا تۇسىندىرەدى. مينومەتشىلەردىڭ جاياۋ اسكەرلەر جانە جاقىن ماڭدا ورنالاسقان باسقا اسكەري بولىمدەرىمەن بىرلەسە قيمىلداۋىنىڭ ماڭىزدىعىنا دا توقتالعان. ماقالاسى ارادا 60 جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەن سوڭ 2001 جىلعى جيناقتا قايىرا باسىلدى.

سالىق اعا 1965 جىلى دنەپردەن ءوتۋ كەزىندە بولعان وقيعالار جايلى دا ماقالا جازىپتى. قاراپايىم جاننىڭ بۇرىن ەش جەردە جاريالانباعان بۇل ەڭبەگىن دە ءوز رۇحساتىمەن 2001 جىلعى جيناققا قوسقان ەدىك.

ماقالانى وقي وتىرىپ، ەگەر ول اسكەري جازبالارىن ءدال وسى ستيلدە جالعاستىرا بەرگەن جاعدايدا اكادەميكتىڭ قالامىنان كوركەمدىك قۋاتى مىقتى تالاي تەگەۋرىندى تۋىندىلار دۇنيەگە كەلەر ەدى دەپ شامالاۋعا بولادى. وقىپ كورىڭىز: «ءبىزدىڭ الدىمىزدا ارىنى قاتتى، ايدىنى كەڭ، كوكپەڭبەك، الىپ داريا جاتتى. مەن دنەپردى تۇڭعىش رەت كوردىم جانە ول ماعان، الىستاعى دالا پەرزەنتىنە، ۇمىتىلماس اسەر قالدىردى. توڭىرەك تۇگەل تىنىشتىق قۇشاعىنا بولەنىپ، جاعالاۋدىڭ ارعى بەتىندەگى سەلودان دا ەشقانداي تىرشىلىك بەلگىسى سەزىلمەدى»، – دەپ جازادى.

ەگەر وسى جولداردى وقىعان ادام ونىڭ تەك زاڭ تىلىندە عانا جازىپ، زاڭ تىلىمەن عانا ۋاجدەسەتىن عالىم ەكەندىگىن الدىن-الا بىلمەسە، بۇل ماقالاسىن كاسىبي جازۋشىنىڭ قالامىنان تۋعان شىعارما دەپ قابىلداۋى دا ابدەن مۇمكىن.

وقىرمانىن جاندى سۋرەتتەرمەن بىردەن باۋراپ الاتىن شاعىن ماقالا ونىڭ بولاشاقتا وسى تاقىرىپقا بۇدان دا جىلىكتى دۇنيە جازۋدى جوسپارلاعانىنداي اسەر قالدىرادى.

كەسكىلەسكەن شايقاستاردا شاربولاتتاي شىڭدالعان گۆارديا مايورى سوعىس سوڭىنا قاراي ارتيللەريالىق پولك شتابىنىڭ باستىعىنا دەيىن ءوستى. گەرمانيانىڭ شترالزيند، گريممەن، دەممين، مالحين، ۆارەن، ۆەزەنبەرگ، ۆيتتەنبەرگ، ت.ب. قالالارىن ازات ەتۋشىلەر قاتارىندا بولدى.

گۆارديا مايورى س.زيمانوۆ پەن كاپيتان ن.م.سەمەنيۋك،1945 جىل

سالىق زيمانوۆ اسكەري جانە مەمۋارلىق ادەبيەتتەردە ەڭ كوپ جازىلعان كەڭەس-امەريكا اسكەرلەرىنىڭ ەلباداعى كەزدەسۋىنە دە قاتىسىپتى. بۇل تۋرالى ول 1965 جىلى جازىلعان ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازادى: «قۋاتتى برونەتەحنيكالىق 8-مەحانيكالاندىرىلعان كورپۋس ەكى-ءۇش كولوننامەن ەلباعا قاراي جىلجي ءتۇستى. ءۇشىنشى مامىر كۇنى تۇسكە تامان ءبىزدىڭ بولىمدەر ەلباعا جەتىپ، ورمانعا جايعاستى. ۆيلليستەر مەن موتوتسيكلدەرگە مىنگەن امەريكالىق وفيتسەرلەر مەن سولداتتاردىڭ ءبىر توبى بىزگە كەلدى. اناۋ-مىناۋ فورمالدىقتار ىسىرىلىپ تاستالعان كەزدەسۋ وتە جىلى جانە قۋانىشتى جاعدايدا ءوتتى. جەرگە توسەنىشتى جايىپ تاستاپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى بار مازىرىمىزبەن سىيلاي باستادىق. بىزدەر امەريكالىقتار كورگەن العاشقى ورىستار بولىپ شىقتىق. سودان بەرى 20 جىل دا وتە شىعىپتى. كوپ نارسە كوڭىلدەن جىراق قالىپ، ەستەن شىعا باستاپتى. بىراق انتيگيتلەرلىك سوعىستا قالىپتاسقان وداقتاس-سولداتتاردىڭ سول ءبىر جاۋىنگەرلىك دوستىعى ەشقاشان ۇمىتىلماق ەمەس».

بايقاعان بولارسىز، سالىق اعامىزدىڭ ەستەلىگى دە ءوزى سياقتى سالماقتى، سابىرلى. ارتىق پافوس جوق، تەك اسكەري ادامعا ءتان فاكتىلەر كونستاتاتسياسى بار.

ءدال وسى ەستەلىگىندە مايور زيمانوۆ امەريكالىقتارمەن ەلباداعى كەزدەسۋ الدىندا تۇتقىنعا تۇسكەن نەمىستەر اراسىنان ابدەن ارىپ-اشقان ءبىر وفيتسەر كورگەنىن، ول نەمىس تىلىندە ءوزىنىڭ امەريكالىق ەكەنىن ايتىپ، ءوزىن سولارمەن جولىقتىرۋدى وتىنگەنىن جازادى. بايعۇس بۇعان دەيىن وسى ءسوزىن تالاي كەڭەس وفيتسەرلەرىنە ايتسا دا، تۇسىنەتىن پەندە تاپپاعان سياقتى. مەكتەپتە ءارى اسكەري ۋچيليششەدە نەمىس ءتىلىن وقىعان گۆارديا مايورى الگىنىڭ ءسوزىن اسىقپاي تىڭداپ، ونى بريگادا شتابىنا جونەلتەدى. ايتقانى راستالعان سوڭ الگى وفيتسەردى ورىستار امەريكالىق وداقتاستارعا قايتارادى.

مايور پودبەريوزكو مەن زيمانوۆتار باستاعان كەڭەس اسكەرلەرى ەلباداعى امەريكالىقتارعا كەلگەندە الگى وفيتسەر ارسالاڭداپ الدارىنان شىعىپ، سالىق باستاعان كەڭەس اسكەرلەرىن كەزەك-كەزەك قۇشاقتاپ، ارىپتەستەرىنە  بۇل وفيتسەرلەردىڭ تۇسىنىستىگى مەن وزىنە جاساعان قامقورلىقتارى ءۇشىن قايتا-قايتا العىس ايتۋمەن بولعاندىعى دا ەستەلىكتەن تىس قالماعان.

س.زيمانوۆ مايدانداعى ءومىرى تۋرالى ارنايى مەمۋار جازباعان. كەزىندە «اسكەري قۇپيا» رەتىندە ساقتالعان ونىڭ مارتەبەلى ماراپاتقا ۇسىنىلعان قۇجاتتارى دا كوزى تىرىسىندە سالىق اعامىزدىڭ قولىنا تيمەدى. ايتسە دە مايدانگەر اكادەميك سول كەزدەگى داستۇرگە ساي وزىمەن بىرگە شايقاسقان قارۋلاس دوستارىمەن حابارلاسىپ، ولارمەن حات-حابار الىسىپ تۇرعان. ءتىپتى ەگدە تارتقانىنا قاراماستان، 84 جاسىندا ۇلى جەڭىستىڭ 60 جىلدىعىنا وراي ماسكەۋدە وتكەن اسكەري شەرۋگە ارداگەر وفيتسەر – گۆارديا پولكوۆنيگى رەتىندە قاتىسادى.

سالىق اعانىڭ ومىرباياندىق دەرەكتەرى تولىق بولۋى ءۇشىن مىنا ءبىر دەرەكتى كەلتىرە كەتكەن ءجون.

اسكەري  ءومىر جولىندا قاتارداعى جاۋىنگەردەن باستاپ، ساتىلاپ ءوسۋ ارقىلى كۋرسانت، ۆزۆود كومانديرى، روتا كومانديرى، باتارەيا كومانديرى، ديۆيزيون كومانديرى، مينومەت پولكى كومانديرىنىڭ ورىنباسارى، مينومەت باتالونى كومانديرى، ارتيللەريالىق پولك شتابىنىڭ باستىعى سياقتى اسا جاۋاپتى قىزمەتتەردى ابىرويمەن اتقارعان سالىق زيمانوۆقا كورپۋس كومانديرى، گەنەرال-مايور الەكساندر نيكولاەۆيچ فيرسوۆ 1946 جىلدىڭ باسىندا ماسكەۋدەگى برونەتەحنيكالىق اسكەرلەر اكادەمياسىنا وقۋعا تۇسۋگە ۇسىنىس جاسايدى. بىراق قوس بىردەي ۇلىنان ايرىلىپ اڭىراپ قالعان اناسىنا، اعاسىنىڭ كەلۋىن اسىعا كۇتكەن ءۇش بىردەي قارىنداسىنا دەگەن ساعىنىش ونى تۋعان جەرىنە تەزىرەك جەتۋگە اسىقتىرادى.

اعامىزدىڭ كوڭىل قوشى كەلگەندە ايتىلاتىن اسكەري ءومىرى جايلى سىرلارىنان تاعى ءبىر ەستىگەنىم، ورنىنا اكادەمياعا وقۋعا جىبەرىلگەن قارۋلاس دوسى كەيىن ونى ويداعىداي ءتامامداپ، گەنەرال-لەيتەنانت دارەجەسىنە دەيىن ءوسىپتى.

سالىق اعامىز وتباسى تۋرالى اڭگىمەلەگەندە سوعىسقا زيمانوۆتار اۋلەتىنەن ءوزىنىڭ سوڭىنان ەرگەن ساپار جانە وتار اتتى ەكى بىردەي ءىنىسىنىڭ دە اتتانىپ، ەكەۋىنىڭ دە قان مايداننان ورالماعانى تۋرالى ايتۋشى ەدى. بىراق قايتىس بولعاندارى تۋرالى ءبىر جاپىراق قارا قاعازدان وزگە ەشتەڭە كەلمەگەن. سوعىستان كەيىن ەڭ بولماعاندا، جاتقان ورنىن انىقتاپ، وعان تۋعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن سالۋ نيەتى بولعانىن، بىراق قولىندا ناقتى ماعلۇمات جوقتىعىنان بۇل ويىن جۇزەگە اسىرا الماعانىن قىنجىلا ايتۋشى ەدى.

وكىنىشكە وراي، س.زيمانوۆ قايتىس بولعانعا دەيىن قابىلەتسىز قولباسشىلاردىڭ ورەسكەل قاتەلىكتەرىنەن ميلليونداعان ادامنىڭ قاندى قاساپقا تۇسكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن اۋەلى كسرو، كەيىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قورعانىس مينيسترلىگى سوعىستا قازا تاپقاندار مەن ءىز-ءتۇزسىز جوعالعاندار جايلى دەرەكتەردى قۇپيا ۇستادى. تەك 2015 جىلى عانا بۇل قۇجاتتاردان قۇپيالىق گريفى الىنىپ، جارياعا شىقتى.

وسى ەڭبەكتى جازۋ بارىسىندا ارماندا كەتكەن ارىستاردىڭ رۋحى ريزا بولۋى ءۇشىن قوس بوزداقتىڭ تاعدىرى جايلى ءبىز دە مۇراعاتتىق ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. سوعان سۇيەنسەك، 1923 جىلى تۋعان ساپار زيمانوۆ 1942 جىلدىڭ 2 مامىرىندا  گۋرەۆ قالاسىنان قىزىل ارميا قاتارىنا شاقىرىلىپ، ۋكراينا جەرىندەگى وڭتۇستىك-باتىس مايدان قۇرامىنداعى 87-گۆارديالىق مينومەت پولكىنىڭ ساپىندا ۇرىسقا كىرگەن. ەسىل ەر 1943 جىلدىڭ 16 ناۋرىزى كۇنى ۋكراينانىڭ حاركوۆ وبلىسى، چۋگۋەۆ اۋدانى گرانوۆو سەلوسى ءۇشىن بولعان كەسكىلەسكەن شايقاستا ەرلىكپەن قازا تاۋىپتى.

وكىنىشكە وراي، ارماندا كەتكەن تاعى ءبىر بوزداق – وتار زيمانوۆتىڭ تاعدىر-تالايى  جايلى دەرەكتەردى قانشا ىزدەسەك تە ەش ناتيجە بەرمەدى.

قازاق حالقىنىڭ قاھارمان پەرزەنتى، گۆارديا مايورى س.زيمانوۆ ۇلى وتان سوعىسىنا باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسىپ، 1946 جىلدىڭ تامىز ايىندا 651-ارتيللەريالىق پولكتىڭ شتاب باستىعى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن كەزدە دەموبيليزاتسيالانىپ، تۋعان ەلىنە ورالدى.

العاشقى ادىمدار

 مايدان دالاسىندا زور ابىرويعا بولەنگەن سالىق زيمانوۆتىڭ سوعىس اياقتالعاندا ءالى جوعارى ءبىلىمى دە جوق بولاتىن. ول ەكى بىردەي ۇلىنان ايرىلىپ، شەرمەندە بولعان اناسى مەن ەندىگى جەردە تىرەك بولار اعاسىن اڭساي كۇتكەن قارىنداستارىنا، اعايىن-تۋىسقا جايدان-جاي قايتۋدى ءجون كورمەدى. كوپ ويلانىپ-تولعانىپ، اسكەري قىزمەتكە ءبىر تابان بولسا دا جاقىن زاڭگەرلىك ماماندىقتى تاڭدايدى. سالىق اعا تۋرالى جازىلعان ەستەلىكتەردىڭ باسىم كوپشىلىكتەرىندە ونىڭ ساراتوۆ زاڭ ينستيتۋتىن، كەيدە قازان زاڭ ينستيتۋتىن بىتىرگەندىگى جونىندە جاڭساق دەرەكتەر كەزدەسەدى.

س.زيمانوۆتىڭ اناسى بولعان اپا مەن قىزدارى ءمادينا، گۇلجامال، دينا.

جاس وفيتسەردىڭ تاڭداۋى سول كەزدە اتاعى دۇرىلدەپ تۇرعان سىرتتاي وقىتاتىن بۇكىلوداقتىق زاڭ ينستيتۋتىنا تۇسەدى. بۇل سول جىلدارداعى قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىنە جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەرلەر دايارلايتىن كەڭەس وداعىنداعى ەڭ ءىرى وقۋ ورنى ەدى. ءبىر قىزىعى، ول ءدال بايىرعى اتاۋىمەن 1990 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەپ، كەيىن زاڭ اكادەمياسىنا اينالدى. ال بۇگىندە  و.ە.كۋتافين اتىنداعى موسكۆا مەملەكەتتىك زاڭ ۋنيۆەرسيتەتى دەگەن اتپەن بەلگىلى. بۇل وقۋ ورنىن تاڭداۋىنىڭ تاعى ءبىر سىرى – ونىڭ  سىرتتاي وقىتاتىنى ەدى.

ينستيتۋتتىڭ ەلگە جاقىنداۋ ورنالاسقان قازان فيليالىنداعى العاشقى لەكتسيالارىنا قاتىسىپ، ءتيىستى قۇجاتتارى، وقۋلىقتارى مەن تاپسىرمالارىن العان سوڭ كەۋدەسىن جارقىراعان وردەن، مەدالدارعا تولتىرىپ، اتىراۋعا ورالادى.

اڭساپ كۇتكەن اناسىمەن، اعايىن-جۇرتپەن قۋانا كورىسىپ، سالەمدەسۋ رەتى اياقتالعان سوڭ مايداندا ءجۇرىپ 1943 جىلى پارتيا قاتارىنا وتكەن جاس كوممۋنيست وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە كەلىپ، ەسەپكە تۇرادى. ارينە، جۇمىسقا ورنالاسۋدىڭ دا جاي-جاپسارىن سۇراۋدى ۇمىتپايدى. سىمداي تارتىلعان سىمباتتى جاس وفيتسەرگە ونداعىلار وبلىستىق پروكۋراتۋرانى نۇسقايدى.

سالىقتىڭ باقىتىنا قاراي، بۇل كەزدە وسى مەكەمەنى ۇزاق جىلدار باسقارىپ، كەيىن رەسپۋبليكا پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارىنا دەيىن كوتەرىلگەن ءبايىش حاسانۇلى تاپالوۆ دەگەن ازامات باسقاردى. ول جاس وفيتسەردى بىردەن ستاجەر رەتىندە قابىلداپ، ارادا 1-2 اي وتكەندە ارنايى ءبىلىمىنىڭ جوقتىعىنا قاراماستان اعا تەرگەۋشىلىككە، كەيىن وبلىس پروكۋرورىنىڭ تەرگەۋ ءىسى جونىندەگى كومەكشىسى قىزمەتىنە جوعارىلاتادى.

سالىق تەرگەۋشىلىك قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن 1947 جىلدىڭ جازىندا وبلىسقا رەسپۋبليكا پروكۋرورى ك.يا.رۋميانتسەۆ كەلەدى.

كونستانتين ياكوۆلەۆيچ 1919 جىلدىڭ وزىندە-اق پارتياعا وتكەن قارت بولشەۆيك، سوعىسقا قاتىسىپ، ءبىر اياعىن مايدان دالاسىندا قالدىرعان ارداگەر ازامات بولاتىن. قازاقستانعا كەلگەنشە رەسەيدىڭ اسا ءىرى وبلىستارى – ستالينگراد جانە ءنوۆوسىبىر وبلىستىق پروكۋراتۋراسىن باسقارعان تاجىريبەلى زاڭگەر سالىق سياقتى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ وت-جالىنىندا شىنىققان، اسكەري تارتىپكە ابدەن ماشىقتانعان، ەكى ءتىلدى بىردەي ەركىن مەڭگەرگەن، ماتەماتيكادان ساباق بەرگەن مۇعالىم رەتىندە تالدامالى ويعا جۇيرىك ازاماتقا بىردەن نازارىن اۋدارادى.

وبلىستا ءىسساپاردا بولعان كۇندەرى سالىقتى جانىنان تاستاماي، ءتۇرلى سۇراقتار قويىپ، ءبىلىم-بىلىگىن بايقاستاپ، سىناقتان وتكىزەدى. اسكەريلەر «بوگ ۆوينى» دەپ ەرەكشە قادىرلەيتىن ماماندىعىنا قاراي «ارتيللەريست» دەپ ەركەلەتە ارقاسىنان قاعىپ، جانىنا جاقىن تارتا تۇسەدى. ساپار سوڭىندا وعان رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋراعا اۋىسۋعا ۇسىنىس جاسايدى. اناسىنىڭ رۇقساتىن العان سوڭ سالىق بۇعان قۋانا كەلىسەدى.

وسىلايشا قىلشىلداعان جيىرما بەستەن ەندى عانا اسقان جاس وفيتسەر 1947 جىلدىڭ كۇزىندە رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋرانىڭ اسا ماڭىزدى ىستەر جونىندەگى تەرگەۋشىسى بولىپ شىعا كەلەدى.

قازاق كسر باس پروكۋراتۋراسىنىڭ سول كەزدەگى ر.مۇحامەدياروۆ، ا.چۋربانوۆ، م.دەممە سياقتى باسشىلارى اسكەري قىزمەتكە ابدەن توسەلىپ، وبلىستىق پروكۋراتۋرادا اجەپتاۋىر تاجىريبە جيناقتاعان، ونىڭ ۇستىنە بۇكىلوداقتىق زاڭ ينستيتۋتىندا سىرتتاي وقۋ بارىسىندا تەوريالىق ءبىلىمىن دە جەتىلدىرىپ جۇرگەن جاس تەرگەۋشىنىڭ جاڭا ماماندىقتى يگەرۋدەگى ىنتا-ىقىلاسىن لايىقتى باعالاپ، بىردەن قامقورلىقتارىنا الادى.

الماتى سياقتى كىتاپحاناسى مەن اقىل-كەڭەس بەرەر ماماندارى مول عىلىمي ورتاعا كەلگەن سوڭ سالىق ينستيتۋتتاعى وقۋىن مىقتاپ قولعا الىپ، قازانداعى فيليالعا العاشقى ءۇش كۋرستىڭ وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا ەكستەرن جولىمەن ەمتيحاندار تاپسىرىپ، (ول كەزدە سوعىسقا قاتىسقان جوعارى شەندى وفيتسەرلەرگە مۇنداي مۇمكىندىك بەرىلەتىن), سوڭعى كۋرستا الماتىدا جاڭادان اشىلعان فيليالعا ءبىرجولاتا اۋىسادى.

كوپ ۇزاماي، 1948 جىلدىڭ كۇزىندە الماتىداعى فيليالدا بەس بىردەي پاننەن مەملەكەتتىك ەمتيحان تاپسىرۋعا كىرىسەدى. بۇل تۋرالى ينستيتۋتتىڭ الماتى فيليالىندا ديرەكتور بولعان سالىق اعانىڭ ۇستازى ل.ۆ.ديۋكوۆ: «گۆارديا مايورى س.ز. زيمانوۆ 1948 جىلى بۇكىلوداقتىق زاڭ ينستيتۋتىنىڭ الماتى فيليالىن (قازان فيليالىنان اۋىسۋ ارقىلى) سىرتتاي وقىپ ءبىتىردى. بەس مەملەكەتتىك ەمتيحاندى تۇگەلدەي «وتە جاقسىعا» تاپسىرىپ، اسپيرانتۋراعا ۇسىنىلدى. بۇل كەزدە ول رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋرادا اسا ماڭىزدى ىستەر جونىندە تەرگەۋشى بولىپ ىستەدى»، – دەپ جازادى.

ءدال وسى تۇستا سالىق زيمانوۆتىڭ كەيىنگى ءومىرىن كۇرت وزگەرتكەن ەرەكشە وقيعا بولدى.

قۇقىق قورعاۋ مەن مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى سالاسىندا جوعارى ءبىلىمدى كادرلار تاپشى زاماندا رەسپۋبليكالىق مەكەمەلەردەگى باسشى قىزمەتتەردە ارنايى قۇقىقتىق ءبىلىمى جوق ازاماتتار دا قىزمەت ىستەي بەرەتىن. سونداي لاۋازىم يەلەرىنىڭ ءبىرى 40-50 جىلدارى قازاق كسر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان پولكوۆنيك بايزولدا ساكەنوۆ بولدى. ول دا 1948 جىلى بۇكىلوداقتىق زاڭ ينستيتۋتىنا مەملەكەتتىك ەمتيحان تاپسىرۋعا سالىقپەن بىرگە دايىندالادى.

ەمتيحانعا دايىندىق جانە وعان قاتىسۋ بارىسىندا قاشاندا سالىقتىڭ بىلىمدىلىگى مەن العىرلىعىن، داتكە دە، سىرعا دا بەرىكتىگىن اڭداعان ساكەنوۆ وعان مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك جۇيەسىنە اۋىسۋدى ۇسىنادى. ءتىپتى ونىڭ كەلىسىمىن كۇتپەي-اق سىرتىنان قۇجاتتارىن راسىمدەۋگە كىرىسىپ كەتەدى.

ءبىر كەزدەرى ءوزى زور سەنىم ارتىپ، الىستاعى اتىراۋدان ارنايى شاقىرۋمەن الدىرعان جاس شاكىرتىنىڭ وزىمەن اقىلداسپاي جاساعان بۇل اسىعىستاۋ ارەكەتىنە رەنجىگەن شىكامشىل قارت بولشەۆيك رۋميانتسەۆ سالىققا قاتقىلداۋ سويلەپ، نارازىلىعىن بىلدىرەدى.

قاشاندا بىربەتكەي، تىكمىنەز سالىق ديپلوم قولعا تيگەن سوڭ سىرتىنان تون پىشكەن جاڭا «دوسى» بايزولداعا دا، تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتكەن باستىعىنا دا رازى-حوش ايتىپ، اسپيرانتۋراعا بەرىلگەن جولدامانى تاڭدايدى. ءدال وسى وقيعا ونىڭ بۇدان كەيىنگى تاعدىرىنا كۇرت وزگەرىس ەنگىزىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سەرىك بولعان عىلىم-ءبىلىم الەمىنە الىپ كەلەدى.

وسىلايشا اۋەلى تەمىردەي تارتىپكە نەگىزدەلگەن اسكەري ءومىر مەن العا باسقان ءاربىر قادامىڭدى زاڭ تالابىمەن ولشەيتىن پروكۋراتۋرا ورگانىندا وتكىزگەن ون جىلدان سوڭ سالىق زيمانوۆتىڭ شەتسىز-شەكسىز عىلىم ولكەسىندەگى جەمىستى جىلدارى باستالدى.

بۇكىلوداقتىق زاڭ ينستيتۋتىندا سىرتتاي وقىعان جىلدارى  عىلىمعا بەيىمدەلە باستاسا دا، بۇل سالانىڭ وعان ءالى دە بولسا، بەيمالىم قىرلارى كوپ ەدى. ناقتى بۇيرىق، شۇعىل تاپسىرما، جەدەل ارەكەتكە نەگىزدەلگەن اسكەري-قۇقىقتىق تارتىپپەن سالىستىرعاندا ءاربىر ءسوز، پىكىرىڭىزدى سارالاپ، سالىستىرىپ، تالداپ، تولعاپ ايتۋدى قاجەت ەتەتىن عىلىمي قىزمەتتىڭ جايى مۇلدە بولەك بولاتىن. بۇل وعان ءجۇرىس-تۇرىسىڭنان باستاپ ويلاۋ، پىكىر جارىستىرۋ، وزگەنىڭ كوزقاراسىن دا ەسكەرىپ، ءوز ويىڭدى ەلەپ-ەكشەپ ايتۋدى تالاپ ەتەتىن عىلىمي ورتامەن جاڭاشا قارىم-قاتىناس جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدى قاجەت ەتتى.

سونىمەن، 1948 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە س.زيمانوۆ قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى قۇقىق سەكتورىنىڭ اكادەمياسىنا اسپيرانت رەتىندە قابىلدانادى.

ءدال وسى جىلى ونىڭ ومىرىندە تاعى ءبىر ايتۋلى وقيعا بولدى. ول بۇدان كەيىنگى عۇمىرىندا وزىنە ادال جار، اناسىنا يبالى كەلىن، قارىنداستارىنا قامقور جەڭگە، بالالارىنا اياۋلى انا بولعان ءشاربان باتتالقىزىمەن وتاسىپ، شاڭىراق كوتەردى.

ءومىردىڭ نەبىر قيا جولدارى مەن قيان سوقپاقتارىندا سەنىمدى سەرىك بولار ومىرلىك قوساعىن ناعىز ەرتەگىنىڭ باتىرلارىنداي تاڭداي بىلگەن اسقار تاۋداي اعالاردىڭ كورەگەندىگىنە ءاردايىم تاڭ قالامىن. جالپى، اتاعى الىسقا كەتىپ، ابىرويعا بولەنگەن كەز-كەلگەن ازاماتتىڭ تابىستارىنىڭ تاساسىندا قوبىلاندىنىڭ قۇرتقاسىنداي، الپامىستىڭ گۇلبارشىنىنداي اعالارىمىزدىڭ بابىن دا تاۋىپ، بالاسىن دا اسىراپ، اعايىن-تۋىسىنا دا قامقور بولا بىلگەن نازىك جاراتىلىس يەلەرى تۇرادى. ءشاربان اپامىز وسىنداي اياۋلى جانداردىڭ قاتارىنان ەدى.

جاس جۇبايلار سالىق پەن ءشاربان، 1950 جىل.

اقيقات ءۇشىن ايتا كەتەيىك، ءشاربان باتتالقىزىنىڭ جەكە ءومىرى مەن عىلىمداعى جەتىستىكتەرىنىڭ ءوزى ءبىر ەمەس، بىرنەشە كىتاپقا جەتىپ ارتىلادى.

ارقاعا  اتى ءمالىم اتاقتى جارىلقاپ باتىردىڭ تۇقىمى باتتال اتامىز وتىز ەكىنىڭ اشارشىلىعىندا قىزىل بيلىكتىڭ كەلەڭسىزدىكتەرىنە قولىنا قارۋ الا قارسى شىعىپ، حالىق كوتەرىلىسىن باستاپتى. سول ءۇشىن باتتال ابەۋوۆ 1932 جىلدىڭ وزىندە رەپرەسسيانىڭ قاندى قاسابىنا ءتۇسىپ، اتىلىپ كەتەدى. كوپ ەشتەڭەدەن ىعا قويمايتىن تۋراشىل زيمانوۆ مۇنى ءار جىلدارى تولتىرعان ومىرباياندىق انكەتاسىندا جاسىرماي، انىق كورسەتىپ وتىرعان.

اكەسىنىڭ حالىق جاۋى بولىپ، رەپرەسسيا شەڭگەلىنە تۇسكەنىنە قاراماستان ءشاربان اپامىز قاراعاندى وبلىسىنىڭ قيان تۇپكىرى – شەت اۋدانىنداعى قازاق مەكتەبىن 1939 جىلى التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ، ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حيميا فاكۋلتەتىنە وقۋعا قابىلدانادى. ول ەكىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەندە سوعىس باستالىپ، ءشاربان اپاي ەلگە ورالادى. جەرلەستەرىنىڭ «حالىق جاۋىنىڭ قىزى» دەگەن تۇرتكىسىندە قالماۋى ءۇشىن الماتى وبلىسىنداعى ورتا مەكتەپتە حيميا جانە فيزيكا پانىنەن ۇستازدىق ەتىپ، وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسىنە دەيىن كوتەرىلەدى.

سوعىس اياقتالا سالىسىمەن ماسكەۋدەگى وقۋىن جالعاستىرادى. ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى سياقتى كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتىن ۇزدىك بىتىرگەن ءشاربان اسپيرانتۋراعا بەرىلگەن ساناۋلى جولدامانىڭ بىرىنە قول جەتكىزەدى. ونى دا ويداعىداي ءتامامداپ، 1952 جىلى كانديداتتىق، ال 1968 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن زور تابىسپەن قورعايدى.

ءشاربان باتتالقىزى وتاندىق حيميا عىلىمىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ، وزىندىك عىلىمي مەكتەپ قالىپتاستىردى. ەكى جۇزدەن استام عىلىمي ەڭبەك جازدى. اشقان عىلىمي، ونەرتاپقىشتىق جاڭالىقتارى ءۇشىن 7 بىردەي بۇكىلوداقتىق اۆتورلىق كۋالىككە يە بولدى. ول 1975 جىلى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتى، ال 1989 جىلى اكادەميگى بولىپ سايلاندى. ءبىر عاجابى، كەڭەس زامانىندا بۇكىل قازاقستاندا ءبىر شاڭىراقتان ەرلى-زايىپتى قوس اكادەميك شىققان ەكى-اق وتباسى بولدى. سونىڭ ءبىرى – سالىق اعامىز بەن ءشاربان اپامىز قۇرعان زيمانوۆ-باتتالوۆالاردىڭ جاراستى جۇبى ەدى.

پسيحولوگتاردىڭ پايىمداۋىنشا، ەر ازامات وزىنە جار ىزدەگەندە كوبىنەسە اناسىنا ۇقساس ادامدى تاڭدايدى ەكەن. ومىرلىك سەرىك تاڭداعاندا سالىق اعامىز دا ءوز اناسىنداي اقىل مەن مىنەزگە باي، ءومىردىڭ قانداي سىناقتارىنا قايمىقپاي قارسى تۇرىپ، ەرىمەن بىرگە ەڭسەرگەن ءشاربان اپامىزدى ءدال وسىنداي اسىل قاسيەتتەرى ءۇشىن العان سياقتى كورىنەدى.

سالىقتىڭ اكەسى ەرتەرەك دۇنيە سالعاننان كەيىن اشارشىلىق، جوق-جىتىكتىك قىسپاعىندا قالعان بولعان اجەمىز ءۇش ۇل، ءۇش قىزىن قىزعىشتاي قورىپ، جوقتان بار جاساي ءجۇرىپ قاتارعا قوستى. تەپسە تەمىر ۇزەتىن اتپال ازاماتتاردىڭ ءوزى اشارشىلىق تىرناعىنا ىلىگىپ، حالقىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىن جالماعان ناۋبەت جىلدارىندا وسىنداي قاجىر-قايرات كورسەتكەن ادامدى «انالاردىڭ اناسى» دەسەك، ارتىق بولا قويماس.

ءشاربان اپامىز ەنەسىن تۋعان اناسىنداي سىيلاپ، قايىن سىڭلىلەرىنە جول كورسەتىپ، جوبا سىلتەگەن اقىلمان جەڭگە بولدى. سونىڭ ارقاسىندا ساكەڭنىڭ ءمادينا دەگەن قارىنداسى ءشاربان باتتالقىزىنىڭ ىقپالىمەن حيميا عىلىمىن تاڭداپ، كەيىن ءدال وسى سالادان عىلىم كانديداتى اتاندى. ۇلكەن قارىنداسى دينا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى جانىبەك ەلەۋسىزوۆكە تۇرمىسقا شىعادى. ماسكەۋگە قول ۇستاسىپ قاتار كەلگەن سالىق پەن ءشاربان 1948 جىلى اسپيرانتۋراعا دا قاتار تۇسەدى. ولاردىڭ بۇدان كەيىنگى عۇمىرى ءبىر شاڭىراق استىنداعى تاتۋ-ءتاتتى، جاراسىمدى تىرلىكپەن جالعاسىپ، عىلىم الەمىندەگى بەرەكەلى، تابىستى، ۇناسىمدى جىلدارعا ۇلاسادى.

عىلىمداعى عيبرات

سالىق اعامىز تۇراقتى تۇردە بولماسا دا، قولى قالت ەتكەندە كۇندەلىك جۇرگىزگەن. ونىڭ العاشقى وتباسىلىق جىلدارى مەن اسپيرانتتىق ءومىرى تۋرالى كەيبىر سيرەك ماعلۇماتتاردى سول كەزدە جۇرگىزگەن جازبالارىنان تابۋعا بولادى. ەندىگى كەزەكتى ءوزى-اق سويلەپ تۇرعان مالىمەتتەرگە بەرەيىك. وندا: «27.X.49. وتباسىمىزبەن بىرگە ءشاربان ەكەۋمىز الماتىدان ماسكەۋگە اتتاندىق»، «27.X. ماسكەۋگە كەلدىك. ءشاربان – مگۋ-گە، مەن راستورگۋەۆوداعى كسرو عا-نىڭ جاتاقحاناسىنا ورنالاستىق»، «14.XI. كىتاپپەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، ءنار الىپ جاتىرمىن. تاڭەرتەڭنەن ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن قولىمنان كىتاپ تۇسپەيدى. بۇرىن كىتاپقا دەگەن ءدال وسىلاي ىقىلاسىم بولماعان سياقتى ەدى. سوعان قاراعاندا ماسكەۋ ماعان جاقسى اسەر ەتكەن سياقتى»، «18.XII. 1949 ج. بۇگىنگە دەيىن ءبىز بولەك تۇرىپ كەلدىك: ءشاربان مگۋ-دە، مەن راستورگۋەۆودا – عا-نىڭ جاتاقحاناسىندا. ەندى ەكەۋمىز دونسكوي كوشەسى 32-ۇيدەن پاتەر جالدادىق. ماسكەۋدىڭ قاق ورتاسىندا، مەترونىڭ جانىندا»، «13.II.1950 ج. دۇيسەنبى. بۇگىن كسرو مەملەكەت تاريحى مەن تەورياسىنان سوڭعى كانديداتتىق مينيمۋمدى تاپسىردىم. كوميسسيا مىنانداي قۇرامدا: توراعاسى پروف. يۋشكوۆ، مۇشەلەرى ۆلاديمير سەرگەەۆيچ پوكروۆسكي، سامۋيل لازارەۆيچ رونين قابىلدادى. «بەسكە» تاپسىردىق. ەندى الدا – ديسسەرتاتسيا»، – دەگەن سالىق زيمانوۆتىڭ اسپيرانتتىق ءومىرى مەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى جاي-جاپسارىنان تولىعىراق ماعلۇمات بەرەتىن ناقتى دەرەكتەر بار.

وسى تۇستا ءسال دامىلداپ، جاس عالىم ديسسەرتاتسياسىنىڭ تاقىرىبى مەن سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ زاڭ عىلىمىنىڭ جاعدايىنا دا توقتالىپ وتەيىك.

اسپيرانت زيمانوۆ ماسكەۋدە كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋدىڭ قامىندا جۇرگەن 1950 جىلى بۇكىل رەسپۋبليكادا قازاق ۇلتىنان شىققان ءبىر عانا زاڭ عىلىمىنىڭ كانديداتى بار ەدى. ول 1935 جىلى ساراتوۆ زاڭ ينستيتۋتىن ءتامامداپ، 1938 جىلى لەنينگراد زاڭ ينستيتۋتىندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاعان، دۇنيەدەن ەرتەرەك وزعان قازاقتىڭ اياۋلى ازاماتى تايىر مولداعاليۇلى كۇلتەلەەۆ ەدى.

سالىق زيمانوۆتاي زاڭعارعا ۇستاز ءارى اقىلمان اعا بولعان بۇل عالىم جايلى دا بىلمەككە قۇمار وقىرمانعا از-كەم ماعلۇمات بەرە كەتكەن ارتىق بولا قويماس.

بۇگىندە ەسىمىن قالىڭ كوپشىلىكتى بىلاي قويعاندا زاڭگەرلەر قاۋىمىنىڭ ءوزى ۇمىتا باستاعان تايىر مولداعاليۇلى 1911 جىلى قازاقتىڭ ەجەلگى قونىسى اتىراۋمەن جاپسارلاس ولكە – رەسەي يمپەرياسىنىڭ استراحان گۋبەرنياسىندا دۇنيەگە كەلىپتى. ول 1938 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاسىمەن ەندى عانا اشىلعان الماتى زاڭ ينستيتۋتىندا اۋەلى اعا وقىتۋشى، كەيىن دوتسەنت، ال 1940 جىلى ينستيتۋت ديرەكتورى بولىپ قىزمەت اتقارادى.

سوعىس باستالعاننان كەيىن اسكەر قاتارىنا شاقىرىلسا دا، عىلىم كانديداتى ەكەندىگى ەسكەرىلىپ، 1942 جىلى ەلگە قايتارىلىپ، بۇرىنعى قىزمەتىنە كىرىسەدى. ت.كۇلتەلەەۆ 1947-48 جىلدارى قازاق كسر جوعارى سوتىنىڭ مۇشەسى دە بولىپتى. قازاقتىڭ ۇلى عالىمى، اكادەميك ق.ي.ساتباەۆتىڭ باستاماسىمەن 1946 جىلى عىلىم اكادەمياسى قۇرىلىپ، قۇقىق سەكتورى اشىلعاندا ونىڭ العاشقى مەڭگەرۋشىلىگىنە تاعايىندالىپتى. ءدال وسى جايساڭ جان عىلىم جولىنا تۇسكەن سالىق ىنىسىنە اعالىق قامقورلىق جاساپ، بولاشاعىنا ءجون-جوبا سىلتەيدى.

زيمانوۆ ماسكەۋدە كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋعا كىرىسكەندە تايىر مولداعاليۇلى قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارى بويىنشا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن اياقتاۋعا جاقىنداپ قالعان بولاتىن. ءبىرى دوكتورلىق، ەكىنشىسى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قامىنا كىرىسكەن قوس ازامات جۇمىستارىنىڭ ءساتتى قورعالۋىنا ساتباەۆ باستاعان رەسپۋبليكا عىلىمي جۇرتشىلىعى تۇگەلدەي تىلەكتەس بولىپ، بارىنشا قولداۋ كورسەتتى.

سالىق الماتىدا جۇرگەندە العاشقى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە قازاق زاڭگەرلەرىنىڭ العاشقى بۋىنىن تاربيەلەۋگە زور ۇلەس قوسقان عالىم، دوتسەنت ل.ۆ.ديۋكوۆ بەلگىلەندى. ماسكەۋدەگى قورعالاتىن ديسسەرتاتسيا ءۇشىن الماتىلىق دوتسەنتتىڭ بەدەلى ولقى سوعاتىندىقتان وعان ساتباەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور س.ۆ.يۋشكوۆ پەن تاريحشى ۆ.س.پوكروۆسكيلەر نەگىزگى وپپونەنتتەر رەتىندە بەكىتىلدى.

سونىمەن 1950 جىلدىڭ سوڭىندا اسپيرانت س.زيمانوۆتىڭ ديسسەرتاتسيا قورعاۋى مارەگە جاقىنداي ءتۇستى. تاعى دا كۇندەلىك بەتتەرىنە ۇڭىلەيىك: «3.IX.1950. پروفەسسور س.ۆ. يۋشكوۆ مەنىڭ ديسسەرتاتسيامدى قاراپ شىعىپ، تەلەفون ارقىلى ءوزىنىڭ وڭ پىكىرىن جەتكىزدى. ەرتەڭ جازباشا قورىتىندىسىن بەرمەكشى. كەرەمەت! ەندى ونىڭ ءوزى مەنىڭ نەگىزگى وپپونەنتىم بولماق. باستالۋى تاماشا. ارى قاراي نە بولادى ەكەن؟»، «4.ءىح. وتە جاعىمدى پىكىر الدىم. ول «جۇمىستىڭ دەڭگەيى ماعان زيمانوۆ جولداسقا زاڭ عىلىمىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن بەرۋ جونىندە تابانداتا ۇسىنىس ەنگىزۋگە تولىق نەگىز بەرە الادى»، – دەپ جازىپتى»، «9.ءىح. جۇمىس سەكتوردا تالقىلانىپ، جالپى قولداۋعا يە بولدى. وپپونەنت رەتىندە پروف. س.ۆ. يۋشكوۆ، پروف. س.ا. پوكروۆسكي بەكىتىلدى»، «17.ءىح. سەرافيم ءۆلاديميروۆيچتىڭ پوكروۆسكيمەن بىرگە ءسوز سويلەۋدەن باس تارتقانى بەلگىلى بولدى (ولاردىڭ اراسىندا بۇرىننان كەلە جاتقان ءوزارا كيكىلجىڭ بار ەكەن)».

كۇندەلىك ءدال وسى تۇستان ۇزىلەدى. (ونى اكادەميكتىڭ جەكە مۇراعاتىنان تاۋىپ، 2014 جىلى العاش جاريالاعان – تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ي.م.قوزىباەۆ).

كۇندەلىكتە زيمانوۆقا وپپونەنت بولعان بىرنەشە عالىمنىڭ ەسىمى اتالادى. ونىڭ العاشقىسى سەرافيم ۆلاديميروۆيچ يۋشكوۆ رەسەيدىڭ ەسكى ۇلگىدەگى اسا كورنەكتى عالىمدارىنىڭ ءبىرى ەدى.

قازان توڭكەرىسىنە دەيىن يمپەراتورلىق سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اۋەلى زاڭ، كەيىن تاريح-فيلولوگيا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن ول ناعىز ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىم يەسى ەدى. سوڭعى فاكۋلتەتتە ەسىمى الەمگە ايگىلى تۇركولوگ بولعان اكادەميك ۆ.م.جيرمۋنسكيمەن قاتار وقىپتى. ول 20-30 جىلداردا ماسكەۋ، لەنينگراد، سۆەردلوۆسك، ساراتوۆتىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە مەملەكەت پەن قۇقىق تاريحىنان دارىستەر بەرەدى. سوعىس باستالعاندا الماتىعا ەۆاكۋاتسيالانعان ۇلكەن وقىمىستىنى ق.ساتباەۆ بىردەن ءوز قامقورلىعىنا الىپ، قازاقتىڭ جاس زاڭگەرلەرىن دايارلاۋ ىسىنە جەگەدى. قازاقستاندا 1946 جىلى عىلىم اكادەمياسى شاڭىراق كوتەرگەندە يۋشكوۆتى اكادەميك ەتىپ سايلاپ، تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورلىعىنا تاعايىندايدى.

س.ۆ.يۋشكوۆ سوعىس اياقتالعان سوڭ ماسكەۋگە ورالىپ، بۇكىلوداقتىق زاڭ ينستيتۋتىندا پروفەسور رەتىندە قىزمەتىن جالعاستىرادى. كەڭەس وداعى بويىنشا زور بەدەلگە يە، «مەملەكەت پەن قۇقىق تاريحى» ءپانىنىڭ نەگىزىن سالۋشى رەتىندە ءسوزسىز مويىندالعان عالىمدى جاس اسپيرانتقا وپپونەنت ەتكەن قانىش اعامىز ءوزى زور عالىمنىڭ «ىعى دا زور» بولاتىنىن ەسكەرۋدەن تۋىنداسا كەرەك. شىندىعىندا، يۋشكوۆتىڭ شاپاعاتى قورعاۋ بارىسىندا زيمانوۆ شاكىرتىنە مولىنان ءتيدى. قارت پروفەسسوردى ايرىقشا سىيلايتىن عىلىمي قاۋىم ونسىز دا «شاپپاي بايگە الايىن دەپ» تۇرعان سالىقتى تولىقتاي قولداپ شىقتى.

بۇكىلوداقتىق ينستيتۋت تاراپىنان قوسىلعان ەكىنشى وپپونەنت سەرافيم الەكساندروۆيچ پوكروۆسكي ءبىر كەزدەرى ءستاليننىڭ وزىمەن پىكىرتالاسقا تۇسكەن داۋكەس ءارى يۋشكوۆقا مۇلدە جۇلدىزى قارسى ادام ەدى. سوندىقتان وعان كوپ ەشكىم قارسى كەلە بەرمەيتىن. وبالى نەشىك، ول دا تالابى دا، تالانتى دا زور جاس عالىمنىڭ ەڭبەگىنە لايىقتى باعا بەردى.

وسىندايدا «ءبىر كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا تاريحىن وسىنشاما ەجىكتەۋدىڭ نە قاجەتى بار؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىنداۋى دا مۇمكىن. بۇل ءبىر قاراعاندا سالىق زيمانوۆتىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋى سياقتى كورىنگەنمەن، وتاندىق زاڭ عىلىمىنىڭ قاز تۇرىپ، قالىپتاسۋى تاريحىنان مول ماعلۇمات بەرەتىن بەلەستى كەزەڭنىڭ ايتۋلى وقيعاسى ەدى. سوندىقتان جاس اسپيرانتتىڭ رەسمي وپپونەنتتەرىن بەلگىلەۋدەن باستاپ، قورعاۋدىڭ جاي-كۇيىن تۇگەلىمەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، قازاقتىڭ ۇلى عالىمى ق.ساتباەۆ ۇدايى ءوز باقىلاۋىندا ۇستاعان. قانىش اعا كەيىن زيمانوۆ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعاندا دا ءدال وسىلاي قامقورلىق كورسەتىپتى.

«جاقسىنىڭ اتى، عالىمنىڭ حاتى» ولمەيدى دەمەكشى، سالىق اعانىڭ عىلىمداعى اتى دا، حاتى دا مۇراعاتتاردا سايراپ تۇر. ونىڭ كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنا قاتىستى دەرەكتەر بۇكىلوداقتىق اتتەستاتسيا كوميسسياسىنىڭ (ۆاك) ماسكەۋدەگى مۇراعاتىندا ساقتالعان بولاتىن. ونى ىزدەستىرۋگە ارنالعان ءبىزدىڭ العاشقى ارەكەتىمىز ناتيجەسىز اياقتالىپ، ىزدەگەن قۇجاتتارىمىز ماسكەۋ مۇراعاتىنان تابىلمادى. ارى قاراي ىندەتە تۇستىك، ءىزىم-قايىم جوعالماپتى. ول رەسەي فەدەرالدى مۇراعات اگەنتتىگىنىڭ تۇمەن وبلىسىنداعى ساقتاۋ قورىنا كوشىرىلگەن ەكەن. ونىڭ س.زيمانوۆقا ارنالعان ىسىندە اكادەميكتىڭ ديسسەرتاتسيالىق جۇمىستارىنا قاتىستى 300 بەتتىك قۇجاتتار سول كۇيىندە ساقتالىپتى. ەندى قايتا-قايتا سىلتەمە جاساماي-اق، سولارعا نەگىزدەلگەن دەرەكتەردى العا تارتايىق.

سونىمەن، 1950 جىلدىڭ 3 قاراشاسىندا كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇقىق ينستيتۋتى عىلىمي كەڭەسى الدىندا جاس عالىم كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن وتە جوعارى دەڭگەيدە قورعاپ شىعادى.

ەندى رەسپۋبليكا عىلىمي جۇرتشىلىعىن الاڭداتىپ، اسىعا كۇتتىرگەن سالىق زيمانوۆتىڭ ديسسەرتاتسياسى قانداي تاقىرىپقا جازىلعان ەدى؟ وسى سۇراقتى تارقاتا كەتەيىك.

قازاق عالىمدارى ءۇشىن ادەبيەت پەن تاريح عىلىمى كوممۋنيستىك يدەيا ۇستەمدىك ەتكەن جىلداردا قاتەرلى وتكەل بولدى. جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىندا-اق شاكارىم، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ت.ب. ادەبيەت الىپتارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراي باستادى. وتىزعا ەندى عانا تولعان مۇحتار اۋەزوۆ الاشتىڭ تاعى ءبىر الىبى ءا.ەرمەكوۆپەن بىرگە 1929-32 جىلدارى تۇرمەگە وتىرىپ شىقتى. رەۆوليۋتسيانى جان-تانىمەن قورعاپ، جالىندى شىعارمالار تۋدىرعان ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت تە قاندى رەپرەسسيا قۇربانىنا اينالدى.

رەسەيدىڭ اسا ءىرى ۋنيۆەرسيتەتتەرىن تامامداعان ءا.بوكەيحانوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، م.تىنىشباەۆ باستاعان الاش قايراتكەرلەرى، ماماندىعى دارىگەر بولسا دا، قازاق تاريح عىلىمىنىڭ قاينار باستاۋىندا تۇرعان سانجار اسفەندياروۆ سياقتى زياتكەر ازاماتتاردىڭ بارىنە «ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، كوممۋنيستىك يدەيا قالىبىنا سىيماعان ساياسي، عىلىمي كوزقاراستارى ءۇشىن اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.

الاش ارداقتىلارىنىڭ بارىنە ولاردىڭ ۇلتشىلدىعىنىڭ دالەلى رەتىندە تاريح پەن ادەبيەت سالاسىنداعى ايتۋلى شىعارمالارى ايعاق رەتىندە تارتىلدى.

رەپرەسسيانىڭ العاشقى لەگى قازاقتىڭ قوعامدىق ساناسى مەن اقىل-ويىن XX عاسىر باسىندا ەۋروپالىق، الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرگەن ۇلت زيالىلارىن جالماپ، ودان امان قالعاندارى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ مايدان دالالارىندا شەيىت بولدى.

«ورنىندا بار وڭالادى» دەيدى دانا حالقىمىز. سوعىستان كەيىن تاريح ساحناسىنا ەرمۇحان بەكماحانوۆ باستاعان قازاق زيالىلارىنىڭ ەكىنشى بۋىنى شىقتى. ەرمۇحان بەكماحانوۆ ءوزىنىڭ اقىل-پاراسات، قابىلەت-قارىمى تۇرعىسىنان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءىسىن جالعاستىرعان كۇرەسكەر تۇلعا ەدى. ول اۋەلى تامبوۆ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، كەيىن ۆورونەج ينستيتۋتىنا اۋىسادى. ءدال وسى جىلداردا ۆورونەجدە الاشتىڭ قوس بىردەي ارىسى حالەل دوسمۇحامەدوۆ پەن مۇحامەتجان تىنىشبايۇلى ايداۋدا جۇرگەن ەدى. ساياسي قىزمەتتەرىمەن قاتار كەزىندە قازاق تاريحىنا قالام تارتىپ، سوڭىنا سۇبەلى ەڭبەكتەر قالدىرعان قوس زيالى ەرمۇحاننىڭ ۇلتتىق رۋحتى ۇران ەتكەن تاريحشى رەتىندە قالىپتاسۋىنا زور اسەرىن تيگىزەدى.

سوعىس جىلدارىندا الماتىدا بولعان ورىستىڭ ايتۋلى عالىمى، اكادەميك ا.م.پانكراتوۆانىڭ عىلىمي كەڭەسشىلىگىمەن ە.بەكماحانوۆ 1946 جىلى ماسكەۋدە «XIX عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنداعى قازاقستان» دەگەن تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ، كەلەسى جىلى قوس تىلدە وسى اتتاس مونوگرافياسىن شىعارادى.

قازاقتان شىققان تۇڭعىش تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ءدال وسى كەزدەن باستاپ جالعان جالا، ورىنسىز ايىپ، ساياسي قۋدالاۋعا ءتۇسىپ، ونىڭ سوڭى ت.شويىنباەۆ، ح.ايداروۆا، ا.ياكۋنيندەردىڭ «پراۆدا» گازەتىندە 1951 جىلى جارىق كورگەن نەشە الۋان ايىپتاۋلارعا تولى ماقالاسىنىڭ جاريالانۋىمەن اياقتالدى.

 

قازاقتىڭ قايسار تاريحشىسى ەرمۇحان بەكماحانوۆ

ول كەزدە كەڭەس وداعىنىڭ 15 رەسپۋبليكاسىنداعى ونداعان ۋنيۆەرسيتەتتەردە اي سايىن دەرلىك دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ جاتاتىن جانە ولار تۋرالى عىلىمي باسىلىمداردان باسقا ورگاندار كوپ جاق اشا بەرمەيتىن.  ال ەلدىڭ باس گازەتى «پراۆدا» وتىزعا ەندى عانا تولعان قازاق تاريحشىسىنىڭ العاشقى مونوگرافياسىن نىساناعا الىپ، اۋىر سوققى جاسايدى.

بۇل سوت ۇكىمىنەن دە اۋىر ايىپتاۋ ەدى. ناتيجەسىندە سالىق زيمانوۆ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋ قامىندا جۇرگەن جىلداردا بەكماحانوۆتى وتىز جەتىنشىنىڭ ۇردىسىندەگى قارالاۋ ناۋقانى ءجۇرىپ جاتتى. ونىڭ سوڭى 1952 جىلى جەلتوقساندا ابىلاي حاننىڭ تۇقىمى (ەرمۇحان ابىلايدىڭ ۇلكەن ۇلى ءۋالي حاننىڭ تاۋكە سۇلتان دەگەن ۇرپاعىنان تارايدى), تاريح عىلىمىنان شىققان تۇڭعىش عىلىم دوكتورى ە.بەكماحانوۆتى ەل امان، جۇرت تىنىشتا 25 جىلدىق ايداۋعا جىبەرۋمەن اياقتالدى.

مۇنداي قىزىل ساياساتتىڭ كورىگى قىزىپ تۇرعان مەزگىلدە بەكماحانوۆتىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى ارنالعان كەزەڭگە جانە تاقىرىپقا قاتىستى ەڭبەك جازۋ باستى بايگەگە تىگۋمەن بىردەي ەدى.

سالىق زيمانوۆتىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ رەسمي اتاۋى «وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكي ستروي بۋكەەۆسكوي وردى» دەپ اتالاتىن. بىرىنشىدەن، بوكەي ورداسى XIX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا بولعان مەملەكەتتىك قۇرىلىم، ە.بەكماحانوۆتىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى XIX عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىنا ارنالعان ەدى. ەكىنشىدەن، بەكماحانوۆ ەڭبەگىنىڭ باس كەيىپكەرى كەنەسارى حان بولسا، زيمانوۆ زەرتتەۋىنىڭ وزەگىندە بوكەي حان مەن ونىڭ ۇلى جاڭگىر حان تۇردى. باسقانى بىلاي قويعاندا، وسى ەكى ۇقساستىقتىڭ ءوزى-اق زيمانوۆتىڭ عىلىمداعى العاشقى اياق الىسى مەن كەيىنگى تاعدىرى ءسال جاڭىلىس باسقاندا وڭدىرماي ورىپ تۇسەتىن.

ساتباەۆ باستاعان قازاق زيالىلارىنىڭ زيمانوۆتىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنا سونشالىقتى الاڭداۋىنىڭ ءبىر سىرى وسى ەدى. سوندىقتان جاس عالىم زاڭ عىلىمىندا سەڭ بۇزىپ، وزىنە دە، سوڭىنا ەرگەن بۋىنعا دا جول اشۋعا ءتيىس بولدى.

وسى تۇستا بەكماحانوۆ تاريحشى، زيمانوۆ زاڭگەر، ەندەشە ولاردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنە وسىنشا پاراللەلدەر جۇرگىزۋدىڭ قاجەتى قانشا دەيتىن سۇراق تۋىنداۋى دا مۇمكىن.

اكادەميك س.زيمانوۆتىڭ قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىنگى ەڭبەكتەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى مەملەكەت پەن قۇقىق تاريحىنا، ساياسي جانە قۇقىقتىق ىلىمدەر تاريحىنا ارنالدى. بۇل – زاڭ عىلىمىنىڭ ىرگەتاسى ىسپەتتى عىلىم سالالارى.

دۇنيە ءجۇزىنىڭ زاڭگەرلەر دايارلايتىن وقۋ ورىندارىنىڭ بارىندە دەرلىك العاشقى كۋرستا «مەملەكەت پەن قۇقىق تاريحى»، «مەملەكەت پەن قۇقىقتىڭ جالپى تاريحى»، «ساياسي جانە قۇقىقتىق ىلىمدەر تاريحى» دەگەن پاندەر وقىتىلادى. وسىلايشا بولاشاق زاڭگەرلەرگە ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋ تاريحى بارىسىندا پايدا بولعان مەملەكەتتەر مەن ولاردىڭ قۇرىلىمى جانە ەرەكشەلىكتەرى، مەملەكەتتىڭ فورماسى مەن كلاسسيفيكاتسياسى، مەملەكەتتەردىڭ تيپولوگياسى، ساياسي جۇيەسى مەن فۋنكتسيالارى، مەملەكەتتەگى قۇقىق پەن ەكونوميكا، قۇقىقتىق ءىلىمنىڭ قاينار كوزدەرى مەن نەگىزدەرى، ساياسي جانە قۇقىقتىق ىلىمدەردىڭ پايدا بولۋى، دامۋى جانە قازىرگى جاي-كۇيى وقىتىلادى. بۇل پاندەر بولاشاقتا ارناۋلى زاڭ عىلىمدارى: كونستيتۋتسيالىق قۇقىق، ازاماتتىق قۇقىق، قىلمىستىق قۇقىق، اكىمشىلىك قۇقىق ت.ب. بولىپ جىكتەلىپ، جىلىكتەنىپ كەتەتىن وزگە قۇقىقتىق ىلىمدەردىڭ بارىنەن بۇرىن ساناعا سىڭىرىلەدى.

كەزىندە يمپەريالىق رەسەيدەگى ەڭ ۇلكەن ۋنيۆەرسيتەت – سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، ماگيسترلىك جۇمىسىن وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى، پروفەسسور ا.ح.گولمستەننەن قورعاعان جاقىپ اقباەۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن زەرتتەۋ بارىسىندا مەن توڭكەرىسكە دەيىنگى رەسەي ۋنيۆەرسيتەتتەرىندەگى زاڭ فاكۋلتەتى وقۋ باعدارلامالارىمەن تانىسقان ەدىم. سوندا ءبىر بايقاعانىم، ول نەگىزىنەن سول كەزدەگى ەۋروپا ۋنيۆەرسيتەتتەرى باعدارلامالارىنان كوشىرىلگەن ەكەن. وندا ەجەلگى ريمنەن باستاپ، ەۋروپانىڭ سول كەزدەگى دامىعان ەلدەرىنىڭ تاريحى مەن قۇقىعى تەرەڭدەتە وقىتىلعان. بۇل وقۋلىقتاردا ءبىر كەزدەرى التاي مەن ەۋروپا تورىنە دەيىنگى ارالىقتاعى يمپەريا قۇرعان عۇن مەملەكەتى نەمەسە قيىر شىعىستان باستاپ قارا تەڭىز ارالىعىنداعى ەۋرازيانىڭ الىپ مەملەكەتى – تۇرىك قاعاناتى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز بولمادى. ونىڭ ەسەسىنە، فرانتسيا تاريحى ەجەلگى زاماننان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەگجەي-تەگجەيلى تارقاتىلىپ، وندا فرانتسۋز بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسياسى، جيرونديستەر كونۆەنتى، ياكوبيندەر ديكتاتۋراسى، ديرەكتوريا بيلىگى، بوناپارتتىق يمپەريا، ەكىنشى رەسپۋبليكا، پاريج كوممۋناسى ت.ب. تاقىرىپتار تاپتىشتەپ وقىتىلدى.

تۋرا وسى ءۇردىس كەڭەس زامانىنداعى وقۋلىقتاردان دا كورىنىس تاپتى. ونىڭ شىعىس حالىقتارىنا ارنالعان بولىگىندە تەك اراب حاليفاتىنا عانا ورىن بەرىلىپ، شىڭعىس حان يمپەرياسى مەن التىن وردا مەملەكەتى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمادى.

وسىنداي استامشىل ءداستۇر وسى كۇنگى رەسەي وقۋلىقتارىندا ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. ماسەلەن، جەتەكشى ورىس عالىمدارى جازعان ارقايسىسى قوس تومنان تۇراتىن «يستوريا گوسۋدارستۆا ي پراۆا زارۋبەجنىح ستران»، «وبششايا تەوريا گوسۋدارستۆا ي پراۆا» اتتى وقۋلىقتار مەن اكادەميالىق كۋرستاردا عۇندار مەن كوك تۇرىكتەر قۇرعان يمپەريالار تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق.

مەملەكەتشىلدىك، وتانشىلدىق ۇعىم مەملەكەت تاريحىن تانۋدان باستالادى. سوندىقتان قازاق زاڭگەرلەرىنىڭ العاشقى بۋىنى – سالىق زيمانوۆ، عايرات ساپارعاليەۆ، سۇلتان سارتاەۆتار ءدال وسى سالانى تاڭداپ، وزدەرىنىڭ كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارىن تۋرا «مەملەكەت پەن قۇقىق تاريحى مەن تەورياسىنان» قورعاپ، مەملەكەتشىلدىك سانانى قالىپتاستىرۋعا زور ەڭبەك ءسىڭىردى.

سالىق زيمانوۆ تۋرالى ەڭبەكتەر مەن ارىپتەستەرىنىڭ باعاسىندا ول ۇنەمى «تاريحشى زاڭگەر» دەپ اتالادى. ءتىپتى ونىڭ ەسىمى كەڭەستەر وداعىنا ءماشھۇر ۇستازى س.يۋشكوۆتىڭ دا رەسمي دارەجەسى «تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى» بولاتىن.

جاس عالىم سالىق زيمانوۆ نە ءۇشىن XIX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن بوكەي ورداسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ نىساناسى رەتىندە الدى؟

بوكەي ورداسى ارىدا التاي مەن ازاۋ تەڭىزى ارالىعىنداعى ۇلان-بايتاق اۋماقتى الىپ جاتقان جوشى ۇلىسى ورىس تاريحناماسىندا «التىن وردا» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان  الىپ يمپەريانىڭ، بەرىدە ەدىل مەن ەرتىس اراسىندا سالتانات قۇرعان قازاق حاندىعىنىڭ تۇياق سەرپەر تۇسىنداعى ەڭ سوڭعى مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولاتىن.

ءبىر كەزدەرى شىعىس تاريحشىلارى «دەشتى قىپشاق» دەپ دارىپتەگەن ۇلى دالا مەملەكەتىنىڭ ەڭ تۋسىرىلعان جۇقاناسى سياقتى كورىنەتىن بوكەي ورداسىنىڭ اۋماعى توڭكەرىسكە دەيىنگى ەڭ ۇلكەن ورىس ەنتسيكلوپەدياسى – «بروكگاۋز-ەفروننىڭ» دەرەكتەرى بويىنشا، 92.144,5 شارشى كيلومەتر ەدى. ەگەر سالىستىرار بولساق، بۇل الەمدەگى ەڭ ايتۋلى، دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى سانالاتىن بۇگىنگى بەلگيادان ءۇش ەسە ۇلكەن.

زيمانوۆ تاڭداۋىنىڭ بوكەي ورداسىنا ءتۇسۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى رەسەيگە قانشالىقتى ۆاسسال بولسا دا، بوكەي ورداسى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ەجەلگى حاندىق باسقارۋ جوسىعىن، شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ ءتارتىبىن، زاڭ-قۇقىقتىق جۇيەسىن، الەۋمەتتىك-سوسلوۆيەلىك جىكتەلۋى، ادەت-عۇرىپتارى مەن كوشپەلى ءومىر سالتىن بارىنشا تولىق ساقتاعان مەملەكەتتىك قۇرىلىم ەدى.

كەڭەستىك تاريحنامادا قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى قازاق تۇرمىسىن جوق-جىتىككە نەگىزدەلگەن ايانىشتى حالدە سۋرەتتەپ، «حالىقتىڭ قولى تەك توڭكەرىستەن كەيىن عانا باقىتقا جەتتى» دەگەن مۇلدە شىندىققا جاناسپايتىن جالعان تەزيس ورىن الىپ كەلدى.

مەنىڭ اكادەميك ماناش قوزىباەۆ جەتەكشىلىك ەتكەن تاريح عىلىمىنان قورعاعان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيام توڭكەرىسكە دەيىن شىققان ورىس ەنتسيكلوپەديالارىنداعى قازاق تاريحىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك پروبلەمالارىنا ارنالدى. ولاردى نەگىزىنەن ورىستىڭ بەكزات ورتاسىنان شىعىپ، عىلىم الدىنداعى ادالدىعىن ساقتاعان ورىس عالىمدارى دايارلادى. سوندىقتان بۇل باسىلىمداعى دەرەكتەر ساياسي كونيۋكتۋراعا ساي ءجيى قۇبىلىپ وتىراتىن كەڭەس ەنتسيكلوپەديالارىنداي ەمەس، كوبىنەسە شىندىققا نەگىزدەلىپ جازىلدى.

«بروكگاۋز-ەفروننىڭ» 8-ءشى تومىندا «ف. شش.» دەگەن بۇركەنشىك اتپەن يمپەراتورلىق رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشە-كوررەسپوندەنتى ف.ا.ششەربينانىڭ «بوكەي ورداسى» دەگەن ماقالاسى جاريالاندى. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت» دەمەكشى، توڭكەرىستەن كەيىن پراگاعا ەميگراتسياعا كەتىپ، سول جەردە قايتىس بولعان فەدور اندرەەۆيچ 1898-1909 جىلدارى «ماتەريالى پو كيرگيزسكومۋ زەملەپولزوۆانيۋ» دەگەن قازاق تاريحى ءۇشىن باعا جەتپەس 12 تومدىق ىرگەلى ەڭبەك شىعاردى. مىنە، وسى ششەربينانىڭ ەنتسيكلوپەديادا جاريالانعان ماقالاسىندا بوكەي ورداسىندا 1890 جىلى 216.850 ادام تۇرعاندىعى كورسەتىلىپ، ولاردىڭ قولىندا 1889 جىلى 1 ميلليون 827.298 باس مال بولعاندىعى، ناقتىلاي تۇسسەك، 87.708 تۇيە، 198.236 جىلقى، 329.609 ءىرى قارا، 1.256.745 باس قوي مەن ەشكى بولعاندىعى كەلتىرىلگەن. اۆتور وسى مالىمەتتەردى تالداي كەلە: «ورداداعى ءار وتباسىنىڭ قولىندا ورتا ەسەپپەن 40,7 باس مال بار. ەڭ باي قازاقتار نارىن قۇمىندا تۇرادى. ونداعى ءار شاڭىراق 48 باس مال ۇستايدى. ەڭ كەدەي دەگەن قازاق وتباسىندا 35,5 باس مال بار»، – دەپ جازادى.

ال ەندى وسى دەرەكتەردى «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەپ ۇرانداتقان ۇجىمداستىرۋ كەزىندەگى بوكەي ورداسى ورنالاسقان باتىس قازاقستان جەرىندەگى قازاق اۋىلدارىندا مالدى قويىپ، ءبىردى-ەكىلى جان عانا قالعان زۇلمات زامان شىندىعىمەن سالىستىرار بولساق، كەڭەس وداعىنىڭ قازاققا نە بەرىپ، نە العاندىعى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى بولادى.

ششەربينانىڭ ماقالاسىن وقىعاندا جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر شاعىندا، رەسەيگە تولىق كىرىپتار جاعدايدا ءومىر سۇرگەن  بوكەي ورداسىنداعى ەڭ كەدەي وتباسىنىڭ جاعدايى قارا جەرگە عانا تەلمىرىپ وتكەن ورىس مۇجىعى مەن مىلتىعىن شوشاڭداتقان كازاكتاردىڭ قايسىسىنان دا  الدەقايدا جوعارى بولعانىن اڭعارامىز. ال بايلىقتى قولىنداعى مالىنىڭ سانىمەن ولشەر بولساق، قازاق ورتاشاسىنىڭ داۋلەتى كەز-كەلگەن ورىس كۋلاگىنىڭ جاعدايىنان ارتىق ەدى.

وسى تۇستا عىلىمي ادەبيەتتە ءالى كۇنگە دەيىن قىلاڭ بەرىپ قالاتىن «بوكەي ورداسى حان بوكەيدىڭ رەسەي يمپەراتورى ءبىرىنشى پاۆەلگە ەدىل قالماقتارى جوڭعارياعا جوڭكىلە كوشكەن سوڭ بوس قالعان جەرگە قونىستانۋعا رۇحسات بەرگەننەن كەيىن پايدا بولدى» دەگەن تەرىس تۇسىنىك بار ەكەندىگىن اتاپ وتۋگە تۋرا كەلەدى.

شىندىعىندا ەدىل مەن جايىقتىڭ اراسىن بىلاي قويعاندا، ارىدا ازاۋ مەن قيىرداعى قىرىم جۇرتى دا ءبىر كەزدەگى جوشى نەگىزىن سالىپ، باتۋ داۋىرلەتكەن التىن وردانىڭ ەجەلگى قونىسى، سول وردا حالقىنىڭ باسىم بولىگىن قۇراعان قازاق رۋلارىنىڭ اتاكۇلدىك مەكەنى بولاتىن. ءتىپتى ورىس تاريحشىلارى «كرىمسكوە حانستۆو»، ەۋروپالىقتار «مالايا تارتاريا» دەپ جۇرگەن، ال ءوزىنىڭ رەسمي اتاۋى بويىنشا – «دەشتى قىپشاقتىڭ ۇلىق ورداسىنىڭ» ءوزى ماسكەۋدى بىرنەشە رەت تاس-تالقان ەتىپ جەڭگەنىن ورىس تاريحشىلارى الدەقاشان مويىنداعان.

قىرىم حاندىعى عانا ەمەس، جالپى وسى تۇبەكتەگى كەڭەس زامانىندا عانا وزگەرتىلگەن ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋىنا قاراپ-اق، ونىڭ حالقى نەگىزىنەن قازاق رۋلارىنان قۇرىلعانىن اڭعارۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. ءدال وسى قىرىم حاندارىنىڭ مورىندە مەملەكەتتىڭ اتاۋى «ۇلىق وردا ءۋا دەشتى قىپشاق» دەپ جازىلعانىن كەڭەستىك وقۋلىقتارمەن تاربيەلەنگەن كوشپەلىلەر ۇرپاعىنىڭ كوبى بىلگەن جوق.

مىڭ جاساعىر مۇحتار ماعاۋين اعامىزدىڭ ارقاسىندا حاندىق داۋىردەگى قازاق جىراۋلارى بۇكىل ءسان-سالتاناتىمەن قازاق پوەزياسىنىڭ تورىنە جايعاسقاندا عانا «بۇدىرايعان ەكى شەكەلى، مۇزداي ۇلكەن كوبەلى» بابالاردىڭ «الاڭ دا الاڭ، الاڭ جۇرت، اعالا وردام قونعان جۇرتىنان» مول ماعلۇماتقا قانىقتىق. وسىنداي قۇدىرەتتى جىر تولعاعان قازتۋعان جىراۋ «قايران دا مەنىڭ ەدىلىم، مەن سالمادىم، سەن سالدىڭ» دەسە، اسان قايعى بابامىز «ەدىل مەنەن جايىقتىڭ ءبىرىن جازعا جايلاساڭ، ال قولىڭدى مالارسىڭ، التىن مەنەن كۇمىسكە» دەپ وسيەت قالدىرادى. «ارىستانداي ەكى بۇتىن الشايتىپ، ارعىماق مىنگەن» دوسپامبەت اتامىز «ازاۋلىنىڭ ستامبۇلدان نەسى كەم؟» دەپ بابالار جايلاعان كيەلى قونىستىڭ شەكارا شەبى مەن دارەجە-داڭقىن لايىقتى دارىپتەيدى.

سوندىقتان ەندىگى جەردە «ورىس پاتشاسى پاۆەل بوكەيگە بوس جاتقان جەر بەردى» دەپ وتارشىلدار اۋزىمىزعا سالعان ەسكى تەزيستى تەرمەلەمەي، «بوكەي حان ءوز قاراۋىنداعى كىشى ءجۇزدىڭ 12 اتا بايۇلىنا قوسا جەتىرۋ مەن ءالىمۇلىنا قاراستى تاعى 2 رۋدى جانە وعان ەسكى جۇرتتا قالعان نوعاي-قازاقتاردى قوسىپ، بابالارىنىڭ ەجەلگى قونىسىنا ورنالاستى»، – دەگەن تۇجىرىمدى ۇستانعان ءجون.

سالىق زيمانوۆتىڭ بوكەي ورداسى تاقىرىبىن تاڭداۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى ونىڭ اتا-بابالارى تۇگەلدەي وسى ولكەدەن شىققان ەدى.

جاڭگىر حان 1845 جىلى دۇنيە سالعاننان كەيىن ونىڭ سانكت-پەتەربۋرگتىڭ پاج كورپۋسىندا وقىعان 15 جاسار تالانتتى ۇلى ساحىپكەرەي 2 جىل ەل بيلەيدى. كەيىن «وقۋىن جالعاستىرۋى كەرەك» دەگەن سىلتاۋمەن يمپەريا استاناسىنا قايتا جەتكىزىلگەن ول قۇپيا جاعدايدا اياق استىنان قازا تابادى. بۇدان كەيىن حاندىق بيلىك تاراتىرىپ، بوكەي ورداسى بىرتىندەپ استراحان گۋبەرنياسىنىڭ قۇرامىنا وتە باستايدى. ءتىپتى وسىنداي زاماندا دا قازاقتاردىڭ داۋ-شارلارى كەزىندە بوكەي نەگىزىن سالعان «بيلەر كەڭەسىندە» شەشىلىپ كەلدى. بۇل تۋرالى ا.ف.ششەربينا: «سوت تورەلىگى تۇرعىسىنان بوكەي ورداسى استراحان پالاتاسىنىڭ قاراماعىنا بەرىلسە دە كەيبىر ماسەلەلەر بيلەر كەڭەسىندە شەشىلىپ، ولاردىڭ تورەلىگى اپپەلياتسيا مەن كاسساتسياعا جاتپاي، تۇپكىلىكتى بولىپ ەسەپتەلدى»، – دەپ جازادى.

بالا سالىق جاڭگىر حان كەزىندە دۇنيەگە كەلگەن ابىز اقساقالداردى كورىپ ءوستى، ال ونىڭ XIX عاسىردا تۋىپ، حاندىق بيلىك جويىلسا دا، ءجون-جوسىعى ساقتالىپ قالعان زاماندا ءومىر سۇرگەن اكەسى زيمان اقساقال زەرەك بالاسىنا بوكەي ورداسىنداعى قوي ۇستىنە بوزتورعاي  جۇمىرتقالاعان زامان تۋرالى تالاي قىزعىلىقتى ماعلۇماتتاردى جەتكىزگەنىن اڭعارۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق.

بوكەي حاندىعىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – حان ورداسىندا ونىڭ بارلىق رەسمي الىس-بەرىس، قاتىناس قاعازدارىن جۇرگىزگەن ارنايى كەڭسەباسى بولدى. بۇل ولكەنىڭ تاريحىنا قاتىستى جۇيەلى عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ توڭكەرىسكە دەيىن دە (ا.حارۋزين), ودان كەيىن دە (ۆ.شاحماتوۆ) جان-جاقتى زەرتتەلۋىنە مول مۇمكىندىكتەر تۋعىزدى.

باتىل وي، بايسالدى ەڭبەك

كەڭەس زامانىندا قورعالعان كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالاردىڭ تولىق ءماتىنى بۇكىلوداقتىق اتتەستاتسيالىق كوميسسيا مۇراعاتىندا ساقتالدى جانە جاريالانۋعا جاتپايتىن. كىتاپحانالارعا ونىڭ شاعىن، تەزيستى نۇسقاسى – اۆتورەفەراتى عانا جىبەرىلەدى. بىراق ديسسەرتانت ءوز قالاۋىنشا ونىڭ عىلىمي جاڭالىعى، وزگەشە تۇجىرىمدارى مول بولىگىن ارنايى باسىلىمداردا جاريالايدى. زيمانوۆ ءوز ديسسەرتاتسياسىنىڭ وسىنداي جىلىكتى تۇستارىن قورعاۋ اياقتالعان سوڭ عانا شىعارعان.

اسپيرانت سالىق زيمانوۆ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ باستى تەزيستەرىن 1951 جىلدىڭ ناۋرىزىندا عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەكونوميكا جانە قۇقىق سەكتورلارىنىڭ عىلىمي سەسسياسىندا بايانداپ، جۇمىستىڭ «و پوليتيچەسكوم ستروە بۋكەەۆسكوي وردى» دەگەن سۇبەلى بولىگىن اكادەميانىڭ «حابارشىسىندا» جاريالايدى. (№10, 1951 جىل).

رەسپۋبليكانىڭ بۇكىل عىلىمي قاۋىمى ءار نومەرىن قالت جىبەرمەي وقيتىن عىلىمي باسىلىمعا شىققان العاشقى ەڭبەگىندە-اق زيمانوۆ ءوز ويلارىن ەشكىمنىڭ ىعىنا جىعىلماي مەيلىنشە اشىق، ايقىن باياندايدى.

ول عىلىمي پىكىرتالاستى وزىنە دەيىن «ۆنۋترەننيايا وردا ي ۆوسستانيە يساتايا تايمانوۆا» اتتى ۇلكەن مونوگرافيا جازىپ، ونىسىن 1946 جىلدىڭ وزىندە-اق جاريالاپ ۇلگەرگەن عىلىم كانديداتى بولسا دا، سول كەزدەگى ايتۋلى تاريحشىلاردىڭ قاتارىنان سانالاتىن ۆ.ف.شاحماتوۆتىڭ جاڭساق ۇستانىمىن سىناۋدان باستايدى.

شاحماتوۆ ءوز مونوگرافياسىندا بوكەي ورداسىنىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن تۇسىندىرە كەلىپ: «ول XIX عاسىردىڭ باسى پاتشا ۇكىمەتى جۇرگىزگەن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جالپى باعىتتارىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. بوكەي ورداسى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ، اتاپ ايتقاندا، بارون يگەلستروم ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە قۇرىلدى جانە بىرنەشە جىل بويى جۇرگىزىلگەن جان-جاقتى دايارلىقپەن جۇزەگە استى»، – دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.

بۇل پىكىردەن پاتشا ۇكىمەتى قازاقتاردى قاناۋشى، وتارلاۋشى ەمەس، كەرىسىنشە، ونىڭ تاعدىرىنا الاڭداپ، جىلدار بويىنا جۇرگىزىلگەن ارنايى رەفورما نەگىزىندە جەر ءبولىپ، جارىلقاۋشى بولعان دەگەن ارامزا تەزيس قىلاڭ بەرەدى. ال شىندىعىنا كەلەر بولساق، ەدىل مەن جايىقتىڭ ورتاسىنداعى ەجەلگى قازاق، نوعاي قونىستارىن ورىس قارۋىنىڭ كۇشىمەن وزبىرلىقپەن تارتىپ الىپ، وعان ءبىر كەزدەرى جوڭعاريادان وڭتۇستىك ءسىبىر ارقىلى جوڭكىلە كوشىپ، ەدىلگە جەتكەن جوڭعارلاردىڭ تورعاۋىت، حوشوۋت جانە ءدۇربىت تايپالارىنا جەر ۇلەستىرگەن پاتشالىق رەسەيدىڭ ءوزى بولاتىن. وتارشىل اپپارات قازاق پەن نوعاي جۇرتىنىڭ اتا جاۋى سانالاتىن قالماقتاردى ولارعا ايداپ سالىپ، «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر» دەگەن سۇرقيا ساياساتتى جۇزەگە اسىردى.

بۇل ماسەلەنى ءبىز كەزىندە «كولونيالنىي رەجيم ۆ كازاحستانە» (2000 جىل) اتتى  ەڭبەگىمىزدە تالداعاندىقتان، تولىق ماعلۇمات العىسى كەلەتىن وقىرمانعا سول كىتاپقا سىلتەمە جاساۋمەن شەكتەلىپ، زيمانوۆ پەن شاحماتوۆتىڭ پىكىرتالاسىنا ورالامىز.

شاحماتوۆ ادەيى نەمەسە جاڭىلىسپەن توڭكەرىسكە دەيىنگى وتارلاۋ اپپاراتىنىڭ شەنەۋنىكتەرى مەن اسكەري وفيتسەرلەر ورنىقتىرعان پاتشالىق رەسەيدىڭ قاناۋ مەن توناۋعا نەگىزدەلگەن وزبىر ساياساتىن اقتاپ الۋعا قۇرىلعان استامشىلىق ساياساتتىڭ جەتەگىندە كەتكەن. مۇنى سۇڭعىلا زيمانوۆ بىردەن اڭعارىپ، ءمۇيىزى قاراعايداي بەدەلدى تاريحشى شاحماتوۆقا قارسى پىكىر ايتادى. ول: «ءبىز ماسەلە دۇرىس شەشىمىن تاپپاعان دەپ سانايمىز. شىنتۋايتقا كەلگەندە بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلۋى قازاق قوعامىندا ورىن العان بىتىسپەس تاپ كۇرەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى... سىرىم باتىر باستاعان حالىق كوتەرىلىسى قارۋمەن باسىپ-جانشىلعاننان كەيىن كىشى ءجۇز قازاقتارى كوشىپ-قوناتىن قونىس ىزدەپ ىشكى جاققا قاراي كوشەدى، بۇل ءدال وسى كۇرەستىڭ باسقاشا جاعدايدا، وزگەشە فورمادا جالعاسۋى بولدى. كىشى ءجۇز قازاقتارى جايىقتى كەشىپ وتكەننەن كەيىن پاتشا ۇكىمەتى ولاردى «قولداۋعا» ءماجبۇر بولدى. ارينە، مۇنىڭ قازاق قوعامىنا دەگەن الترۋيستىك كوزقاراستان تۋىنداماعانى ايدان انىق»، – دەپ جازادى.

زيمانوۆتىڭ ءدال وسى پىكىرى ونىڭ نە ءۇشىن بوكەي ورداسىنىڭ تاريحى مەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن عىلىمي زەرتتەۋ نىساناسى ەتىپ العانىنان قوسىمشا حابار بەرە تۇسكەندەي.

بىرىنشىدەن، زيمانوۆ پاتشالىق رەسەي عالىمدارى نەگىزدەپ، كەڭەس تاريحشىلارى جالعاستىرىپ، عىلىمي تۇردە ورنىعا باستاعان «بوكەي ورداسىن قۇرۋ – پاتشا ۇكىمەتىنىڭ باستاماسى» دەگەن جالعان تەزيستى جوققا شىعارادى. پاتشالىق رەسەي اۋەلى قانعا بوكتىرىپ قازاندى، ودان كەيىن تاس-تالقان ەتىپ قاجىتارحاندى (ورىستار كەيىن استراحان اتاپ كەتكەن) العان سوڭ قازاقتاردى ەجەلگى اتا-بابا قونىسى – ەدىلدەن ىقتىرا باستايدى. بۇل وقيعا ايگىلى قازتۋعان جىراۋدىڭ: «كىندىگىمدى كەسكەن جۇرت، كىر-قوڭىمدى جۋعان جۇرت، قاراعايدان ساداق بۋدىرىپ، قىلشانىمدى سارى ءجۇن وققا تولتىرىپ، جانعا ساقتاۋ بولعان جۇرت»، – دەپ تولعاي كەلىپ، «قايىرلى بولسىن سىزدەرگە، مەنەن دە قالعان ەدىل جۇرت»، – دەپ كوكىرەگى قارسى ايرىلا تولعاعان جىرلارىنان كورىنىس تاپقان.

قازتۋعان جىراۋ – ەسىمى XVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ورىس جىلناماسىنا تۇسكەن ناقتى تاريحي تۇلعا. سوندىقتان دوسپامبەت، قازتۋعان، شالكيىز جىراۋلاردىڭ تولعاۋلارىن ادەبي شىعارما عانا ەمەس، تاريحي وقيعالار قاينارى ءارى قازاق حاندىعىنىڭ وتتى جىرمەن ورىلگەن كوركەم شەجىرەسى دەپ قاراستىرعان ءجون.

ەجەلگى قونىس ەدىلدەن ىعىستىرىلسا دا، جايىقتىڭ بويىن ەلگە دە، مالعا دا تولتىرعان كىشى ءجۇز رۋلارى زيمانوۆ جازعانداي، ەركىن «كوشىپ-قوناتىن» جاڭا ءورىس ىزدەيدى. سونىڭ نەگىزىندە قالماقتار جوڭعارياعا قايىرا كوشكەن سوڭ قازاقتار اتا-باباسى كىندىگىن كەسكەن كيەلى قونىسقا قايتا ورالادى.

وسى تۇستا مىنا جايعا دا نازار اۋدارۋدى ۇمىتپاعان ءجون. ءار سوزىنە زور ماعىنا سىيدىراتىن ەجەلگى بيلەر ۇرپاعى سانالاتىن زيمانوۆ تۇجىرىمىندا «رەسەي جەرى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز جوق. ول: «كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ءبىر بولىگى ىشكى جاققا قونىستاندى»، – دەپ جازادى. باسقاشا ايتساق، كەزىندە سىرتقى بەتكە ىعىستىرىلعان جۇرت قولايلى ءساتتى پايدالانىپ، ىشكى جاققا ءوتتى دەگەن جاڭاشا تۇجىرىم جاسالادى.

ەكىنشىدەن، شاحماتوۆتىڭ «پاتشا ۇكىمەتى ساياساتىنىڭ ناتيجەسى» دەپ قاداپ تۇرىپ ايتقان ءسوزىن زيمانوۆ ءبىرجولاتا تەرىسكە شىعارادى. شاحماتوۆقا پاتشا ساياساتىنىڭ ۇنايتىنى سونشالىق، ول مۇندايدا كەڭەس عالىمدارى قىستىرا كەتەتىن «وتارشىلدىق ساياسات» دەگەن تۇراقتى تىركەسكە اينالعان فرازانىڭ «وتارشىلدىق» دەگەن ءسوزىن پايدالانۋدى ارتىق ساناعان. زيمانوۆ ۇلكەن ارىپتەسىنىڭ وسى ۇستانىمىن پاتشا ۇكىمەتى بۇل ارەكەتتى «قازاق قوعامىنا دەگەن الترۋيستىكتەن جاسالعان جوق» دەگەن كەكەسىنمەن تۇيرەپ وتەدى.

زيمانوۆ شاحماتوۆتىڭ بەلگىلى مونوگرافياسىنا نەگىز بولعان جاڭساق كونتسەپتسيانىڭ توركىنى ونىڭ 1943 جىلى جارىق كورگەن «قازاق كسر» ۇجىمدىق مونوگرافياسىنان باستالىپ، ون جىلعا جۋىق عىلىمي ادەبيەتتە ۇستەمدىك ەتىپ كەلە جاتقانىن دا نازارىنان تىس قالدىرماعان. ول اتالعان ۇجىمدىق مونوگرافيادا جاريالانعان ۇستانىمدى تالداي كەلىپ، ونىڭ «پاتشا ۇكىمەتى قازاقتاردىڭ «ىشكى جاققا» ۋاقىتشا كوشىپ-قونۋىنا ىقىلاس تانىتا قويمادى، بىراق قازاقتاردىڭ نارىن قۇمىنا كوشۋى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تۇپكى ماقساتىنا ساي كەلەتىن ەدى»، – دەگەن تۇستارىن سىن تەزىنە سالادى.

قازاق عالىمى ونىڭ وسى تەزيستىڭ وزىندە ءبىر-بىرىنە كەرەعار ەكى پوزيتسيا بارىن: ءبىر جاعىنان قازاقتاردىڭ كوشىپ-قونۋى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ مۇددەسىنە ساي كەلگەندىگىن، ەكىنشى جاعىنان سول ۇكىمەت وعان مۇلدە ىقىلاسسىز بارعاندىعىن ايتىپ، ءوزىن-ءوزى تەرىستەگەنىنە نازار اۋدارادى.

قازاقتاردىڭ ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى ەجەلگى قونىسقا كوشۋى ماسەلەسىنە كەلگەندە 1947 جىلى سىرىم باتىر تۋرالى ىرگەلى مونوگرافيا جاريالاعان بەلگىلى عالىم، پروفەسسور م.پ.ۆياتكين دە جاڭساقتىققا ۇرىنىپ، كەڭەستىك تاريحشىلارعا ساي ونى كىشى جۇزدەگى «تاپ كۇرەسىنىڭ شيەلەنىسۋىنەن» دەپ تۇسىندىرەدى.

ال شىن مانىسىندە، پاتشانىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ تۋىن ۇستاعان سىرىم باتىر قازاقتاردىڭ ەدىل بويىنا كوشۋىن مەيلىنشە قولداپ، بوكەي حانعا كوپ كومەك كورسەتكەن.

پاتشالىق رەسەيدىڭ كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ەجەلگى قونىسقا كوشۋى تۋرالى بۇل باستاماسىن قولداۋىنىڭ باستى سەبەبى، يمپەريامەن شەكارالاس ايماقتا تۇراتىن كىشى ءجۇزدىڭ ەر ەدىگە زامانىنان تارتاتىن ەجەلگى جاۋىنگەرلىك رۋحى سونبەگەن باتىر-باعلاندارى كازاك ستانيتسالارىنا ءجيى شابۋىل جاساپ، ولاردىڭ قارۋلى جاساقتارىنىڭ ءوزىن زور شىعىنعا ۇشىراتىپ وتىردى. ءبىر كەزدەرى ەكى ورتاداعى بۋفەرلىك ايماق قىزمەتىن اتقارعان قالماقتار ەدىلدەن اۋعان سوڭ قازاق باتىرلارى تاراپىنان جاسالعان مۇنداي شابۋىلدار ءتىپتى جيىلەپ كەتتى. وسىنداي قارۋلى قاقتىعىستاردا كىسى ءولىمى دە ورىن الىپ، ونىڭ سوڭى كەك الۋ جولىنداعى بىتىسپەس ۇرىس-كەرىسكە اينالعان كەزدەر دە بولدى.

ورىس وتارشىلدارى قازاق قوعامىندا ورنىققان دالا دەموكراتياسىنىڭ جاي-كۇيىنەن مۇلدە بەيحابار ەدى. حان قانشالىقتى جەكە-دارا بيلەۋشى بولسا دا، ول ءاردايىم ىقپالدى رۋباسىلارى مەن دالا شونجارلارىمەن جانە سول زامانداعى قوعامدىق پىكىردىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ازۋلى بيلەر مەن قول باستاعان باتىرلارمەن ساناسىپ وتىراتىن.

ۇلت تاريحىندا ەسىمى زور قۇرمەتپەن «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» دەپ اتالعان ەسىمنىڭ اعاسى تاۋەكەل حان بيلىك قۇرعاندا قازاقتار سامارقان مەن بۇحارعا دەيىنگى اۋماقتى قازاق حاندىعىنىڭ دارگەيىنە كەلتىرەدى. ال ەسىم حان تاعىنا وتىرعاندا تاشكەنتتى قوسىپ الىپ، ونى ەكى عاسىر بويى قازاق حاندارىنىڭ ەركىن بيلەپ-توستەۋىنە جول اشادى. ەڭسەسى بيىك، ايبىنى اسقان ەسىم حان اشۋ ۇستىندە ايگىلى جيەمبەت جىراۋدىڭ ءىنىسى جولىمبەتتى ءولىم جازاسىنا كەسكەندە: «ءامىرىڭ قاتتى ەسىم حان، بۇلىك سالىپ بۇيىردىڭ، باسىن بەر دەپ باتىردىڭ، قانىن ءىشىپ قانباققا... حان يە، ءىسىڭ جول ەمەس، جولبارىستاي جولىمبەت، قۇرباندىققا قول ەمەس... قاھارىڭدى باسقالى، قالىڭ ەلىم جيىلدى. باستاپ كەلگەن وزگە ەمەس، جيەمبەت سىندى ءبيىڭ-ءدى»، – دەپ حاننىڭ جولسىز جازا كەسۋىنە قارسى تۇرادى.

اتا-باباسى ءدال وسى بوكەي ورداسى حالقىنىڭ ءتۇپ نەگىزىن قۇراعان ون ەكى اتا بايۇلىنان شىققان بورتوعاشۇلى جيەمبەت جىراۋعا ايبىنى اسقان حاننىڭ وزىنە «ءىسىڭ جول ەمەس» دەپ تۋرادان تارتىپ، قاھارىن باسۋعا دەم بەرگەن ۇلى كۇش، الدىمەن، ارتىنداعى قالىڭ ەلى بولسا، ەكىنشىدەن، بابا سالتىن اتتاعان حاننىڭ وزىنە قارسى ءسوز ايتقىزاتىن جوشى حان زامانىنان قالعان دالا دەموكراتياسىنىڭ جوسىعى بولاتىن.

پاتشاسىنا قارسى ءسوز ايتپاق تۇگىلى، ساراي پروتوكولىنا  ۇيلەسپەيتىن ەرسى قىلىق كورسەتۋگە دارمەنى جوق رەسەي بيشىكەشتەرى قازاق قوعامىندا ورىن العان مۇنداي ەركىندىكتى «بۇراتانالىقتىڭ، وركەنيەتسىزدىكتىڭ كورىنىسى» دەپ قانا باعالاۋدان اسا المادى.

«ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىنان» باستاۋ الاتىن، بابالار جوسىعىنا نەگىزدەلگەن كىشى ءجۇز باتىرلارىنىڭ ورىس بەكىنىستەرىنە جاساعان شابۋىلدارىن ەندىگى جەردە حاندىق بيلىككە ورىس پاتشاسى جارلىعىمەن بەكىتىلەتىن بوكەي حان ارقىلى ازايتۋ كوزدەلەدى. شەكتەن شىققانداردى حان قولىمەن جازالاپ وتىرۋ ءۇشىن ورىس پاتشاسى قازاقتاردىڭ ەدىل مەن جايىق اراسىنا ەركىن كوشىپ-قونۋىنا كەلىسىم بەرەدى. وردا بيلىگىن سىرتقى كۇشتەردىڭ ارالاسۋىنسىز بوكەيدىڭ جەكە-دارا جۇرگىزۋىنە ورىس بيلىگى زيمانوۆ كەكەتىپ وتكەن «الترۋيستىكتەن» ەمەس، امالسىزدان باردى.

كەڭەس زامانىنداعى عىلىمي ادەبيەتتە كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ سىرىم داتوۆ باستاعان كوتەرىلىسىن قازاق قوعامىنىڭ حاندىق بيلىك پەن ەزگىگە قارسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى رەتىندە عانا باعالاعان سىڭارجاق كوزقاراس ورىن الدى. شىندىعىندا، وتارشىل بيلىك كىشى ءجۇزدىڭ ىقپالدى رۋباسىلارى مەن باتىرلارىن حاننىڭ وزىنە جانە ونىڭ باسقارۋ تاسىلىنە قارسى ايداپ سالىپ وتىردى. مۇنداي قاسكويلىك وردا بيلەۋشىلەرىنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرعان. زيمانوۆتىڭ نازارىنان بۇل دا قالىس قالعان جوق. ول: «جاڭگىر حاننىڭ شەكارالىق باسقارماعا جازعان حاتتارىنىڭ بىرىندە وردا حالقىمەن كورشىلەس قونىستانعان ورىستارعا نارازىلىق بىلدىرەدى. ول قازاق اۋىلدارىنا ءجيى كەلەتىن كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ ءىس-ارەكەتى ىشكى ورداداعى كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەر مەن بۇلىكتەرگە سەبەپ بولعاندىعىن اتاپ كورسەتەدى»، – دەپ جازادى.

رەسەي يمپەرياسى 1822 جىلى ورتا جۇزدەگى حاندىق بيلىكتى جويعاننان كەيىن XIX عاسىردىڭ ورتاسىندا بۇكىل قازاق دالاسىندا جوشىدان باستاپ ۇزىلمەي كەلە جاتقان حان لاۋازىمىن ساقتاپ قالعان جالعىز عانا جاڭگىر حان ەدى.

ول ءوزىنىڭ اقىل-پاراساتىنىڭ ارقاسىندا پاتشانىڭ دا كوڭىلىن تاۋىپ، قانداستارىنا دا جايلى تۇرمىس سىيلاي الدى. بىراق وردا شەكاراسىنىڭ رەسەيمەن شەكتەس تۇستارىنداعى شۇرايلى جەر مەن نارىن قۇمىنىڭ كاسپيگە سۇعىنعان تۇسىنداعى اۋماعى 300.000 دەسياتيناعا جۋىق قۇنارلى ولكە كنياز يۋسۋپوۆتار مەن گراف بەزبورودكوعا تيەسىلى بولاتىن. بوكەي ورداسىندا مىڭعىرعان قوي مەن ءۇيىرلى جىلقى ايداعان شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس شونجارلاردىڭ مالى بوس جاتقان مايلى قياندارعا كىرگەندە ولارعا سالىناتىن سالىق تا، الىناتىن الىم دا ەسەلەپ وسە ءتۇستى. ال ول تولەنبەگەن جاعدايدا مۇزداي قارۋلانعان كازاك-ورىستار قىلىشى مەن مىلتىعىن شوشاڭداتىپ، قازاق اۋىلدارىن قىسپاققا الدى.

كۇز بەن قىستا تەبىندەپ جايىلاتىن جىلقىنىڭ «قازىنالىق جەر» دەپ ەسەپتەلەتىن كازاك ستانيتسالارىنىڭ اۋماعىنا ءوتىپ كەتكەندەرى ەشبىر اقى-پۇلسىز تارتىپ الىنىپ، جوعىن ىزدەپ كەلگەن قازاقتار سوققىعا جىعىلىپ، اباقتىعا جابىلدى. توپتاسىپ باس كوتەرگەن اۋىلدىڭ ازاماتتارى قىلىشقا شابىلىپ، مەرت بولدى. مۇنىڭ ءبارى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەگەن ورىستى تارتىپكە شاقىرا الماي وتىرعان حانعا دەگەن نارازىلىقتى كۇشەيتە ءتۇستى. زيمانوۆ ايتىپ وتىرعان جاڭگىر حاننىڭ ورىس «كورشىلەرىنە» جاساعان شاعىمى وسىنى مەڭزەپ تۇر.

قانشالىقتى قىسپاق پەن قولايسىزدىقتا ءومىر سۇرسە دە، بوكەي ورداسىندا جاڭگىر حان تۇسىندا حاندىق ينستيتۋتتىڭ بۇكىل ءجون-جوسىعى عانا ەمەس، ونىڭ بيلىك جۇرگىزۋ مەن داۋ-شارلاردى شەشۋدەگى اتا-بابا داستۇرىنە نەگىزدەلگەن زاڭنامالىق نەگىزى دە ساقتالىپ قالدى. ول تۋرالى س.زيمانوۆ: «سول كەزدە قازاق قوعامىندا ۇستەم بولعان باسقارۋ جۇيەسىن سۇلتاندىق-بيلىك جۇيەسى دەۋگە بولادى. سۇلتاندىق-بيلىك مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتى بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان «فەودالدىق تاپتىڭ» مۇددەسىن سەنىمدى تۇردە قورعاۋدى قامتاماسىز ەتتى»، – دەپ جازادى.

باسقاشا ايتار بولساق، بوكەي ورداسىندا قازاق قوعامىندا عاسىرلار بويى قولدانىلىپ، ابدەن سىننان وتكەن «حان – سۇلتان – بي» ءۇش ساتىلى بيلىك جۇيەسى قولدانىلدى.

وكىنىشكە وراي، قازاق دالاسىنداعى باسقارۋ جۇيەسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى مۇنداي قۇرىلىمدى ارتتا قالۋشىلىق، ءتىپتى ورتا عاسىرلارداعى فەودالدىق قوعام تارتىبىنە دە جەتە الماۋشىلىق دەپ باعالادى. سولاردىڭ قاتارىندا سوعىس جىلدارى الماتىدا قىزمەت ىستەگەن كورنەكتى كەڭەس زاڭگەرى س.ل.فۋكس تا بولدى.

زيمانوۆ ۇستازى، پروفەسسور ساۆەلي ءلۆوۆيچتىڭ: «پروفەسسور فۋكس قازاق مەملەكەتى ءوزىنىڭ مازمۇنى جونىنەن فەودالدىق بولسا دا، مەحانيزمى جاعىنان فەوداليزمگە دەيىنگى دارەجەدە ەدى»، – دەگەن پىكىرىنە قارسى شىعادى.

س.ل.فۋكس كەڭەستىك زاڭ عىلىمىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلى ەدى. ول سوعىس باستالعاننان كەيىن 1941 جىلدىڭ كۇزىندە الماتىعا كەلىپ، الماتى مەملەكەتتىك زاڭ ينستيتۋتىندا ۇستازدىق ەتەدى. قازاقستانعا كەلگەن وزگە عالىمدار سياقتى قازاق تاقىرىبىنا دەن قويىپ، حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى قۇقىعىن زەرتتەۋگە كىرىسەدى. ول سوعىستان كەيىن دە عىلىمي ىزدەنىستەرىن جالعاستىرىپ، 1948 جىلى ماسكەۋدە «XVIII عاسىر مەن XIX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى قازاق مەملەكەتى مەن قۇقىعىنىڭ تاريحى» اتتى تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعايدى. ىرگەلى جۇمىستا تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىنان» باستاپ، حاندىق بيلىك تاراتىلعاننان كەيىنگى وتارشىلدىق زاڭناماعا دەيىنگى قازاق مەملەكەتتىلىگى مەن قۇقىعىنىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن تۇگەل قامتىعان بۇل ەڭبەككە كەڭەستىك قىزىل يدەولوگيا «قۇپيالىق» گريفىن قويىپ، جارىققا شىعارۋعا تيىم سالدى. اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ ۇزدىكسىز قوزعاۋى ناتيجەسىندە عانا ونىڭ ەكىنشى بولىگى «XVIII عاسىر مەن  XIX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى ءداستۇرلى قازاق قۇقىعى» دەگەن اتپەن 1983 جىلى باسىلدى. ەڭبەكتىڭ پروفەسسور ش.تىلەپينا تاپقان 50 باسپا تاباقتان اساتىن تولىق نۇسقاسى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان سوڭ 2008 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتە جارىق كوردى.

توڭكەرىسكە دەيىنگى قازاق تاريحىن زەرتتەگەن ورىس عالىمدارىنىڭ كوپشىلىگى دالا دەموكراتياسىنىڭ تابيعاتىن تۇسىنبەدى. وعان جابايى دەپ ايدار تاققاندار دا، ءتىپتى العاشقى قاۋىمدىق دەڭگەيگە دەيىن اپارىپ تاستاعاندار دا بولدى. ماسەلەن، 1868 جىلى «وبلاست سيبيرسكيح كيرگيزوۆ» دەگەن كىتاپ شىعارعان م.كراسوۆسكي دەيتىن شەنەۋنىك قازاقتاردىڭ ءومىر سالتى تۋرالى: «قاڭعىباس ءومىر ءسۇردى، قورەگىن جابايىلار سياقتى تاۋىپ الاتىن ەدى»، – دەسە، عاسىر باسىندا (1906) جارىق كورگەن «يستوريا  زاۆوەۆانيا سرەدنەي ازي» اتتى ءۇش تومدىعىندا م.ا.تەرەنتەۆ دەيتىن ورتا ازيانى جاۋلاۋعا قاتىسقان گەنەرال-لەيتەنانت قازاق حاندىعىن «جابايى نومادتاردىڭ العاشقى قاۋىمدىق قوعامى» رەتىندە كورسەتىپ، ال قازاقتاردى «اقىماق جابايىلار» دەپ سيپاتتايدى.

جالپى توڭكەرىسكە دەيىنگى قازاق تاريحىن زەرتتەۋشىلەردى شارتتى تۇردە ءۇش توپقا بولۋگە بولادى. بۇلار – وتارشىلدىق اپپاراتىنىڭ ءتۇرلى دەڭگەيىندەگى شەنەۋنىكتەرى، قازاق جەرىن جاۋلاۋعا قاتىسقان اسكەري وفيتسەرلەر مەن دالا ولكەسىن زەرتتەۋگە شىن نيەت ەتكەن عالىمدار.

كراسوۆسكيدىڭ «جابايى»، ال تەرەنتەۆتىڭ «العاشقى قاۋىمدىق قوعام دەڭگەيىندە» دەپ كەمسىتىپ وتىرعان قازاقتاردىڭ اراسىنان شىققان، نەبارى ءۇش سىنىپتىق قانا ورىسشا ءبىلىم العان اباي سول كەزدىڭ وزىندە اقىل-پاراسات جاعىنان الەمنىڭ ەڭ وزىق ويلى دانىشپاندارىمەن ءبىر دەڭگەيدە تۇرعان ەدى.

قازاق بيلەرىنىڭ ەل ىشىندەگى داۋ-شارلاردى شەشۋدەگى ايتىس-تارتىسى، ءادىل تورەلىگى دالا ولكەسىنە كەلگەندەردى تاڭ-تاماشا قالدىرعان.

قۇنانباي اۋىلىنا كەلگەندە وسىنداي وقيعاعا كۋاگەر بولعان پولياك زيالىسى ا.م.يانۋشكەۆيچ ولاردى «دالا دەموسفەندەرى مەن تسيتسەروندارى» دەپ اتاعان.

قازاق ولكەسىن جان-جاقتى زەرتتەۋشىلەر قاتارىنا ءۇش تومدىق ىرگەلى ەڭبەك جازعان ا.ي.لەۆشين، قازاقتاردىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن زەرتتەۋگە، جۇيەلەۋگە ۇلەس قوسقان د.يا.ساموكۆاسوۆ، ل.ف.بالليۋزەك، ي.ا.كوزلوۆ، ك.ە.ماكوۆەتسكي، ا.ا.لەونتەۆ، ن.ا.اريستوۆ، ۆ.ۆ.رادلوۆ، ۆ.ۆ.ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ، ا.دوبروسمىسلوۆتاردى قوسۋعا بولادى.

امەريكانىڭ ايگىلى جازۋشى-ءپۋبليتسيسى دجوردج كەننان ءوزىنىڭ «سيبير ي سسىلكا» اتتى كىتابىندا وسىندا جەر اۋىپ كەلگەن ا.لەونتەۆ دەگەن ستۋدەنتپەن سەمەي كىتاپحاناسىندا سويلەسكەنىن، ول يبراگيم قۇنانباەۆ دەگەن قىر قازاعىنىڭ وسى كىتاپحاناعا ءجيى كەلىپ، سول كەزدەرى ەۋروپانى اۋزىنا قاراتقان ميلل، بوكل جانە درەپەر سياقتى وقىمىستىلارىنىڭ كىتاپتارىن وقيتىنىن، ءتىپتى ونىمەن يندۋكتسيا جانە دەدۋكتسيانىڭ ايىرماشىلىقتارى تۋرالى كەمەل فيلوسوفتارشا اڭگىمە قۇرعانىن تامسانا جازعان.

زيمانوۆ پروفەسسور فۋكستىڭ قاتە تۇجىرىمىنا ادەپپەن تويتارىس بەرە وتىرىپ: «قازاق حاندىعىنىڭ سيپاتتى بەلگىسى سۇلتاندىق-بيلىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ بولعاندىعى جوققا شىعارىلادى»،– دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى.

جاس عالىم ديسسەرتاتسياسىندا بوكەي ورداسىنداعى بيلەر سوتىنىڭ قىزمەتىنە «حان كەڭەسى» دەپ اتالاتىن بيلەۋشىگە حالىق پىكىرىن جەتكىزىپ، ەل ىشىندەگى تالاس-تارتىستاردى شەشۋ بارىسىندا اقىل-كەڭەس بەرىپ وتىراتىن بىرەگەي كونسۋلتاتيۆتىك-كەڭەستىك قۇرىلىم جۇمىسىنا كەڭىنەن توقتالادى.

بوكەي ورداسىندا كىشى ءجۇز قۇرامىنا ەنگەن 15 رۋدىڭ حالقى مەكەندەدى. جاڭگىر حان ءار رۋدىڭ داۋ-شارلارىن شەشۋ ءۇشىن سولاردىڭ ءوز وكىلدەرىنەن تۇراتىن «حان كەڭەسىن» قۇرادى. وردا پارلامەنتىنىڭ ءرولىن اتقارعان بۇل قۇرىلىم 1828 جىلى ساۋىردەن باستاپ تۇراقتى جۇمىس ىستەيدى.

«حان كەڭەسى» ءبىر جاعىنان تۇرىك سۇلتاندارىنىڭ «ديۋان» دەپ اتالاتىن ۋازىرلەر كەڭەسىن ەسكە تۇسىرسە، ەكىنشى جاعىنان ءار رۋدىڭ اتىنان سايلانىپ، حان بەكىتكەن كەڭەس مۇشەلەرى وزدەرى سايلاعان رۋدىڭ «دەپۋتاتى» قىزمەتىن اتقاردى.

ورداعا قاراستى 12 اتا بايۇلىنا قوسىمشا نوعاي-قازاق رۋىنان ءبىر بي، جەتىرۋ قۇرامىنان كەلگەن تابىن، تاما، كەردەرى رۋلارىنىڭ اتىنان ءبىر وكىل، ءالىمۇلىنا قاراستى كەتە رۋىنان تاعى ءبىر بي سايلانعان.

اتاپ ايتار بولساق:

مۇسىرەپ ايدابولۇلى – شەركەش،

بالقى قۇدايبەرگەنۇلى – بەرىش،

بايتۋ تومەنبايۇلى – اداي،

التاي دوسمۇحامبەتۇلى – الاشا،

كۇشاتار مويناقۇلى – جاپپاس،

جانتورە ابدالۇلى – ىسىق،

دۋانتاي ايتۋعانۇلى – قىزىلقۇرت،

تاتان ساكەنبايۇلى – ەسەنتەمىر،

قۇدايشۇكىر بوزايۇلى – تاز،

قۇدايبەرگەن كەنجەباەۆ – تانا،

قۇناجان ساپاقۇلى – بايباقتى،

شورا قيدايۇلى – ماسقار،

شومبال نيازۇلى – نوعاي-قازاق،

كەندىرباي ىرىسبايۇلى – جەتىرۋ (تابىن،تاما، كەردەرى),

بوس بوزداقۇلى – كەتە(الىمۇلى اتىنان).

ءبىر عاجابى – وسى توبە بيلەر ۇرپاقتارىنان كەيىنگى زامانداردا دا توپتى جارىپ، ەل الدىنا شىققان ابىرويلى ازاماتتار از بولعان جوق. ماسەلەن، نوعاي-قازاقتان شىققان شومبال نيازۇلىنىڭ نەمەرەسى ءماجيت مۇحامەدجانۇلى شومبالوۆ ورداداعى جاڭگىر اشقان مەكتەپتى تامامداعاننان كەيىن قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، كەيىن قازاقستاننىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا دەيىن كوتەرىلدى.

بيلەر كەڭەسى ەل ىشىندەگى ايتىس-تارتىستاردى شەشىپ، سوت تورەلىگىن عانا اتقارىپ قويماي، ەل ىشىندەگى ساياسي، ەكونوميكالىق ماسەلەلەرگە دە بەلسەنە ارالاستى جانە كوپ جاعدايدا حانمەن اقىلداسپاي-اق جەكە-دارا شەشىم قابىلداۋ قۇزىرەتىنە يە بولدى.

بۇل تۋرالى زيمانوۆ: «ولار مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ وكىلدەرى ەدى جانە اجەپتاۋىر دەڭگەيدە ساياسي، ەكونوميكالىق دەربەستىگىن، اكىمشىلىك اۆتونومياسىن ساقتاي ءبىلدى. ولاردىڭ قاراماعىنداعىلارعا ءتۇرلى الىم-سالىق سالۋعا، سوت بيلىگىن جۇزەگە اسىرۋعا حۇقى بولدى»، – دەپ جازادى.

ەل اراسىندا «حان شوراسى» (شۋرا – اراب تىلىنەن اۋدارعاندا «كەڭەس» دەگەن ماعىنانى بەرەدى) دەپ تە اتالعان بۇل ينستيتۋت تاجىريبەسى كەيىن قازاقتىڭ وزگە ولكەلەرىندەگى داۋلى ماسەلەلەردى شەشۋ بارىسىندا دا كەڭىنەن پايدالانىلدى.

بوكەي ورداسى تاراتىلىپ، «حان كەڭەسى» ءوز جۇمىسىن توقتاتقاننان كەيىن ورىس سوتى دا، وتارلاۋ اپپاراتىنىڭ شەنەۋنىكتەرى دە شەشە المايتىن قيىن ءتۇيىندى ماسەلەلەردى اتا-بابا جوسىعىنا ساي قازاق بيلەرى شەشتى.

سونىڭ ءبىر كورىنىسى 1885 جىلى سەمەي وبلىسىنىڭ شار وزەنى بويىنداعى قارامولا دەگەن جەردە وتكەن «شەربەشنەي» سەزد جۇمىسىنان ايقىن اڭعارىلادى. وندا اباي توبە بي بولىپ سايلانىپ، قازاق دالاسىنىڭ شىعىس ولكەسىن مەكەندەگەن ءتۇرلى دۋانداردان 100-دەن استام بي، بولىس، اسكەري جانە ازاماتتىق شەندى لاۋازىم يەلەرى قاتىسادى. وندا ابايدىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن 74 باپتان تۇراتىن جاڭا ەرەجە قابىلدانىپ، بۇل قۇجات اتالعان ولكەدەگى داۋلى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن توڭكەرىسكە دەيىن كەڭىنەن پايدالانىلدى.

اباي سالعان ءداستۇردىڭ نەگىزىندە تارباعاتايدىڭ ەتەگىندەگى شۇباراعاش دەگەن جايلاۋدا 1908 جىلى رەسەي مەن قىتاي شەكاراسىنىڭ ارعى-بەرگى بەتىندە وتىرعان قازاق رۋلارىنىڭ يگى جاقسىلارى، بولىس، بيلەرى قاتىسقان ءىرى باسقوسۋدا تاعى ءبىر ەرەجە قابىلدانادى. ونى دايارلاۋ كەزىندە التاي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسورى ۆ.ا. مويسەەۆ تاپقان مۇراعات دەرەكتەرىندە كورسەتىلگەندەي، ءبىزدىڭ ۇلى بابامىز قۇل-مۇحاممەد اقساقال توبە بيلىك جاسايدى. قازاق ادەت-عۇرىپ قۇقىعىن زەرتتەۋشى عالىم ش.ا.اندابەكوۆتىڭ ماعلۇماتى بويىنشا، مۇنداي حالىقارالىق توتەنشە باسقوسۋلار 1891-1908 جىلدار ارالىعىندا 5 رەت وتكىزىلىپتى.

زيمانوۆ ديسسەرتاتسياسىنىڭ «ك ۆوپروسۋ و پراۆە فەودالنوي سوبستۆەننوستي ۆ كازاحستانە» دەپ اتالاتىن تاعى ءبىر سۇبەلى بولىگى عىلىم اكادەمياسى «حابارشىسىنىڭ» 1952 جىلعى 4-سانىندا جاريالاندى.

بۇل جولى عىلىم كانديداتى اتاعىن رەسمي تۇردە يەلەنگەن س.زيمانوۆ جەر مەن مالعا قاتىستى مەنشىك جىگىن انىقتاۋدا شاحماتوۆتان اسىپ ءتۇسىپ، وزىنە عىلىمي جەتەكشىلىك جاساعان پروفەسسور يۋشكوۆپەن عىلىمي پىكىرتالاسقا تۇسەدى.

كەڭەس زامانىندا تاريح عىلىمى بويىنشا جاريالانعان ەڭبەكتەر تۇگەلدەي تاپتىق كوزقاراسقا نەگىزدەلگەن ماركسيستىك تەورياعا سۇيەنىپ جازىلدى. قوعامدىق-ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ ارا-جىگىن انىقتاۋ، مەنشىك ءتۇرى مەن ونىڭ يەسىن بەلگىلەۋ، سول ارقىلى قاناۋشى مەن قانالۋشىنىڭ كىم ەكەندىگىن انىقتاۋعا باسىم باعىت بەرىلدى. زيمانوۆ تا وسى ءپرينتسيپتى ۇستانا وتىرىپ، قازاق قوعامىندا شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ  بارىسىندا تۋىندايتىن وزىندىك ەرەكشەلىكتەرگە توقتالادى.

ول پىكىرتالاستى اۋەلى يۋشكوۆتىڭ ەڭبەگىنەن، «وسنوۆانيەم فەودالنوي ەكسپلۋاتاتسي نادو پريزنات زەمليۋ، ا نە سكوت»، – دەگەن جاداعايلاۋ پىكىرىنەن دايەكشە الۋدان باستايدى. زيمانوۆ پىكىرتالاس مادەنيەتىن ساقتاي وتىرىپ، اۆتوردىڭ بۇل پىكىرىن ءالى دە بولسا ناقتىلاي ءتۇسۋ قاجەت ەكەندىگىنە نازار اۋدارادى.

زيمانوۆ ەڭبەكتەرىندە ءجيى قولدانىلاتىن تاسىلدەردىڭ ءبىرى – ماتەماتيكالىق تالداۋ. بۇعان ونىڭ ءبىر كەزدەرى ورتا مەكتەپتە ماتەماتيكادان ساباق بەرگەندىگى ءارى 7 جىل ۇنەمى ەسەپ-قيساپقا نەگىزدەلگەن ارتيللەريادا قىزمەت ەتكەندىگى اسەر ەتكەن بولار دەپ شامالايمىن.

ماتەماتيكادا «كەرى دالەلدەۋ تەورياسى» بار. زيمانوۆ جەتەكشىسى يۋشكوۆتىڭ قاتەسىن دالەلدەۋ ءۇشىن وعان مۇلدە قاراما-قارسى باعىت ۇستانىپ: «كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى جاعدايىندا ءوندىرىستىڭ نەگىزگى قۇرالى جەر ەمەس، مال بولدى» دەپ، ارى قاراي ءوز تۇجىرىمىن دالەلدەۋگە ۇمتىلادى.

زيمانوۆ ورىس جانە ەۋروپا عالىمدارىنىڭ ەگىنگە، باۋ-باقشا سالۋعا پايدالانىپ، ونىڭ ءونىمىن بايۋدىڭ كوزى ەسەبىندە پايدالاناتىن ءىرى جەر يەلەنۋشىلەردىڭ رەنتا ارقىلى تابىس تابۋ ءتاسىلىن جەردى نەگىزىنەن جايىلىم رەتىندە پايدالاناتىن قازاقتارمەن سالىستىرۋعا مۇلدە بولمايتىنىن ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەيدى.

عالىم تۇجىرىمداعانداي،  جايىلىمدىق جەردە ءوز بەتىنشە ەشتەڭە ونبەيدى، ياعني مۇنداي جەر قوسىمشا قۇن تۋعىزبايدى. وعان مال باعىلعان كەزدە عانا پايدا كوزىنە اينالادى. سول سەبەپتى جەر مەن مال كوشپەلى تىرلىكتە ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا. ول يۋشكوۆ جانە شاحماتوۆ سياقتى ەكى بىردەي اتاقتى ارىپتەستەرىمەن وي جارىستىرۋ بارىسىندا  بوكەي ورداسى قۇرامىنداعى جاپپاس رۋىنىڭ «قاراعۇل» تايپاسىنا قاراستى «بايباتشا» تارماعىنداعى 100 ءىرى بايدىڭ مال-مۇلكى مەن  شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ ءداستۇرىن تالداۋ تۋرالى ءوز تۇجىرىمدارىن تايعا تاڭبا باسقانداي ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەپ شىعادى.

توڭكەرىسكە دەيىنگى جانە كەڭەس زامانىنداعى ورىس عالىمدارى كوشپەلى تىرلىكتىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، ونداعى شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان قازاقي داستۇرلەردىڭ وزگەشەلىكتەرىن تۇسىنبەدى. مۇنداي كۇردەلى ماسەلەلەردى ماركستىك تەوريانىڭ قاساڭ دوگماتتارى تۇرعىسىن تالداپ، سول باياعى قاناۋشى مەن قانالۋشىعا نەگىزدەلگەن تاپتىق ءپرينتسيپتىڭ ۇدەسىنەن شىعۋ ءۇشىن كوپتەگەن قاتەلىكتەرگە بوي الدىردى.

مۇنداي جاڭساق تۇجىرىمدار الەمدىك دامۋ بيىگىندە دەپ ەسەپتەلەتىن ەۋروپادا تەك XVIII-XIX عاسىرلارعا دەيىن، ال رەسەيدە 1861 جىلعا دەيىن ساقتالعان قۇلدىق قوعامنىڭ ەلەمەنتتەرىنەن تۇراتىن كرەپوستنيكتىك پراۆومەن سالىستىرۋدان تۋىندادى. XIX عاسىردا رەسەيدە قۇلدان ءسال عانا ارتىق قۇقىعى بار پومەششيكتەرگە جالدانعان ورىس كرەپوستنوي مۇجىعىنىڭ ەكى قولى مەن ءبىر كۇرەگىنەن باسقا ەشتەڭەسى بولماسا، بوكەي ورداسىنداعى ەڭ كەدەي دەگەن قازاق وتباسىنىڭ قولىندا 39 ءىرىلى-ۋاقتى مالى بولعاندىعىن ءبىز ەمەس، «بروكگاۋز-ەفروندا» جاريالانعان ماقالاسىندا ءىرى ورىس ەكونوميسى ف.ا.ششەربينا دالەلدەپ شىققانىن ءبىز جوعارىدا كەلتىرىپ وتتىك.

جەر مەن مالعا مەنشىك تۋرالى پىكىرتالاستى ءوربىتۋ بارىسىندا س.زيمانوۆ بوكەي ورداسىندا سول كەزدە قالىپتاسقان ەكونوميكالىق جاعدايدى تالداي كەلىپ، رەسەيدىڭ يمپەريالىق وتارلاۋ ساياساتىنىڭ توناۋىنا تۇسكەن قازاق قوعامىنىڭ مۇشكىل حالىنەن مول ماعلۇماتتار كەلتىرەدى.

سالىق زيمانوۆ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن 1950 جىلدىڭ 3 قاراشاسىندا زور تابىسپەن قورعاعاننان كەيىن جەلتوقسان ايىندا الماتىعا ورالىپ، عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇقىق سەكتورىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرلىگىنە قابىلدانادى.

ءدال وسى كەزدەن باستاپ ونىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاسقان عىلىمداعى جەمىستى جىلدارى باستالدى. ول 1958 جىلى ءدال وسى كانديداتتىق جۇمىسى نەگىزىندە جازىلعان «وبششەستۆەننىي ستروي كازاحوۆ پەرۆوي پولوۆينى XIX ۆەكا» اتتى مونوگرافياسىن، كەيىن ونى تولىقتىرىپ، 1982 جىلى «روسسيا جانە بوكەي حاندىعى» اتتى كلاسسيكالىق ەڭبەگىن جاريالادى.

ءدال وسى ەڭبەكتەردەن وتاندىق زاڭ عىلىمىنداعى جاڭا باعىت – مەملەكەت پەن قۇقىق تاريحىنىڭ نەگىزى قالاندى جانە ونى اكادەميك ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىردى. ءدال وسى عىلىم سالاسى بويىنشا ول ونداعان عىلىم دوكتورى مەن كانديداتتارىن دايارلادى. ولار ۇستازدارى نەگىزىن قالاعان، زاڭ فاكۋلتەتتەرى ستۋدەنتتەرىنە ءبىرىنشى كۋرستان باستاپ وتىلەتىن زاڭ عىلىمىنىڭ ىرگەتاسى سانالاتىن قازاق مەملەكەتى مەن قۇقىعى تاريحىن جاڭا قىرىنان تولىقتىرا ءتۇستى.  دال وسى ەڭبەكتەر بۇگىندە قازاقستاننىڭ بارلىق ورتا مەكتەپتەرىندە ەل تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا وقىتىلا باستاعان «مەملەكەت پەن قۇقىق نەگىزدەرى» وقۋلىعىنا دەيىن ۇلاستى.

اكادەميكتىڭ وسى تاقىرىپتاعى ەڭبەكتەرى قازاقتاردا توڭكەرىسكە دەيىن مەملەكەتتىك بولماعان، ولاردىڭ دامۋ دارەجەسى «فەوداليزمگە دەيىنگى» قوعام دارەجەسىندە عانا قالدى دەگەن اۋەلى يمپەريالىق رەسەي، كەيىن كەڭەستىك عىلىمىندا ۇستەمدىك ەتىپ كەلگەن جات پيعىلدان تۋعان استامشىل كونتسەپتسيالارعا تويتارىس بەردى.

س.زيمانوۆ ەڭبەگىندە ارىدا التىن وردا، بەرىدە قازاق حاندىعىنىڭ ەل باسقارۋ مەن باقۋاتتى قوعام قۇرۋداعى XIX عاسىرعا دەيىن ۇزىلمەي جەتكەن ۇزدىك داستۇرلەرى نەگىزىندە ءومىر سۇرگەن بوكەي ورداسىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى، حاندىق باسقارۋ جۇيەسى، پارلامەنت ءرولىن اتقارعان «حان كەڭەسىنىڭ» قىزمەتى، حان جارلىعىمەن بەلگىلەنەتىن: سۇلتان، بي، تارحان، ستارشىنداردىڭ قىزمەتتىك پوزيتسيالارى جانە حان ورداسىنداعى ءىس قاعازدارىن قازاق، ورىس، تاتار، پارسى جانە شاعاتاي تىلدەرىندە جۇرگىزگەن باسقارۋ كەڭسەسى، رەسەيدىڭ شەكارالىق وڭىرلەرى مەن قازاق ولكەسىنىڭ وزگە بيلەۋشىلەرمەن، حيۋا حاندىعىمەن ديپلوماتيالىق بايلانىستارى، ءدىن ىستەرىن جۇرگىزەتىن قوجا، احۋن ت.ب. ءدىني قىزمەتشىلەردىڭ مىندەتى، حان قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن كۇزەت قىزمەتى جان-جاقتى تالداندى.

رەسەيگە قانشالىقتى تاۋەلدى بولسا دا، يمپەراتوردىڭ ءوزى ونىڭ حاندىق بيلىگىن تانىپ، ارنايى جارلىعىمەن گەنەرال-مايور شەنىن بەرگەندىكتەن، جاڭگىر حان گەنەرال-گۋبەرناتور پەروۆسكيدىڭ دە كەيبىر «وتىنىشتەرىنە» قۇلاق اسپاي، وردانىڭ ىشكى ىستەرى جونىندە جەكە-دارا شەشىمدەر قابىلداپ وتىردى.

ءار رۋدىڭ كوشىپ-قونۋ اۋماعىن بەلگىلەپ، قولىنداعى مال باسىنىڭ سانىنا قاراي الىم-سالىق مولشەرىن ايقىندادى. وردا حالقى 300 مىڭعا جۋىقتاعان كەزدە ونىڭ قۇرامىنداعى اۋىلدار سانى 1200-1500-گە دەيىن ءوسىپ، ەۋروپالىق ولشەممەن العاندا دەربەس مەملەكەتتىك قۇرىلىم دارەجەسىنە كوتەرىلدى.

بوكەي حاندىعى مۇراعاتىن تۇگەلدەي سۇزگىدەن وتكىزگەن س.زيمانوۆ ونداعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى مەن ونىڭ وقۋ باعدارلاماسى، دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسى، مەكتەپتەر مەن ءدارىحانالار، اۋرۋحانالار مەن ەمحانالار، مادەني مەكەمەلەرى، ورداداعى ورىس ۇلگىسىمەن جاساقتالعان «قارۋ-جاراق پالاتاسى» تۋرالى جان-جاقتى ماعلۇماتتار كەلتىرەدى.

جاڭگىر حان اشقان سول مەكتەپتەردە كەيىن قازاقتىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەر تۇلعاسىنا اينالعان مۇحامەد-سالىق باباجانوۆ سياقتى تالاي ازاماتتار وقىدى.

س.زيمانوۆ ءوزى قورعاعان ديسسەرتاتسيا نەگىزىندە جازىلعان مونوگرافياسىنىڭ قورىتىندى بولىگىندە: «ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىزدىڭ باستى ماقساتى – بوكەي حاندىعى مەن ونىڭ حالقىنىڭ تۇتاس تاريحىن جاساۋ»، – دەپ ءوزى اتاپ كورسەتكەن ماقساتىنا تولىعىمەن جەتتى.

بوكەي ورداسىنىڭ پاراساتتى حانى، العىر سۇلتاندارى، دانا بيلەرى مەن دوستىققا ادال، بەرگەن سەرتكە بەرىك جاۋىنگەر جۇرتى، بىلىمگە قۇشتار جاستارى ولكەگە كەلگەن ورىس زيالىلارىنا قازاق حالقى تۋرالى وڭ پىكىرلەر قالىپتاستىرۋعا يگى اسەرىن تيگىزدى. مۇنىڭ ءبارى كەزىندە بوكەي ورداسىندا بولعان ا.لەۆشين، پ.نەبولسين، يا.حانىكوۆ، ۆ.گريگورەۆ ت.ب. ەڭبەكتەرىندە، حان ستاۆكاسىندا تۇرعان گ.كارەليننىڭ جازبالارىنان كورىنىس تاپتى.

تۇڭعىش دوكتور، العاشقى اكادەميك

سالىق زيمانوۆ قورعاۋ اياقتالىسىمەن، 1950 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇقىق سەكتورىنا اعا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ورنالاسادى. ارادا ءبىر جىلداي ۋاقىت ءوتىپ، 1951 جىلدىڭ قازان ايىندا ت.م.كۇلتەلەەۆتىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جايىمەن موسكۆاعا اتتانۋىنا بايلانىستى ونىڭ ورنىنا سەكتور مەڭگەرۋشىسىنىڭ قىزمەتىن اتقارۋشى بولىپ تاعايىندالدى.

جىگەرلى، العىر عالىم ت.م.كۇلتەلەەۆ 1953 جىلدىڭ اقپان ايىندا ديسسەرتاتسياسىن تولىق اياقتاپ، ءۇش بىردەي وپپونەنتىنەن جاعىمدى پىكىر الىپ ۇلگەرەدى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى زاڭىنا نەگىزدەلگەن قىلمىس قۇقىعىنا ارنالعان دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ قورعالۋىنا بىرنەشە كۇن قالعاندا اياق استىنان بولعان اپاتتان 1953 جىلدىڭ 15 اقپانىندا قايعىلى قازاعا ۇشىرايدى.

زاڭ عىلىمى جولىنا تۇسكەن قازاق جاستارىنا اقىلشى اعا، جول كورسەتكەن ۇستاز بولا بىرگەن ونىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسى نەگىزىندە دايارلانعان «ۋگولوۆنوە وبىچنوە پراۆو كازاحوۆ» اتتى مونوگرافياسىن س.زيمانوۆ باستاعان ارىپتەستەرى زور ىقىلاسپەن ازىرلەپ، 1955 جىلى باسپادان شىعارادى. كەيىن بىرنەشە رەت باسىلعان ت.كۇلتەلەەۆتىڭ بۇل مونوگرافياسى قازاقتىڭ ءداستۇرلى قۇقىعى بويىنشا كلاسسيكالىق ەڭبەككە اينالىپ، ءوزىنىڭ عىلىمي قۇندىلىعىن ءالى كۇنگە دەيىن جوعالتقان جوق.

سالىق زيمانوۆ عىلىم اكادەمياسى قۇقىق سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارعان العاشقى ءبىر جىل ىشىندە-اق وزىنە ءتان جىگەرمەن ءبىرشاما يگىلىكتى ىستەردى تىندىرىپ ۇلگەردى.

اكادەميا پرەزيدەنتى ق.ساتباەۆتىڭ قولداۋىمەن 15 جاس عالىمدى سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەملەكەت جانە قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا جىبەرەدى. بۇل سول كەزدە ەكى عانا زاڭ عىلىمىنىڭ كانديداتى بار رەسپۋبليكا ءۇشىن وتە ۇلكەن جەتىستىك ەدى. ونىڭ ۇستىنە ماسكەۋگە جىبەرىلگەن 15 اسپيرانتتىڭ سەگىزى قازاق بولدى. ولاردان كەيىن عىلىمي ەڭبەكتەرىمەن كەڭىنەن تانىلعان ا.تاۋكەلوۆ، ن.جانگەلدين، ز.ابدۋلينا، ك.ۇرگەنىشباەۆ، ق.جولامانوۆ ت.ب. قازاق زاڭگەرلەرىنىڭ تەگەۋرىندى بۋىنى شىقتى.

ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل كەڭەس وداعىندا زاڭ عىلىمىن وركەندەتۋگە، جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەرلەر دايارلاۋ ىسىنە ەرەكشە كوڭىل بولىنە باستايدى. اكادەميا جۇيەسىندە قىزمەت ىستەيتىن عىلىمي دارەجەسى بار جاس زەرتتەۋشىلەر جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ۇستازدىق قىزمەتكە تارتىلدى. وسىنداي سەبەپپەن وتىزعا ەندى تولعان س.زيمانوۆ 1952 جىلدىڭ 15 قىركۇيەگىندە كسرو جوعارى ءبىلىم ءمينيسترى ۆ.ستولەتوۆتىڭ بۇيرىعىمەن الماتى مەملەكەتتىك زاڭ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىنە تاعايىندالادى.

س.زيمانوۆتى الماتى زاڭ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىنە بەكىتۋ جونىندە كسرو جوعارى ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ بۇيرىعى

كەرەك كەزىندە بار جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الىپ، ناقتى بۇيرىق بەرىپ، شۇعىل شەشىم قابىلداۋعا ۇيرەتكەن اسكەري ءومىر تاجىريبەسى ديرەكتور زيمانوۆتىڭ جاڭا قىزمەتىندە كوپ كادەگە جارادى.

قازاقستاندا زاڭ عىلىمىنىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنا سوعىس جىلدارىندا الماتىعا ەۆاكۋاتسيالانعان ورىس عالىمدارى زور سەپتىگىن تيگىزدى. ولار وزدەرىمەن بىرگە ماسكەۋ مەن لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە قالىپتاسقان وقۋ باعدارلامالارى مەن وقۋ ءىسىن جۇرگىزۋدىڭ تاماشا تاجىريبەسىن الىپ كەلدى. عىلىم اكادەمياسى جۇيەسىندە ەڭبەك ەتكەن ءىرى عالىمدار ءوز شىعارماشىلىعىن قازاقستان تاقىرىبىنا بەيىمدەپ، جەرگىلىكتى عالىمدارمەن بىرلەسە جاڭا ەڭبەكتەر جازدى. ەسىمى وداققا ءماشھۇر بۇل عالىمداردىڭ شىعارمالارى كسرو زيالى قاۋىمىنىڭ نازارىن قازاقستانعا اۋدارىپ، رەسپۋبليكانىڭ عىلىمي ومىرىندەگى ءاربىر جاڭالىق وداقتىق دەڭگەيدەگى ىنتا-ىقىلاسقا يە بولىپ وتىردى.

الماتى مەملەكەتتىك زاڭ ينستيتۋتىندا ءىرى زاڭگەرلەرمەن قاتار س.يا.بۋلاتوۆ، ۆ.ن.مارگەلوۆ، م.ا.ۆاكسبەرگ سياقتى بولاشاعى زور عىلىم كانديداتتارى دا قىزمەت ىستەدى. ايگىلى زينوۆەۆتىڭ ءىنىسى 1937 جىلى قازاقستانعا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن ماتۆەي ابراموۆيچ ۆاكسبەرگ ساياسي سەنىمسىزدىگى ءۇشىن الماتى زاڭ ينستيتۋتىنداعى وقىتۋشىلىق قىزمەتىنەن شىعارىلىپ تاستالسا دا، س.زيمانوۆ ونى عىلىمي بىلىكتىلىگى ءۇشىن قايتادان قابىلدايدى. ۆاكسبەرگ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن  قازاقستاندا قالىپ، وتاندىق زاڭ عىلىمىنىڭ دامۋى مەن زاڭگەرلەر دايارلاۋ ىسىنە لايىقتى ۇلەسىن قوستى.

العان بەتىنەن قايتپايتىن بىربەتكەي زيمانوۆ الاشوردانىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ قىزى ق.دوسمۇحامەدوۆا مەن جاقىپ اقباەۆتىڭ قىزى ا.جاقىپوۆانى دا جۇمىسقا قابىلدايدى. كەيىن  اسپازيا جاقىپقىزى س.زيمانوۆ جولداماسىمەن ماسكەۋگە اسپيرانتۋراعا بارىپ، 1954 جىلى ماسكەۋ زاڭ ينستيتۋتىندا وتباسىلىق قۇقىق ماسەلەسى بويىنشا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن ويداعىداي قورعاپ، قازاق قىزدارى اراسىنان تۇڭعىش زاڭ عىلىمىنىڭ كانديداتى اتانادى.

كەزىندە جاقىپ اقباەۆقا قاتىستى مۇراعات ماتەريالدارىن اقتارعاندا مەنىڭ الدىمنان سول قوردى وقىعان ادام رەتىندە ۇنەمى اسپازيا جاقىپقىزىنىڭ قولتاڭباسى شىعاتىن. ونىڭ اكەسى ج.اقباەۆ 1902 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىن تامامداعان كەزدە قازاقتىڭ ءداستۇرلى قۇقىعىنداعى وتباسى جانە نەكە ماسەلەسى بويىنشا قورعالعان ماگيسترلىك جۇمىسىنا يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى، ۇلكەن وقىمىستى عالىم، پروفەسسور ا.ح.گولمستەن جەتەكشىلىك ەتكەن بولاتىن. اسپازيا اكەسىنىڭ ماماندىعىن عانا تاڭداپ قويماي، ونىڭ ءومىرىن دە زەرتتەپ، عىلىمداعى جولىن دا جالعاستىردى جانە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ مەملەكەت پەن قۇقىق تاريحى مەن تەورياسى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى رەتىندە زاڭگەرلەر دايارلاۋ ىسىنە ۇلەس قوستى.

وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋرا مەكەمەلەرىندە قىزمەت ىستەگەن جىلدارىندا ونداعى جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەرلەردىڭ از ەكەندىگىن جاقسى بىلەتىن زيمانوۆ ينستيتۋت عالىمدارىنا جوعارعى سوت، باس پروكۋراتۋرا، ادىلەت مينيسترلىگى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى مەن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنا وزدەرىنىڭ سالالارى بويىنشا لەكتسيا مەن سەمينار ساباقتارىن وتكىزۋدى مىندەتتەيدى.

ديرەكتور زيمانوۆ سوت ورگاندارىنىڭ جۇمىسىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، جوعارعى سوت، وبلىستىق، اۋداندىق سوت قىزمەتكەرلەرى مەن حالىق زاسەداتەلدەرىنە ارناپ اي سايىن سەمينار وتكىزۋدى تۇراقتى جۇمىس جوسپارىنا ەنگىزەدى. كەيىن تىڭداۋشىلار قاتارىنا وبلىستىق، قالالىق جانە اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىن دە قوسادى.

بۇل كەزدە بۇكىل قازاقستاندا رەسەي مەن كسرو-نىڭ وزگە رەسپۋبليكالارىنان كەلگەن زاڭگەر-عالىمداردى قوسپاعاندا قازاق ۇلتىنان شىققان زاڭگەرلەردىڭ ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا بولعانىن ەسكەرسەك، جەرگىلىكتى قىزمەتكەرلەر ءۇشىن جاسالعان مۇنداي سەمينار-كەڭەستەردىڭ اتقارعان ءرولى دە، پراكتيكالىق پايداسى دا اسا زور بولدى.

ينستيتۋت ديرەكتورى رەتىندە سالىق زيمانوۆ ەنگىزگەن تاعى ءبىر جاڭالىق – وقۋ ورنىنىڭ ءوز «عىلىمي جازبالارىنىڭ» شىعارىلۋى بولدى. سول كەزدە كىتاپحاناارالىق ابونەنت ارقىلى وداقتاعى بارلىق جوعارعى وقۋ ورىندارى مەن كسرو عىلىم اكادەمياسى جۇيەسىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرىنە تۇگەل تارايتىن بۇل جازبالار ارقىلى قازاقستاندىق زاڭگەر عالىمداردىڭ جاڭا عىلىمي ىزدەنىستەرىن وزگە رەسپۋبليكاداعى ارىپتەستەرىنە بىردەن جەتكىزۋ مۇمكىندىگى تۋىندادى.

سوعىستان كەيىن كەڭەس وداعى ون بەس رەسپۋبليكادان تۇراتىن الىپ مەملەكەتتىڭ جۇمىسىن بەيبىت ارناعا بۇرادى. وتىزىنشى جىلدارى ەلدىڭ بۇكىل ينتەللەكتۋالدىق كۇش-قۋاتى يندۋستريالاندىرۋعا، ونەركاسىپتى دامىتۋعا، ينجەنەر-تەحنيك مامانداردى دايارلاۋعا جۇمىلدىرسا، ەندىگى كەزەڭدە بارلىق دەڭگەيدەگى باسقارۋ جۇيەسىنە كاسىبي زاڭگەرلەر دايارلاۋ ماقساتى العا قويىلادى.

قازاقستانداعى زاڭگەرلەر تاپشىلىعى رەسپۋبليكالىق مەكەمەلەردى بىلاي قويعاندا، وبلىستىق، اۋداندىق قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا ايرىقشا سەزىلە باستادى. ونىڭ ۇستىنە كاسىبي زاڭگەرلەر اۋداندىق، وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتتەرى اپپاراتتارى ءۇشىن دە اسا قاجەت ەدى. مۇنداي اۋقىمدى كادر تاپشىلىعىن شەشۋگە شاعىن عانا ۇجىمنان تۇراتىن الماتى مەملەكەتتىك زاڭ ينستيتۋتىنىڭ كادرلىق الەۋەتى جەتىسىڭكىرەمەدى.

وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى 1955 جىلى زيمانوۆ جۇمىسىن دۇرىس جولعا سالىپ، ەتەك-جەڭىن جيناستىرعان ينستيتۋتتى س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە قوسىپ، سونىڭ بازاسىندا بۇرىن مۇلدە بولماعان زاڭ فاكۋلتەتىن اشۋ مىندەتى العا قويىلدى.

مۇنىڭ ەكى ءتۇرلى سەبەبى بار ەدى. بىرىنشىدەن، ينستيتۋت قانشالىقتى دەربەس وقۋ ورنى بولسا دا، ونىڭ كادرلىق، عىلىمي الەۋەتى مەن ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسى ءالى السىزدەۋ ەدى. ونىڭ ۇستىنە سوعىس كەزىندە قازاقستانعا ەۆاكۋاتسيالانعان بىلىكتى عالىمداردىڭ باسىم كوپشىلىگى رەسەي مەن وزگە رەسپۋبليكالارداعى ءوز قىزمەت ورىندارىنا كوشىپ كەتكەن ەدى.

ەكىنشىدەن، جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەرلەر دايارلاۋ ءۇشىن تەك وسى سالاعا ماماندانعان عالىمداردىڭ ساباق بەرۋى جەتكىلىكسىز بولدى. مۇنداي جان-جاقتى ءبىلىمدى حالىقارالىق تاجىريبەگە سايكەس، قوعامدىق عىلىمداردىڭ تاريح، فيلوسوفيا، ەكونوميكا سياقتى ساباقتاس سالالاردىڭ عالىمدارى توعىسقان ءىرى ۋنيۆەرسيتەتتەر عانا بەرە الاتىن. بۇل ءۇردىس كەزىندە يمپەراتورلىق رەسەيدە جاقسى ساقتالعان ەدى، بىراق توڭكەرىستەن كەيىنگى الاساپىران زامانداردا ءتۇرلى ساياسي كونيۋكتۋرا مەن ناۋقانداردىڭ سالدارىنان ءىرى ۋنيۆەرسيتەتتەر ۇساقتالىپ، ولاردىڭ فاكۋلتەتتەرى مەن عىلىمي ورتالىقتارىنىڭ نەگىزىندە جاڭا وقۋ ورىندارى اشىلعان بولاتىن.

سوعىستان كەيىن ءوز الدىنا دەربەس مينيسترلىك رەتىندە جۇمىس ىستەي باستاعان كسرو جوعارى وقۋ ورىندارى مينيسترلىگى جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردەن ساباق الىپ، رەسەيدىڭ ۇلكەن قالالارى مەن وداقتاس رەسپۋبليكالارىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ وقۋ جانە كادر دايارلاۋ باعدارلامالارىن قايتا قاراپ، ولاردى ىرىلەندىرە باستادى.

ونىڭ ۇستىنە، 1934 جىلدان باستاپ جۇمىس ىستەيتىن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە زاڭ فاكۋلتەتى بولماۋىنىڭ ءوزى جوعارى وقۋ ورنى ءۇشىن ۇلكەن ولقىلىق ەدى. مەملەكەتتىك زاڭ ينستيتۋتىن شاشاۋ شىعارماستان سول كۇيىندە ۋنيۆەرسيتەتكە بەرۋ ارقىلى جاڭا فاكۋلتەت اشۋ وسى قوردالانعان پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ بىردەن ءبىر دۇرىس جولى بولدى.

بۇل كەزدە قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح، فيلولوگيا، فيلوسوفيا جانە ەكونوميكا فاكۋلتەتتەرىندە ەسىمى بۇكىل رەسپۋبليكاعا تانىمال ءىرى عالىمدار: عىلىم دوكتورلارى، پروفەسسورلار، اكادەميكتەر ۇستازدىق ەتەتىن. ولار بولاشاق زاڭگەرلەرگە ارالىق پاندەر بويىنشا ساباق بەرۋ ارقىلى ستۋدەنتتەردىڭ جالپى ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋگە زور ۇلەسىن قوستى.

سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدە كەڭەس وداعىنىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى جاڭاشا جۇيەگە كوشە باستادى. پارتيالىق باسقارۋ، اكىمشىل-امىرشىلدىك پرينتسيپتەر ساقتالعانىمەن، بۇرىنعىداي سەبەپسىز، سوتسىز قايداعى ءبىر «ۇشتىكتىڭ» شەشىمىمەن ادامداردى باس بوستاندىعىنان ايىرۋ كەلمەسكە كەتتى. بۇل زاڭگەرلەردىڭ ءبىلىمىن، بىلىگىن جالپى كاسىبي مادەنيەتىن جاڭا بيىككە كوتەرۋدى تالاپ ەتتى.

قوعام ومىرىندەگى وزگەرىستەرگە ساي قىلمىستىڭ تۇرلەرى دە وزگەردى. ولاردى شەشۋ ءۇشىن بولاشاق زاڭگەرلەرگە ەكونوميكانىڭ ءار الۋان سالاسى، عىلىم مەن جاڭا تەحنولوگيالار بويىنشا قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ مىندەتى العا قويىلدى. جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەرلەر بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ولارعا فيلوسوفيا، پسيحولوگيا، لوگيكا، ءدىن مەن مورال، زاڭگەردىڭ ەتيكاسى، تىلدىك-لينگۆيستيكالىق شەبەرلىگى، ال حالىقارالىق قۇقىق بويىنشا شەتەل تىلدەرىن مەڭگەرۋ سياقتى قوسىمشا پاندەر مەن جاڭا تالاپتار قويىلدى. مۇنىڭ ءبارىن شاعىن كوللەكتيۆتەن تۇراتىن زاڭ ينستيتۋتى بەرە المايتىن ەدى.

سالىق زيمانوۆ كەشە عانا بار مۇمكىندىگىن سالىپ اياعىنان تىك تۇرعىزعان ينستيتۋتتى ۋنيۆەرسيتەتكە بەرە سالۋعا باسىندا قارسى بولعانىمەن، ۇلت الدىنداعى ۇلى مىندەتتەر تۇرعىسىنان ونى تولىق قۋاتتايدى.

وسىلايشا 1955 جىلى 1 ماۋسىمدا ينستيتۋت تۇگەلدەي ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قاراماعىنا وتەدى. وسى جىلدىڭ 26 شىلدەسىندە ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى ت.ب. دارقانباەۆتىڭ №676 بۇيرىعىمەن س.ز.زيمانوۆ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ العاشقى دەكانى بولىپ تاعايىندالدى. ءدال وسى جايت كەيىنگى بۋىن زاڭگەرلەرىنە سالىق زيمانوۆقا «قازاقستاندا ۋنيۆەرسيتەتتىك جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەرلەر دايارلاۋدىڭ نەگىزىن سالۋشى» دەگەن ابىرويلى اتاق بەرىپ، ورىندى ماقتان ەتۋىنە نەگىز بولدى.

تۋمىسىنان اعىپ تۇرعان شەشەن، شەبەر لەكتور زيمانوۆ دەكاندىق قىزمەتىمەن شەكتەلىپ قالماي، سول جىلدىڭ 17-قازان ايىنان باستاپ، اۋەلى مەملەكەت پەن قۇقىق تاريحى مەن تەورياسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، كەيىن دوتسەنتى رەتىندە ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقۋعا دا كىرىسىپ كەتتى.

ەلۋىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا قازاقستاندا جوعارى ءبىلىمدى كاسىبي زاڭگەرلەردىڭ سانى بىرتىندەپ وسە ءتۇستى. ولاردىڭ قاتارىنا 1952 جىلى ماسكەۋدە كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاعان سۇلتان سارتاەۆ سياقتى زاڭگەر عالىمداردىڭ جاس بۋىنى كەلىپ قوسىلدى. ءبىلىمدار زاڭگەرلەردى ءبىر كەزدەرى س.زيمانوۆتىڭ ءوزى ماسكەۋدە اسپيرانتۋراعا اتتاندىرعان جاستار دا تولىقتىرا ءتۇستى.

دەكان قىزمەتىنە قىزۋ كىرىسىپ كەتكەن زيمانوۆ ءوز ءبىلىمىن دە ۇزدىكسىز  جەتىلدىرۋ كەرەكتىگىن ۇمىتقان جوق. سول سەبەپتى جاڭا مانسابىنا توقمەيىلسىمەي، 1955 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عىلىمي كەڭەسىنە ءوزىن دوكتورانتۋراعا جىبەرۋ جونىندە ءوتىنىش جولداپ، وندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىنىڭ تاقىرىبى مەن تەزيستەرىن اشىپ كورسەتەدى. قازاقستاننىڭ ماڭدايىنا باسقان جالعىز ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەڭ بەدەلدى فاكۋلتەتىنىڭ دەكاندىعىنا ەندى عانا تاعايىندالعان ادامنىڭ مۇنداي شۇعىل شەشىم قابىلداۋى زيمانوۆ سياقتى تاباندى تۇلعانىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ەدى.

ول دەكان قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ، دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن دايارلاي باستايدى. بۇل كەزدە عىلىم-ءبىلىمى دامۋدىڭ اجەپتاۋىر بيىگىنە جەتكەن رەسپۋبليكامىزدا قازاق ۇلتىنان شىققان ءالى بىردە-ءبىر زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى جوق بولاتىن.

زيمانوۆ ۋنيۆەرسيتەتكە قىزمەتكە اۋىسسا دا، عىلىم اكادەمياسى مەن ونىڭ پرەزيدەنتى، ءوزىنىڭ قامقور ۇستازى قانىش يمانتايۇلىمەن دوستىق، ىنىلىك، سەرىكتەستىك بايلانىسىن ۇزگەن جوق.

ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي اكادەميا قۇرامىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ سانى ارتىپ، ونداعى قازاقستاندىق عىلىم كانديداتتارى مەن دوكتورلارىنىڭ قاتارى مولايا ءتۇستى. رەسپۋبليكا عىلىمىنىڭ بولاشاعى ەندىگى جەردە جاس بۋىننىڭ قولىندا ەكەندىگىن عۇلاما ساتباەۆ جاقسى ءبىلدى. بۇل كەنجەلەپ دامىسا دا، تالانتتى جاستار قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان فيلوسوفيا جانە قۇقىق سالاسىنا دا قاتىستى ەدى.

وسىنىڭ ءبارىن وي ەلەگىنەن وتكىزە كەلە اكادەميا پرەزيدەنتى رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ الدىنا 1957 جىلى عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرامىنان دەربەس فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىن قۇرۋ جونىندە ماسەلە قويادى. ونىڭ بۇل ۇسىنىسىن سول كەزدە مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان د.ا.قوناەۆ قىزۋ قولدايدى. كەلەسى 1958 جىلدىڭ 13 قاڭتارىندا قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى پرەزيديۋمىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن جاڭا قۇرىلىم – فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتى ۇيىمداستىرىلدى.

ارينە، ساتباەۆ ينستيتۋت اشىلماي تۇرىپ-اق ونى بولاشاقتا كىم باسقاراتىنى تۋرالى الدىن-الا ويلانعانى بەلگىلى. عۇلامانىڭ تاڭداۋى بۇعان دەيىن قۇقىق سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارعان كەزدە ەڭبەكقورلىعى، تاباندىلىعى، باتىلدىعى، ەڭ باستىسى – عىلىمعا دەگەن قۇشتارلىعىمەن دارالانعان سالىققا تۇسەدى.

بۇل كەزدە زيمانوۆ فاكۋلتەت دەكانى ءارى دوتسەنتتىك قىزمەتى ءۇشىن الاتىن مول جالاقىسى بار مانسابى وتە جايلى قىزمەتتە وتىرسا دا، ساتباەۆتاي ۇلى عالىمنىڭ ۇسىنىسىن بىردەن قابىلدايدى.

س.زيمانوۆتى ينستيتۋت ديرەكتورى قىزمەتىنە بەكىتكەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ق.ي.ساتباەۆ قول قويعان حاتتاما.

ماعان سالىق اعا نەگىزدەگەن وسى ينستيتۋتتىڭ تۇڭعىش عالىم-حاتشىسى بولعان، كەيىن عىلىم دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك اتانعان ەرەكشە زيالى تۇلعا عايرات ساپارعاليەۆ اعامىزبەن دە اعالى-ءىنىلى ادامدارداي ارالاسۋ قۇرمەتى بۇيىردى.

ءبىر عاجابى، جاس شاماسى ءبىر مۇشەلمەن عانا ولشەنىپ، كانديداتتىق ديسسەرتاتسيالارىن 4-5 جىل ايىرمامەن قورعاسا دا، سۇلتان مەن عايرات اعالارىم سالىق زيمانۇلىنا ءاردايىم ۇلكەن ۇستاز رەتىندە قاراپ، اعادان گورى اكەگە لايىق قۇرمەت كورسەتەتىن. ەكەۋى دە ارىپتەس اعاسىنىڭ ءار جىلعى مەرەيتويى قارساڭىندا توگىلدىرىپ ەستەلىكتەر جازىپ، ىرگەلى ەڭبەكتەرىنە ارنالعان تولايىم ماقالالار جاريالاپ وتىردى. سۇلتان اعامىز اكادەميكتىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىنا ارناپ جازعان ولەڭىن، 80, 90 جىلدىق تويلارى تۇسىندا تولىقتىرىپ، تەرەڭنەن تارتقان تولعاۋ دەڭگەيىنە جەتكىزدى.

اكادەميالىق ينستيتۋت بولعان سوڭ ونىڭ عىلىمي كەڭەسى قۇرىلىپ، توراعالىعىنا جاڭادان تاعايىندالعان ديرەكتور سايلاندى.

ەلۋىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قازاقستاندا زاڭ عىلىمىمەن قاتار فيلوسوفيا عىلىمى دا جاڭا ارنادا دامي باستادى. ونىڭ قاينار باستاۋىندا ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلوسوفيا فاكۋلتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن بىتىرگەن سوڭ سوندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن ويداعىداي قورعاپ، سالىق اعانىڭ شاقىرۋىمەن فيلوسوفيا جانە پراۆو ينستيتۋتىنىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرلىگىنە قابىلدانعان، كەيىن شيرەك عاسىرداي ۋاقىت بويىنا وسى ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورى جانە عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى قىزمەتىن زور تابىسپەن اتقارعان اكادەميك جابايحان مۇباراكۇلى ءابدىلدين اعامىز تۇردى.

جابايحان مۇباراكۇلى فيلوسوفيا عىلىمىنداعى ديالەكتيكالىق لوگيكا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن سالدى. بۇكىل كەڭەس وداعى عالىمدارى مويىنداعان ءدال وسى مەكتەپتەن ا.قاسىمجانوۆ، ءا.نىسانباەۆ، م.ءسابيتوۆ، ا.بالعىنباەۆ، ق.ابىشەۆ، م.ورىنباەۆ، ن.مۇقيتانوۆ ت.ب. اكادەميك، پروفەسسور، عىلىم دوكتورلارى شىقتى.

مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ زور باقىتىمنىڭ ءبىرى – جاس كەزىمدە-اق الدىمەن ۇنەمى س.زيمانوۆ، م.قوزىباەۆ، ج.ءابدىلدين سياقتى ۇلتىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتتەرى، ايرىقشا اقىل-پاراسات يەلەرى شىعىپ، قولتىعىمنان دەمەگەنى، اعالىق مەيىرىن توگىپ، ۇستازدىق قامقورلىعىن جاساعانى دەپ بىلەمىن. سوندىقتان ولاردىڭ جارقىن جۇزدەرى مەن اسىل بەينەلەرى ارقاشان جۇرەگىمنىڭ تورىندە ساقتالادى.

ماناش اعامنان – كانديداتتىق، سالىق اعامنان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، جابايحان اعاممەن پارلامەنت سەناتىندا بىرگە قىزمەت اتقارۋ قۇرمەتىنە يە بولدىم. اعالارىمنىڭ اتىن ەرتتەپ، شىلبىرىنىڭ ۇشىن ۇستادىم. مۇنى وزىمە ءاردايىم باسىما قونعان باقىت، زور مارتەبە سانايمىن.

س.زيمانوۆ جاڭادان اشىلعان ينستيتۋتتىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جولعا قويعاننان كەيىن دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋ ءۇشىن ماسكەۋگە اتتانعاندا ۇلى ۇستازى قانىش ساتباەۆ تاعى دا كومەك قولىن سوزادى.

ساتباەۆ 1960 جىلدىڭ 27 ماۋسىمىندا كسرو عىلىم اكادەمياسى قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى پ.س.روماشكينگە س.زيمانوۆتىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋعا ءتيىستى جاعداي جاساۋىن وتىنگەن حات جولدايدى. قورعاۋ الدىندا دوكتورانت سالىق زيمانوۆتىڭ 1958 جىلى «وبششەستۆەننىي ستروي كازاحوۆ پەرۆوي پولوۆينى XIX ۆەكا»، ال 1960 جىلى «پوليتيچەسكي ستروي كازاحستانا كونتسا XVIII – پەرۆوي پولوۆينى XIX ۆەكا» اتتى ەكى بىردەي مونوگرافياسى جارىق كورگەن. بۇل وعان دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا ءۇشىن ارنايى ءماتىن جازباي-اق، جاريالانعان ەڭبەكتەرىنىڭ نەگىزىندە قورعاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن. ارينە، مۇنداي قورعاۋدىڭ تەز ارادا بىتە قالمايتىنى بەلگىلى، سول سەبەپتى جۇمىستى قابىلداۋ، وپپونەنتتەردى بەلگىلەۋ، تالقىلاۋ، ۇسىنىس-پىكىرلەر جيناۋ سياقتى قاجەتتى جۇمىستار جىل اياعىنا دەيىن اتقارىلىپ، قورعاۋ 1961 جىلدىڭ 13 قاڭتارىنا بەلگىلەندى.

دوكتورلىق ديسسەرتاتسياعا پروفەسسور س.ل. فۋكس، ن.ۆ.ۋستيۋگوۆ جانە وزبەك پروفەسسورى ا.ي.يشانوۆتار رەسمي وپپونەنتتەر بولىپ بەلگىلەندى.

سالىق زيمانوۆتىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋى جايلى ناقتى دەرەكتەر رەسەي فەدەرالدى مۇراعاتىندا ساقتالعان. وقىرمانعا ىڭعايلى بولۋى ءۇشىن سىلتەمەلەردى قاپتاتپاي-اق سولاردان دا ماعلۇمات كەلتىرە كەتەيىك.

دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعالعان كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەملەكەت جانە قۇقىق ينستيتۋتى عىلىمي كەڭەسىنىڭ وتىرىسى تۇگەلدەي ستەنوگرامماعا تۇسكەن. سارعايعان مۇراعات قۇجاتتارىن پاراقتاي وتىرىپ، ءبىز ديسسەرتاتسياعا جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان ءۇش رەسمي وپپونەنتتەرمەن قاتار كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور پ.س. روماشكين، زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى گ.ا. اكسەنەنوك، كسرو عا تاريح ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ن.گ. اپپولوۆا، شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى ي.يا. زلاتكيندەردىڭ بەيرەسمي وپپونەنت بولعاندىعىن انىقتادىق.

عىلىمي كەڭەستى ينستيتۋت ديرەكتورى پ.س. روماشكين جۇرگىزىپ، اۋەلگى ءسوزدى عالىم-حاتشى ۆ.ن. توپورنينگە بەرەدى. ول ديسسەرتانتتىڭ ءومىربايان دەرەكتەرى مەن ديسسەرتاتسياعا دايىندىعى بارىسىنان ءتيىستى ماعلۇماتتار كەلتىرىلگەننەن كەيىن زيمانوۆ ءسوز الىپ، عىلىمي جۇمىسىنىڭ مازمۇنى جايلى جان-جاقتى بايانداما جاسايدى.

بايانداما اياقتالا سالىسىمەن عىلىمي كەڭەس مۇشەسى، زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى ك.ا. باگينيان ديسسەرتاتسيانىڭ اتاۋى «قازاقستانداعى XVIII عاسىردىڭ سوڭى مەن XIX عاسىردىڭ باسىنداعى قوعامدىق جانە ساياسي قۇرىلىس» ەكەندىگىن، ال وسىعان سايكەس شىعارىلعان ەكى مونوگرافيانىڭ ءبىرى «قازاقتاردىڭ XIX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى قوعامدىق قۇرىلىسى» دەپ اتالاتىندىعىن العا تارتا كەلىپ: «سوندا XVIII عاسىر سوڭىنداعى قوعامدىق قۇرىلىس قايدا قالعان؟»، – دەگەن ساۋال تاستايدى.

سالىق زيمانوۆ جاۋاپ بارىسىندا ەكى مونوگرافيانىڭ جازىلۋ تاريحىنا قاتىستى تىڭ دەرەكتەردى العا تارتادى. ول جارىق كورگەن قوس مونوگرافيانىڭ اۋەلگىدە ءبىر كىتاپ بولعاندىعىن، كەيىن تالقىلاۋ بارىسىندا تۇسكەن ۇسىنىستاردى ەسكەرە كەلىپ، ونى ەكىگە ءبولىپ شىعارۋعا شەشىم قابىلداعانىن ايتادى. ءبىرىنشى مونوگرافيانىڭ اتاۋىنان «XVIII عاسىردىڭ سوڭى» ءتۇسىپ قالعانىمەن وندا بۇل كەزەڭدەگى قوعامدىق قۇرىلىستىڭ ماسەلەلەرى تولىق قامتىلعانى جايىندا بايىپپەن جاۋاپ قايتارادى.

ك.ا. باگينيان مۇنىمەن شەكتەلمەي ەكى كىتاپ اتاۋىنىڭ بىرىندە «قازاق»، ال ەكىنشىسىندە «قازاقستان» تەرمينى نە ءۇشىن پايدالانىلعاندىعىن تاراتىپ ايتىپ بەرۋدى سۇرايدى. س.زيمانوۆ العاشقى جاعدايدا، ياعني XVIII عاسىردىڭ سوڭىنداعى قازاق قوعامىندا حالىقتىڭ 95 پايىزى قازاق ۇلتىنان بولعاندىعىن العا تارتىپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە بۇل كورسەتكىش وزگەرىپ، ساياسي بيلىكتىڭ وتارلاۋ ورگاندارىنا كوشكەندىكتەن سوعان سايكەس ەكىنشى مونوگرافيا اتاۋىندا «قازاقستان» تەرمينى پايدالانعانىن اتاپ كورسەتەدى.

اكادەميك زيمانوۆ عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ وداقتىق دەڭگەيدە تانىلىپ، مويىندالۋىنا ونىڭ كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارىن قورعاۋ كەزىندە جەتەكشىلىك، كەڭەسشىلىك جاساعان عالىمداردىڭ تيگىزگەن اسەرى مەن قولداۋى مول بولدى. ەسىمى وداققا ءماشھۇر پروفەسسور س.ل.فۋكستىڭ زيمانوۆتىڭ رەسمي وپپونەنتى بولۋى ديسسەرتانتتىڭ دا، قورعايتىن جۇمىستىڭ دا ماڭىزدىلىعىن عانا ەمەس، جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرا ءتۇستى.

ورىس تىلىنەن باسقا نەمىس، فرانتسۋز، پولياك، ۋكراين تىلدەرىن ەركىن ءبىلىپ، بىرقاتار شىعارمالارىن وسى تىلدەردە جازىپ، شەت ەلدەرگە باستىرعان پروفەسسور فۋكس ەسىمى كەڭەس وداعىندا عانا ەمەس، الەمدىك دەڭگەيدە تانىلىپ ۇلگەرگەن ۇلكەن وقىمىستى عالىمداردىڭ قاتارىنان ەدى. ونىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى مەن قازاق قوعامىنداعى جەر ماسەلەسى بويىنشا دوكتورانت زيمانوۆپەن پىكىر قايشىلىعى بولسا دا، بەكزات بولمىستى عالىم وپپونەنت بولۋعا كەلىسىم بەرىپ قانا قويماي، دوكتورلىق جۇمىسقا: «دوكتورانت العا قويعان ماقساتىن تولىقتاي ورىنداپ، ەشبىر تالاسسىز، عىلىمي قۇندىلىعى جوعارى ەڭبەك جازىپ شىققان»، – دەپ وڭ باعاسىن بەرەدى.

مەملەكەت تاريحى مەن تەورياسى بويىنشا وداقتاعى ەڭ ءىرى زاڭگەر س.ل.فۋكستىڭ مۇنداي پىكىرى ديسسەرتانتتىڭ بالاعىنان الىپ، شاۋجايىنا جارماسۋشىلاردى ىقتىرىپ تاستادى دەۋگە بولادى.

زيمانوۆتىڭ ەكىنشى وپپونەنتى بولعان ن.ۆ.ۋستيۋگوۆ تە رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاقستانعا شەكارالاس ولكەسىندە تۋعان، عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ بىرقاتارىن باشقۇرتتار مەن قالماقتاردىڭ تاريحىنا ارناعان، سوعان سايكەس قازاق تاريحىنان، اسىرەسە ونىڭ وتارلانۋ جاعدايىنان حابارى مول ورىستىڭ ەسكى كوزدى تاريحشىلارىنىڭ قاتارىنان ەدى. ول دا كەيبىر ۇساق-تۇيەك ەسكەرتپەلەرىنە قاراماستان: «س.ز.زيمانوۆ زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارەجەسىن بەرۋگە ابدەن لايىق»، – دەگەن كەسىمدى ءسوزىن ايتادى.

ونىڭ بۇل پىكىرىنىڭ تولىق نۇسقاسى قورعاۋ ءساتتى اياقتالعان سوڭ 1962 جىلدىڭ قاراشا ايىندا كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ «ۆوپروسى يستوري» جۋرنالىندا «سپورنىە ۆوپروسى يستوري كازاحستانا كونتسا XVIII – پەرۆوي پولوۆينى XIX ۆەكا» دەگەن اتپەن جاريالاندى.

ول كوشپەلى قازاق قوعامىنىڭ ەكونوميكاسىنا ارنالعان ەڭبەكتەردە جەر ماسەلەسىنە بايلانىستى پىكىر الۋاندىعى ءجيى كەزدەسەتىنىن تىلگە تيەك ەتە كەلىپ: «س.زيمانوۆ قازاقتاردىڭ مەنشىك فورمالارى تۋرالى ەڭ كوپ تالاس-تارتىستى، قيىن ءتۇيىندى ماسەلەنى قاراستىرا كەلىپ، قازاق قوعامىنداعى ءوندىرىستىڭ نەگىزگى قۇرالى رەتىندە مال جايىلىمى ەسەبىندە پايدالانىلاتىن جەردى ورىندى اتاپ وتەدى»، – دەپ داۋلى ماسەلەگە كەلگەندە قازاق عالىمىنىڭ پوزيتسياسىن قولداپ شىعادى.

ن.ۆ.ۋستيۋگوۆ مونوگرافيا اۆتورىنىڭ قازاق قوعامىنىڭ تاپتىق جىكتەلۋى مەن حاندىق بيلىكتىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى پىكىرلەرىنىڭ سونىلىعىن دا بايقاپ: «س.ز.زيمانوۆتىڭ ەكى بىردەي ەڭبەگى قازاق كوشپەلى قوعامىنداعى فەودالدىق قاتىناستاردىڭ سيپاتىنا قاتىستى عىلىمي پىكىرتالاستى وڭتايلى شەشۋگە سەپتىگىن  تيگىزەدى»، – دەپ قازاق عالىمىنىڭ داۋلى ماسەلە بويىنشا ۇستانىمىن قولداپ شىعادى.

ءبىر كەزدەرى ەۋرازيانىڭ ءاپايتوس الىپ دالاسىندا جەكە دارا بيلىك جۇرگىزگەن جوشى حان نەگىزىن قالاعان ۇلىق ۇلىس – التىن وردانىڭ تىكەلەي مۇراگەرى، تەرىسكەيدە ءىبىر-ءسىبىر جۇرتىنان باستاپ، تۇستىكتە بۇقار مەن سامارقانعا دەيىنگى ارالىقتا داۋىرلەپ تۇرعان قازاق حاندىعى قارۋلى كۇش جانە وزبىرلىقپەن جۇرگىزىلگەن وتارلىق ساياسات نەگىزىندە ءحىح عاسىردا تولىقتاي كۇيرەدى. سوندىقتان ءدال وسى كەزەڭدەگى قازاق قوعامىنىڭ ساياسي تاريحى وتاندىق تاريحشىلار ءۇشىن وتە شەتىن ءارى ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلپىپ تۇرعان تاقىرىپ ەدى.

ون توعىزىنشى عاسىردا سپەرانسكي رەفورماسى نەگىزىندە حاندىق بيلىك زاڭ جۇزىندە تالقاندالدى. بۇل ۇلى دالانىڭ ەڭ سوڭعى ەركىن بيلەۋشىسى – كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان قازاقتاردىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنىڭ عاسىرى ەدى. وكىنىشكە وراي، قازاقتىڭ اق كيىز توسەلىپ، بابالار سالتىمەن سايلانعان ەڭ سوڭعى حانىنىڭ ورتا ازياداعى ءتۇبى ءبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق جاۋعا قارسى كۇش بىرىكتىرىپ كۇرەسۋى تۋرالى تۇپكى ماقساتىن قىرداعى قىرعىز دا، ويداعى وزبەك تە تۇسىنبەدى.

ەكىنشى جاھاندىق سوعىس قارساڭىندا جانە كەڭەس اسكەرلەرى قان مايداندا جان الىسىپ، جان بەرىسىپ جاتقاندا كەنەسارى حاننىڭ ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەسىن كوممۋنيستىك بيلىك قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ وتانشىلدىق رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن پايدالانا ءبىلدى. سوندىقتان حان كەنەگە ارنالعان ە.بەكماحانوۆتىڭ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى 1946 جىلى ايگىلى عالىم، اكادەميك ا.م.پانكراتوۆانىڭ قولداۋىمەن ماسكەۋدە زور تابىسپەن قورعالدى.

سوعىس جەڭىسپەن اياقتالعان سوڭ حان كەنە رۋحىمەن ەجەلدەن «تولعامالى الا بالتا قولعا الىپ، توپ باستاعان» قازاقتاردىڭ وتانشىلدىق وي-ساناسى كوتەرىلە باستاعانىنان سەسكەنگەن قىزىل بيلىك ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن – رەاكتسيالىق قوزعالىس، ال ونىڭ كوسەمىن «بۋرجۋازيالىق-مونارحيالىق بيلىكتى كوكسەۋشى» دەپ ايىپتاپ، قازاقتان شىققان تۇڭعىش تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ە.بەكماحانوۆتى 25 جىلدىق ايداۋعا جىبەرەدى.

ستالين ءولىپ، بەريا اتىلعاننان كەيىن اكادەميك ا.م.پانكراتوۆانىڭ جانىن سالا ارالاسۋىمەن تۇرمەدەن بوساپ شىققان قايسار عالىم 1957 جىلى بۇرىنعى ەڭبەگىن قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ پروگرەسسيۆتى سيپاتى تۇرعىسىنان قايتا «وڭدەپ»، دوكتورلىعىن دا، پروفەسسورلىعىن دا قايتىپ الادى. ءدال وسى جاعداي بولماسا، زيمانوۆتىڭ ءحىح عاسىردىڭ ساياسي تاريحىنان دوكتورلىق قورعاۋى نەعايبىل ەدى.

زيمانوۆ ديسسەرتاتسياسىنىڭ «قىراعى» بيلىككە جاقپايتىن بىرنەشە قيىن تۇيىندەرى بولدى. ونىڭ ەكىنشى تاراۋىندا تۇگەلدەي ءحVىىى عاسىردا ورتا ءجۇز بەن ۇلى جۇزدە ءالى تولىق ساقتالعان حاندىق بيلىكتىڭ باسقارۋ جۇيەسى، قازاق حاندارىنىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى، مەملەكەتتىڭ اسكەري-قورعانىس قۇرىلىمدارى، سۇلتاندار وكىلەتتىگى مەن قازاق قوعامىنداعى بيلەر مەن بي كەڭەسىنىڭ ءرولى، حاندىقتاعى ەكونوميكالىق قاتىناستار مەن مەنشىك ماسەلەلەرى ەگجەي-تەگجەيلى تالقىلاندى. بۇل كەزدە ورىس ەكسپانسياسى  وزبىرلىقپەن جۇرگىزىپ، قازاق جەرى باتىستان شىعىسىنا دەيىن رەسەي يمپەرياسى سالعان اسكەري بەكىنىستەرىنىڭ قۇرساۋىنا الىنسا دا، قازاق قوعامىندا شىڭعىس حان زامانىنان كەلە جاتقان حاندىق قوعامنىڭ بۇكىل ءجون-جوسىعى تۇگەلىمەن ساقتاۋلى ەدى. زيمانوۆ ديسسەرتاتسياسى كوشپەلىلەر وركەنيەتى تۋعىزعان ءدال وسى قۇقىق فەنومەنىنىڭ ومىرشەڭدىگىن مەملەكەت تاريحىنىڭ  تەورياسى مەن تاريحى تۇرعىسىنان ناقتى دالەلدەيتىن باتىل ەڭبەك ەدى.

مونوگرافيانىڭ «XVIII عاسىردىڭ سوڭى مەن XIX عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندەگى حاندىق بيلىك» اتتى ەكىنشى تاراۋىنىڭ قورىتىندى بولىگىندە «حاندىق بيلىكتىڭ جويىلۋىنا نە سەبەپكەر بولدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ رەتىندە: «باستاپقىدا حاندىق بيلىككە ارقا سۇيەگەن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تۇپكى ماقساتى ونى پايدالانىپ بولعان سوڭ ءبىرجولاتا قۇرتۋ ەدى»، – دەپ باتىل قورىتىندى جاسايدى.

مونوگرافيانىڭ «رەفورما 1822 گودا ۆ سرەدنەم جۋزە» اتتى ءۇشىنشى تاراۋى ە.بەكماحانوۆتى ايداۋعا جىبەرۋگە سەبەپ بولعان تاقىرىپ، ياعني ورتا جۇزدە ءحىح عاسىردىڭ 20-40 جىلدارىندا ورىن العان تاريحي وقيعالارعا ارنالدى. بۇل دا ساياسي كونيۋكتۋراعا قاراي قۇبىلىپ تۇرعان ماسەلە ەدى. ءدال وسى كەزەڭگە قاتىستى تاراۋ ءۇشىن 1943 جىلى «قازاق كسر تاريحى» شىققاندا باسىلىمعا باسشىلىق جاساعان اكادەميك  پانكراتوۆانىڭ وزىنە دە ايىپ تاعىلىپ، ونىڭ سوڭى وداقتىق دەڭگەيدەگى ايعاي-شۋعا ۇلاسقان. سونىڭ ءبارىن بىلە تۇرسا دا، دوكتورانت زيمانوۆ الدا كۇتىپ تۇرعان قيىندىقتاردان تايسالماي، تۇجىرىمدى وي-پىكىرىن العا تارتادى.

بۇل تاراۋدىڭ ءدال وسى تاقىرىپقا جازىلعان وزگە ەڭبەكتەردەن ارتىقشىلىعى، زيمانوۆ زاڭگەر عالىم رەتىندە قازاق قوعامىنداعى حاندىق بيلىكتى زاڭ جۇزىندە جويعان ورىستىڭ وتارشىل قايراتكەرى م.م.سپەرانسكيدىڭ «ۋستاۆ و سيبيرسكيح كيرگيزاح» اتتى قۇجاتىن قۇقىقتىق تۇرعىدان باقايشىعىنا دەيىن تالداپ، ونىڭ زياندى زارداپتارىن جان-جاقتى اشىپ كورسەتەدى.

بۇگىنگى ورىس عىلىمىندا سپەرانسكي رەسەي مەملەكەتتىلىگىن نىعايتىپ، ونىڭ زاڭ جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە زور ۇلەس قوسقان ايتۋلى مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە سيپاتتالادى. ونىڭ اسقان ايلاكەرلىكپەن جۇزەگە اسىرىلعان رەفورماسى رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەكاراسىن كەڭەيتىپ، باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرگەن جاڭالىق رەتىندە باعالانىپ، ءسىبىر

حالىقتارىنا زاڭدى قۇقىقتار بەرگەن ليبەرالدىق باعىتتاعى رەفورماتور رەتىندە دارىپتەلە باستادى.

سپەرانسكي مەن ونىڭ سىبايلاستارى ءسىبىر حالىقتارىنا بۇراتانا، تاعى رەتىندە قاراپ، ولارعا ويىنا كەلگەنىن ىستەگەن. زيمانوۆ ديسسەرتاتسياسىندا گراف سپەرانسكيدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى ارنايى زەرتتەۋ جازعان م.ا.كورفتىڭ ءسىبىر حالىقتارى تۋرالى «نارود ستونال وت نەسپراۆەدليۆوستي ي پوبوروۆ», – دەگەن باعاسىن مىسالعا كەلتىرەدى.

ال ا.فاتەەۆ اتتى زەرتتەۋشى 1910 جىلى شىققان كىتابىندا لوسكۋتوۆ دەگەن يسپراۆنيكتىڭ ايۋاندىعىنىڭ شەكتەن شىققاندىعى سونداي ول: «وبليۆال گولىح ليۋدەي نا موروزە ي دەلال يز نيح ستاتۋي»، – دەپ جازادى.

مىنە، وسىنداي ادام ايتسا سەنگىسىز سۇرقيالىقتار ورىن العان ولكەنىڭ گۋبەرناتورى بولعان سپەرانسكي قازاق دالاسىندا عاسىرلار بويى ورنىققان ساياسي باسقارۋ جۇيەسىن عانا ەمەس، باقۋاتتى تىرلىك كوزى بولىپ كەلگەن قوعامدىق-ەكونوميكالىق قاتىناستاردى دا تاس-تالقان ەتتى.

رۋعا، تايپاعا، اتاعا، اۋلەتكە ءبولىنىپ، ءبىر-بىرىنە تايانىپ، تىرەك بولىپ تىرلىك ەتكەن بايىرعى ولكە جاڭا اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق قۇرىلىمدارعا: اۋىل، بولىس، وكرۋگتەرگە ءبولىنىپ كەتتى. ولاردىڭ جەر تەلىمىن ايقىنداۋدا قازاق قوعامىندا قالىپتاسقان كوشىپ-قونۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلمەدى. بۇل اعايىن اراسىندا ىرىتكى تۋعىزدى. رەفورما اسىعىستىقپەن، جانتالاسا جۇزەگە اسىرىلدى. ونىڭ ەڭ باستى ماقساتى – حاندىق بيلىكتى ءتۇپ-تامىرىمەن جويىپ، قازاق رۋلارى مەن ونىڭ باسشىلارىن ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ ارقىلى ءباز-باياعى «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» ءپرينتسيپىن جۇزەگە اسىرۋ ەدى.

دوكتورانت زيمانوۆ ساياسي ايىپتاۋلاردىڭ كورىگى قىزىپ تۇرعان الاساپىران زاماننىڭ قاتەرلەرىنە قاراماستان رەفورمانىڭ قازاق حالقىنا قارسى باعىتتالعانىن انىق كورسەتىپ: «وزگە حالىقتى باسىپ-جانشۋعا نەگىزدەلگەن 1822 جىلعى «ءسىبىر قىرعىزدارى تۋرالى جارعى» دەرجاۆالىق بيلىكتىڭ بارلىق اكتىلەرى سياقتى، ەڭ الدىمەن، وتارشىلدىق مۇددەنى كوزدەدى»، – دەگەن قورىتىندى جاسايدى.

ەرمۇحان اعاسى عىلىم جولىندا سوڭىنان ەرگەن جاس ارىپتەسىنىڭ ءالى دە باسپاحانا بوياۋى كەۋىپ ۇلگەرمەگەن مونوگرافياسىنا 1960 جىلدىڭ 3 قىركۇيەگىندە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە «پولەزنىي ترۋد پو سوتسيالنو-پوليتيچەسكوي يستوري كازاحستانا» دەگەن كەلىستى ماقالا جازادى.

بەكماحانوۆ مۇنى عىلىمي باسىلىمداردىڭ بىرىنە جاريالاماي، رەسپۋبليكا كوممۋنيستەرىنىڭ باس گازەتىنە شىعارۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار ەدى. پارتيالىق باسىلىمدا جاريالانعان ماقالانى رەسپۋبليكا باسشىلىعى، اسىرەسە ونىڭ قىراعى كوزى سانالاتىن يدەولوگيالىق بەلسەندىلەرى تۇگەل وقيتىن. سوندىقتان كەمەڭگەر تاريحشى جاس ارىپتەسىن وسىنداي ايىپتاۋلاردان الدىن الا قورعاۋ ءارى قوعامدىق پىكىر تۋعىزۋ ءۇشىن ورىس ءتىلدى پارتيالىق گازەتتى تاڭداپ، وندا جاريالانعان ماقالاسىندا ەڭبەكتى جان-جاقتى تالداي كەلىپ: «قامتىلاتىن ماسەلەلەردىڭ كەڭدىگى جانە ولاردى ازىرلەۋدىڭ عىلىمي-تەوريالىق دەڭگەيى بويىنشا س. زيمانوۆتىڭ مونوگرافياسى قازاقستاننىڭ تاريحي عىلىمىنا قوسىلعان قۇندى ۇلەس بولىپ سانالادى»، – دەپ وتە جوعارى باعا بەرەدى.

ءوزىنىڭ قيلى تاعدىرى، تالانتتى عىلىمي ەڭبەكتەرى جانە قايتپاس قايسارلىعىمەن وداق عىلىمي جۇرتشىلىعىنىڭ ەرەكشە قۇرمەتى مەن بەدەلىنە بولەنگەن جانە دوكتورلىعىن قايىرا قورعاۋ الدىندا مونوگرافياسىن ماسكەۋدە شىعارىپ، ورىس عالىمدارىنىڭ ايرىقشا ىقىلاسىنا يە بولعان بەكماحانوۆتىڭ بۇل پىكىرى سالىق زيمانوۆقا ءماشھۇر تاريحشى تاراپىنان كورسەتىلگەن ناعىز اعالىق القاۋ بولدى.

دوكتورانت زيمانوۆتىڭ ەڭ ۇلكەن قولداۋشىسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، الەمدىك دەڭگەيدەگى ايتۋلى عالىم ق.ي.ساتباەۆ ەدى. سالىق اعامىز ءومىر بويى ۇستازىنىڭ ەسىمىن زور قۇرمەتپەن اتاپ، «اكەمنەن كورمەگەن جاقسىلىقتى قانەكەڭنەن كوردىم، ونى ەشۋاقىتتا ۇمىتپايمىن» دەپ ۇنەمى ريزالىقپەن ەسكە الاتىن. ول ءوزىنىڭ قانىش اعا تۋرالى ەستەلىگىندە: «1961 جىلى يانۆاردا سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پراۆو ينستيتۋتىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋ الدىندا ازداپ جۇرەكسىنىپ تۇرعانىمدا ارتىمنان بىرەۋ كەلىپ ۇستاپ الدى. قاراسام، ءبىزدىڭ اكادەميانىڭ جوسپارلاۋ-فينانس ءبولىمىنىڭ باستىعى، ەگدە تارتقان ۆ.سوكولوۆ ەكەن. اسىعا سويلەپ: «ءسىزدى كەشەدەن بەرى قانىش يمانتاەۆيچتىڭ تاپسىرماسىمەن ىزدەۋدەمىز... پرەزيدەنت سىزگە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋ الدىندا تابىس تىلەيدى، قوبالجىماسىن، عىلىمي ايتىستا ادەپپەن سويلەپ، ءوزىنىڭ عالىم ەكەندىگىن كورسەتە ءبىلسىن – مىنە، وسىنى ايتا بار دەپ جۇمسادى»، – دەدى دە مەنى قۇشاعىنا الدى»، – دەپ جازادى.

قانىش اعا مۇنىمەن دە شەكتەلمەگەن، ديسسەرتاتسيا قورعاۋدىڭ جاي-كۇيىن ول قورعالاتىن مەملەكەت جانە قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى ە.كوروۆين ارقىلى قاداعالاپ، ءتىپتى قالاي قورعاعانى جونىندە تەلەفونمەن حابارلاسىپ ءبىلىپ وتىرعان. ارينە، ق.ساتباەۆتاي وداقتىق دەڭگەيدەگى ايتۋلى عالىم، كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ مارتەبەلى سىيلىعى – لەنيندىك سىيلىق لاۋرەاتىنىڭ ءاربىر ءوتىنىش-تىلەكتەرىنە ماسكەۋلىك عالىمدار زور ىقىلاسپەن قاراپ، بار ىنتاسىمەن ورىنداعان.

ديسسەرتاتسيا قورعاۋ بارىسىندا س.زيمانوۆ اۋەلى س.ا. فۋكس، ن.ۆ. ۋستيۋگوۆ، ا.ي. يشانوۆ سياقتى رەسمي وپپونەنتتەردىڭ، كەيىن ي.يا. زلاتكين، ن.گ. اپپولوۆا، گ.ا. اكسەنەنوكتاردىڭ جازباشا كەلىپ تۇسكەن پىكىرلەرىنە، اسىرەسە ولاردىڭ سىني پايىمداۋلارىنا رەت-رەتىمەن، ورنىقتى جاۋاپ قايتارادى.

قورعاۋدى ينستيتۋت ديرەكتورى، پروفەسسور پ.س. روماشكين قورىتىندىلايدى. ول ءوز سوزىندە س.زيمانوۆتىڭ وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءدال وسى عىلىمي كەڭەستە كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن زور تابىسپەن قورعاعاندىعىن، بۇگىندە ونىڭ ىرگەلى زەرتتەۋلەر جازعان ۇلكەن عالىم رەتىندە قالىپتاسىپ، رەسپۋبليكالىق فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەكەندىگىنە باسا نازار اۋداردى. دوكتورلىق جۇمىسقا: «تەرەڭ زەرتتەۋگە قۇرىلعان بىرەگەي ەڭبەك»، – دەپ قورىتىندى باعا بەرە كەلىپ، بۇگىنگى وقىرمان مەن زيالى قاۋىمنىڭ قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيەتىن تۇرپايى كوزقاراسىن دا بىلدىرەدى. سوۆەت وداعىنداي الىپ يمپەريانىڭ عىلىم اكادەمياسىنا قاراستى جالعىز مەملەكەت پەن قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور پ.س. روماشكين بۇكىل عىلىمي كەڭەس مۇشەلەرى الدىندا: «يا حوچۋ پودچەركنۋت، چتو تسەننوست ەتوگو ترۋدا سوستويت يمەننو ۆ توم، چتو نا وسنوۆە گلۋبوكوگو يسسلەدوۆانيا ۆ پروشلوم وتستالوي وكراينى، زابيتوگو، پولۋديكوگو نارودا (تاك نازىۆالي نەوبەكتيۆنو، نو ي نا ساموم دەلە ەتا سترانا بىلا پولۋديكوي), اۆتور پوكازىۆاەت نام تسۆەتۋششەە سۋۆەرەننوە گوسۋدارستۆو ۆ وسنوۆە سويۋزا سسر»، – دەپ سالادى.

ەگەر الدىن الا قاعازعا جازىپ سويلەگەندە «تىگىسىن» جاتقىزا ايتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى، بىراق ونىڭ ميكروفونعا ايتقان سوزدەرى ەشبىر رەداكتسيالاۋسىز قاز-قالپىندا حاتقا تۇسكەن.

ورىستان مىڭ جىل بۇرىن تاسقا تاڭبالانعان بىتىك جازۋىن ويلاپ تاپقان، التىن-كۇمىس، اسىل تاستى بۇيىمدار مەن ادامدى بىلاي قويىپ، استىنداعى اتىنىڭ ابزەلدەرىن اشەكەيلەگەن، ءسان-سالتاناتىنا ورتا عاسىرلارداعى اراب، پارسى، قىتاي، ەۋروپا ساياحاتشىلارى تاڭ-تاماشا قالعان عاجايىپ قالالار سالعان، وزدەرىنىڭ مويىنداۋى بويىنشا «مونعول-تاتار ەزگىسى» كەزىندە اتالارىن 300 جىل بويى بيلەپ-توستەگەن حالىققا «پولۋديكي نارود» دەپ استامشىلىقپەن باعا بەرۋ، وكىنىشكە وراي، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ قولداۋىمەن عانا وسكەن كوپتەگەن ورىس عالىمدارىنا ءتان قۇبىلىس ەدى. ول ارا-تۇرا بۇگىندە دە قىلاڭ بەرىپ قالادى.

سونىمەن، 1961 جىلدىڭ 13 قاڭتارىندا سالىق زيمانوۆ ماسكەۋ تورىندە دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن زور ابىرويمەن قورعاپ، عىلىمي كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ ءبىراۋىزدان قولداۋىمەن قازاق حالقىنان شىققان تۇڭعىش زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورى اتاندى.

سالىق زيمانوۆتى زاڭ عىلىمىنىڭ دوكتورلىعىنا ۇسىنعان عىلىمي كەڭەستىڭ حاتتاماسى

ارادا جىل وتكەندە عىلىمي جۇمىسىن ۇدايى جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى ۇستازدىقپەن ۇشتاستىرىپ كەلە جاتقان 40 جاستاعى عىلىم دوكتورىنا پروفەسسورلىق اتاق تا بەرىلدى. وسىلايشا ول باس-اياعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە دوكتورلىعىنا قوسا قازاقتىڭ تۇڭعىش قۇقىق پروفەسسورى دەگەن مارتەبەلى اتاقتى قوسا يەمدەندى.

زيمانوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ بارىسىندا مەن ۇنەمى ءبىر نارسەگە تاڭ قالامىن: ول ءاربىر ۇلكەن بەلەستى باعىندىرعان سايىن تىزگىندى تارتىپ، ەكپىنىن باسەڭدەتۋدىڭ ورنىنا، اتتىڭ باسىن جىبەرىپ، قارقىنىن ۇدەتىپ وتىرعان.

س.زيمانوۆ الپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ ءتۇرلى دەڭگەيدەگى باسشىلىق الدىندا فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىن ەكىگە ءبولىپ، كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۇلگىسىمەن مەملەكەت جانە قۇقىق ينستيتۋتىن قۇرۋ ماسەلەسىن كوتەرە باستايدى. الپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىندا تەك قۇقىق سالاسى بويىنشا سەكسەنگە جۋىق عىلىمي قىزمەتكەر ەڭبەك ەتتى. بۇل ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنداعى ەڭ وزىق كورسەتكىش ەدى.

زاڭ عىلىمىنا ارنالعان دەربەس ينستيتۋت اشۋ جونىندەگى زيمانوۆ باستاماسىن ساتباەۆتان كەيىن عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتتەرى بولعان اكادەميك شاپىق شوكين مەن شاحماردان ەسەنوۆتەر دە قىزۋ قولدايدى. ءتىپتى كسرو عىلىم اكادەمياسى 1966 جىلعى 29 شىلدەدەگى قاۋلىسى بويىنشا فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىن ءبولۋ ارقىلى 1966-70 جىلدارداعى بەسجىلدىقتا دەربەس مەملەكەت جانە قۇقىق ينستيتۋتىن اشۋ تۋرالى ديرەكتيۆتى شەشىم دە قابىلدايدى.

وداقتىق اكادەميا باسشىلىعىنىڭ وسى تاپسىرماسىنا سايكەس 1967 جىلى 17 قازاندا ديرەكتور زيمانوۆ عىلىمي كەڭەس الدىندا ارنايى بايانداما جاساپ، فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىندا كەيىنگى ون جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە زاڭ عىلىمىنا ارنالعان دەربەس عىلىمي ينستيتۋت اشۋعا جەتكىلىكتى كادرلىق بازا جاسالعانىن، عىلىم كانديداتتارىنىڭ سانى 74, ال دوكتورلاردىڭ سانى 11-گە جەتكەنىن مىسالعا كەلتىرەدى. بىراق ينستيتۋت اشۋ ءىسى ۇنەمى ءتۇرلى سەبەپتەرمەن كەشەۋىلدەي بەردى.

سالىق زيمانوۆ 1967 جىلى زاڭ عىلىمى بويىنشا عىلىم اكادەمياسىنىڭ العاشقى اكادەميگى بولىپ سايلاندى. بۇل وعان ينستيتۋت اشۋ تۋرالى كوكەيدە جۇرگەن ويىن ەرەكشە جىگەرمەن العا جىلجىتۋعا قوسىمشا مۇمكىندىكتەر تۋعىزدى. ول اكادەميانىڭ جاڭادان سايلانعان جىگەرلى باسشىسى، بۇرىن مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى سياقتى بيىك لاۋازىمدى قىزمەت اتقارىپ، ۇكىمەت جۇمىسىنىڭ وي-شۇقىرىن جاقسى بىلەتىن شاحماردان ەسەنوۆكە ءوز پىكىرىن دالەلدەپ، مۇنداي ينستيتۋتتىڭ اشىلۋى رەسپۋبليكادا زاڭ عىلىمىن وركەندەتۋگە جاڭا پەرسپەكتيۆالار اشىپ قويماي، اكادەميا بەدەلىن كوتەرۋگە دە زور سەپتىگىن تيگىزەتىنىن جەتكىزەدى. ءدال سول كەزدە ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ ەشقايسىسىندا مۇنداي ينستيتۋت ءالى اشىلماعان بولاتىن.

ش.ەسەنوۆ زيمانوۆتىڭ ۇسىنىسىن تولىعىمەن قولداپ، 1969 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىن ەكىگە ءبولۋ ارقىلى دەربەس مەملەكەت جانە قۇقىق ينستيتۋتىن اشۋ تۋرالى جان-جاقتى نەگىزدەلگەن حاتقا قول قويىپ، ونى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى مەن مينيسترلەر كەڭەسىنە جولدايدى. وداقتىق عىلىم اكادەمياسى قولداپ، رەسپۋبليكالىق باسشىلىق ىڭعاي تانىتقان بۇل ماقساتتىڭ ورىندالۋىنا ءبىر عانا قادام قالعاندا زاڭ عىلىمى سالاسىنداعى تۇڭعىش اكادەميك بولىپ سايلانىپ، تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان س.زيمانوۆ اياق استىنان ديرەكتورلىق قىزمەتىنەن الىنىپ، ونىڭ ومىرىندەگى بۇلعاق كەزەڭ باستالادى.

ءماشھۇر عالىمنىڭ نە سەبەپتەن قىزمەتىنەن الىنعانى رەسپۋبليكا عىلىمي جۇرتشىلىعى ءۇشىن سول زاماندا دا، بۇگىن دە الدەقاشان قۇپيا بولۋدان قالعان. ونىڭ جاي-جاپسارىن مەن اكادەميكتىڭ ءوز اۋزىنان تالاي ەستىگەنمىن. شەتىندەۋ ماسەلە بولعان سوڭ ىشكى قۇپيالارىنا تەرەڭدەمەي-اق تۇسپالداپ ايتۋعا دا بولار ەدى، بىراق ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي سالىق زيمانوۆ كەيىن ارتىق-اۋىس اڭگىمە تۋىنداۋى مۇمكىن جايدىڭ بۇكىل اقيقات شىندىعىن ءوزى اشىپ، ارنايى ەستەلىك جازدى. ونى ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە 2009 جىلى جارىق كورگەن 10 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ سوڭعى 10-تومىندا «سمۋتنوە ۆرەميا» ۆ يستوري جيزني ينستيتۋتا فيلوسوفي ي پراۆا» دەگەن اتپەن جاريالاپ تا جىبەردى. كوپ تومدىق نەبارى 500 دانامەن جارىق كورگەن سوڭ وندا جازىلعان وقيعالار قالىڭ كوپشىلىككە جەتە قويعان جوق. سونىمەن، اكادەميك زيمانوۆ نە ءۇشىن قىزمەتىنەن كەتتى جانە ونىڭ استارىندا قانداي قۇپيا بار ەدى؟ ەندى وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

قوناەۆتىڭ قىزى نەمەسە بۇلعاق باسى

بۇل تاقىرىپتى بىردەن اكادەميكتىڭ ەستەلىك-جازباسىنان باستاپ، ارى قاراي ناقتى مۇراعاتتىق دەرەكتەرمەن وربىتەيىك. زيمانوۆ ءوز ەستەلىگىندە:

«كەيىن بەلگىلى بولعانداي، مەنىڭ قىزمەتتەن بوساتىلۋىم رەسپۋبليكا كومپارتياسىن باسقارعان كۇيەۋىنە ىقپالى ءجۇرىپ تۇرعان ايەلدىڭ اشۋ-ىزاسىمەن بايلانىستى بولعان ەكەن. مەن ينستيتۋت ديرەكتورى رەتىندە ونىڭ كۇيەۋىنىڭ نەكەدەن تىس تۋعان قىزى – قوناەۆا رايسا دىنمۇحامەدقىزىن كسرو عىلىم اكادەمياسى فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا قابىلدانۋىنا ءبىراز ۇلەس قوسقان ەدىم», – دەپ جازادى (زيمانوۆ س.، پولنوە سوبرانيە سوچينەني، ا.، 2009, ت. 10, س. 431).

ەشقاشان ادالدىقتان اتتاماعان، ەشكىمگە قىلاۋداي قيانات جاساماعان اكادەميكتىڭ بۇل سوزىنە كۇدىك كەلتىرۋ قيىن، بىراق سەنبەيتىندەر دە جوق ەمەس. مۇندايدا بارلىق رەسمي ءومىرباياندارىندا پەرزەنتى جوق دەپ ەسەپتەلەتىن مۇنداعى «قوناەۆتىڭ قىزى كىم؟»، «ونىڭ ومىردە بولعاندىعى قانداي قۇجاتتارمەن دالەلدەنەدى؟» دەگەن بىرقاتار زاڭدى سۇراقتار تۋىندايدى.

جوعارىدا ءوزىمىز «شەتىندەۋ ماسەلە» دەپ شەتىن شىعارعان وسىعان قاتىستى ءبىراز مۇراعات اقتارۋعا تۋرا كەلدى.

ۇكىمەت باسقارعان جىلدارىن قوسىپ ەسەپتەگەندە رەسپۋبليكانى 30 جىل باسقارىپ، قازاقستاندى ەكونوميكالىق الەۋەتى كۇشتى، اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىبى قاتار دامىعان وداقتاعى ەڭ بەدەلدى رەسپۋبليكالاردىڭ بىرىنە اينالدىرعان، اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆقا ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ قۇرمەتى ەرەكشە ەدى. قازاقستانعا سەكسەن قالا سالىپ بەرگەن ۇلى ازامات تۋرالى الدا ءالى دە تالاي زەرتتەۋلەر جازىلار. سول تۇستا مىندەتتى تۇردە اشىلاتىن اقيقات بولعان سوڭ ءبىز دە وزىمىزگە بەلگىلى ءبىراز «قۇپيانىڭ» جاي-جاپسارىن ايتا كەتۋدى ءجون كوردىك.

كەڭەس وداعى تۇسىندا قازاقستاندى جۇماباي شاياحمەتوۆ، دىنمۇحامەد قوناەۆ جانە نۇرسۇلتان نازارباەۆ سياقتى ءۇش قازاق قانا باسقارىپتى. سوعىستان كەيىنگى قىسقا ءجىپ سياقتى كۇرمەۋگە كەلمەگەن، قيىن-قىستاۋ سەگىز جىل (1946-54) ىشىندە قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولعان ج.شاياحمەتوۆتى بۇگىنگى بۋىن ۇمىتا باستادى. قىزمەتىن قانقۇيلى نكۆد-دان باستاعان جۇماباي شاياحمەتوۆ تۋرالى قوعامداعى پىكىر دە الا-قۇلا. ونىڭ ويراندى وتىزىنشىنى بىلاي قويعاندا ەل امان، جۇرت تىنىش ەلۋىنشى جىلداردا ساتباەۆ پەن اۋەزوۆتەر قۋعىنعا تۇسكەندە ەل ارداقتارىنا ارا تۇسە الماۋىن ءتۇسىنۋ قيىن.

دەگەنمەن ج.شاياحمەتوۆتىڭ ەكى ەڭبەگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سوعىس جىلدارىندا قازاقستانعا رەسەي، ۋكراينا مەن بەلورۋسسيادان كوشىرىلگەن ءىرى زاۆود، فابريكالاردىڭ از ۋاقىت ىشىندە ىسكە قوسىلىپ، كەيىن ەلدىڭ يندۋستريالىق قۋاتىنىڭ نەگىزى بولعاندىعىنا دا سول كەزدەگى 2-حاتشى بولعان شاياحمەتوۆتىڭ زور ۇلەسى بولدى. كەيىن 1946-56 جىلدارى رەسپۋبليكانى باسقارعان كەزدە دە ول ءوندىرىستى ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە ەرەكشە كوزگە ءتۇستى. ونىڭ بۇل ەڭبەگىن د.قوناەۆ تا ءوز ەستەلىگىندە ورىندى اتاپ وتەدى.

شاياحمەتوۆ حرۋششەۆتىڭ باستاماسىمەن 52 جاسىندا ءبىرىنشى حاتشىلىقتان وزىنە تاپسىرىلعان پارتيالىق مىندەتتەردى ويداعىداي اتقارا الماعانى ءۇشىن دەگەن جەلەۋمەن بوساتىلادى. ال شىندىعىندا ول جوسپارسىز، ءجونسىز، قاۋىرت تىڭ يگەرۋگە جۇرگىزۋگە قارسى بولعان. بۇل تۋرالى ن.س.حرۋششەۆ ءوزى بيلىكتەن تايدىرىلعاننان كەيىن جارىق كورگەن 4 تومدىق مەمۋارىندا: «كەيىن مەن ونىڭ پوزيتسياسىن تالداي كەلىپ، مىنانى ءتۇسىندىم. ول قازاقستاننىڭ بار مۇمكىندىگىن جاقسى اڭعاردى. ونىڭ ءدال وسى جەردە ساياسي، دالىرەك ايتقاندا ۇلتشىلدىق ۇستانىمى باسىم ءتۇستى. شاياحمەتوۆ ەگەر ءبىز ەگىس القابىن ۇلعايتار بولساق، ونى قازاقتاردىڭ وزدەرى عانا وڭدەي المايتىنىن ءبىلدى. تىڭ جەرلەردى يگەرۋگە قۇلشىنعان ەرىكتىلەردى كومەككە شاقىرۋعا تۋرا كەلەتىن ەدى. ءبىز ولاردىڭ جەتكىلىكتى ەكەنىنە سەنىمدى بولدىق، ال ول مۇنى مۇلدە قالامادى. سولاي بولعاندا قازاقستانداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلەس سالماعى بۇرىنعىدان دا ازايا تۇسەتىن ەدى»، – دەپ اشىقتان اشىق ءوزىنىڭ ەكىجۇزدى، سۇرقيا ساياساتىنىڭ سىرىن جايىپ سالادى. (حرۋششەۆ ن.س.، ۆرەميا. ليۋدي. ۆلاست.م.، 1999, 1-توم، 74-75 بەتتەر)

پارتيالىق بيلىك اۋەلى قازاقستاندا اشتىق ۇيىمداستىرىپ، بەيبىت، باقۋاتتى حالىقتى قىرىپ سالادى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قولعا قارۋ ۇستايتىن ەر-ازاماتتاردىڭ باسىم بولىگى مايدان دالاسىندا قازا بولدى. قىپ-قىزىل ساياسات سوعىستان كەيىن ورتەڭگە شىققان كوكتەي ەندى عانا قاۋلاپ وسە باستاعان قازاقتاردىڭ جاس وركەنىن تىڭ يگەرۋگە شاقىرىلعان ءتۇرلى قيىندى-جيىندىلاردىڭ تالاۋىنا ءتۇسىرۋدى كوزدەيدى. قانشالىقتى كوممۋنيست بولسا دا، جۇماباي شاياحمەتوۆ بۇعان قارسى شىعادى. بۇل، ارينە، ونىڭ ازاماتتىق ەرلىگى. مۇنى ۇمىتۋعا بولمايدى.

د.ا.قوناەۆتىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتى مەن ىزگىلىكتى ىزدەرى ءالى كۇنگە دەيىن ەل جادىندا بولسا دا، ونىڭ ءومىرى تولىقتاي، جان-جاقتى زەرتتەلدى دەي المايمىز. ول تۋرالى كەڭەستىك زاماندا جىلىكتى دۇنيەلەر جازىلمادى. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا مەرەيتويلىق ماقالالاردان ارى اسا المادىق.  سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ساياسي بيۋروسىنا تۇركى حالىقتارى اراسىنان مۇشە بولعان تۇڭعىش قايراتكەر تۇلعانىڭ ساياسي قىزمەتىمەن قاتار تاعدىرىنا قاتىستى ءار دەرەك ءبىز ءۇشىن وتە قىمبات. الداعى ۋاقىتتاردا بۇل ولقىلىقتىڭ ورنى تولادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

اكادەميك سالىق زيمانوۆ ناقتى كورسەتىپ كەتكەن د.قوناەۆتىڭ قىزىنا قاتىستى بۇرىن ەش جەردە كەزدەسپەگەن توسىن ماعلۇماتتى تارقاتا جازۋدى ءجون كوردىك. بۇل دىنمۇحامەد اعامىزدىڭ قايراتكەرلىك تە، كىسىلىك تە كەلبەتىنە كولەڭكە تۇسىرمەيتىنى انىق. كەرىسىنشە ونىڭ ادامي، ازاماتتىق بولمىسىن جاڭا ءبىر قىرىنان اشا تۇسەدى دەپ ويلايمىز.

زيمانوۆ ءوز ەستەلىگىندە د.قوناەۆتىڭ جەكە ءوز باسىنا قاتىستى زارەدەي دە وكپەسىن بىلدىرمەيدى، بىراق ونىڭ زايىبى جايلى پىكىرىن: «مەن ول كەزدە اڭعىرتتىقپەن بۇل ايەل ءوز كۇيەۋى، رەسپۋبليكا كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى – د.ا.قوناەۆتىڭ كادر ساياساتىنا ارالاسپايدى دەپ ويلاۋشى ەدىم»، – دەپ ناقپا-ناق كورسەتەدى.

وتكەننىڭ جادى – مۇراعات. «شاڭ باسقان ارحيۆتەردەن تابىلارمىز» دەپ مۇقاعالي اقىن ايتقانداي، شىندىقتىڭ ءبارىن بولماسا دا، ءبىرازىن مۇراعاتتاردان تابۋعا بولادى. ويتكەنى ءبىزدىڭ تاريح كوپ بۇرمالانعان، كوممۋنيستىك بيلىك پارتيالىق ستاندارتقا سىيماعان شىندىقتى «پروكرۋست توسەگىنە» تاڭىپ، كەرگىلەپ، سوزىپ، يدەولوگيانىڭ قالىبىنا تۇسىرگەن. بىراق شىندىق قانشالىقتى بۇرمالانسا دا، ول ءبارىبىر ۋاقىتى كەلگەندە جارىققا شىعاتىن بولادى.

ءبىز «قۇپيا» قىز تۋرالى دەرەكتى ىزدەۋدى س.زيمانوۆ جۇمىس ىستەگەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇراعاتىنان باستادىق. ونىڭ ەستەلىگىندە ايتىلاتىن ۋاقىت – 1969 جىل. بۇگىندە عىلىم جانە ءبىلىم مينيسترلىگىنە قاراستى بۇل مۇراعات «عىلىم ورداسى» دەگەن مەكەمەگە قاراستى. ونىڭ 1969 جىلعى قۇجاتتارى اراسىنان قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى س.ز.زيمانوۆتىڭ كسرو فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى پ.ۆ. كوپنينگە 1969 جىلى 2 ساۋىردە جازعان حاتى تابىلدى. ونىڭ العاشقى ابزاتسىندا: «قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتى وسى ءبىزدىڭ ينستيتۋتتىڭ ەستەتيكا بويىنشا ماماندانۋشى اسپيرانتى ر.قوناەۆانى كسرو عىلىم اكادەمياسى فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا قابىلداۋىن وتىنەدى»، – دەلىنگەن (ف. 98, وپ.1, د. 235, پ. 9).

تولىق ءبىر بەتكە جازىلعان حاتتا قازاقستاننىڭ فيلوسوفيا عىلىمىندا بۇل سالاعا ماماندانعان بىلىكتىلىگى جوعارى مامانداردىڭ ازدىعىنا بايلانىستى وسىدان 4 اي بۇرىن اسپيرانتۋراعا قابىلدانعان ر.قوناەۆانىڭ ءالى عىلىمي جەتەكشىسى جوقتىعىن، سول سەبەپتى  اسپيرانتتى 2 جىل 7 اي مەرزىمگە وداقتىق ينستيتۋتقا «عىلىمي ىسساپارعا» جىبەرىپ وتىرعاندىعى كورسەتىلگەن. اسپيرانتتىڭ ستيپەنديا، ت.ب. شىعىندارىن تۇگەلدەي قازاقستانداعى ينستيتۋت ءوز موينىنا الاتىندىعى دا ايتىلعان. حاتتا اسپيرانت ر.قوناەۆانىڭ فاميلياسى بەس رەت اتالادى.

زيمانوۆ قولىمەن وسى جىلدىڭ 13 مامىرىندا جىبەرىلگەن تاعى ءبىر جازبا وسى ينستيتۋتتا قىزمەت ىستەيتىن فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور م.س.ءجۇنىسوۆتىڭ اتىنا جولدانىپ، وندا اكادەميك بەلگىلى فيلوسوف عالىمعا اسپيرانت ر.قوناەۆاعا عىلىمي جەتەكشى بولۋعا جانە ونى ءوزى باسقاراتىن سەكتور قاراماعىنا الۋىنا ءوتىنىش جاسايدى.

ينستيتۋتتىڭ رەسمي بلانكاسىنا باسىلىپ، تىركەۋ ءنومىرى مەن داتاسى قويىلعان رەسمي قۇجاتتاردا اسپيرانت قىزدىڭ ۇنەمى فاميلياسى عانا جازىلىپ، اكەسىنىڭ اتى كورسەتىلمەيدى، بىراق حاتقا تىركەلگەن قوسىمشا قۇجاتتاردا اكەسىنىڭ اتى دەگەن تۇستا «شاياحمەتقىزى» دەپ جازىلعان.

«عىلىم ورداسى» مۇراعاتىندا قوناەۆا رايسا شاياحمەتقىزىنا قاتىستى العاشقى ماعلۇمات 1968 جىلدىڭ 18 شىلدەسىندە تىركەلگەن ەكەن. وندا قىزدار پەداگوگيكا ينستيتۋتىن بىتىرگەن تالاپكەردىڭ فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىنا ءتۇسۋ ءۇشىن ەمتيحان تاپسىرۋعا جىبەرىلگەندىگى تۋرالى مالىمەت بار. سول جىلدىڭ 7 قاراشاسىنداعى ەكىنشى قۇجاتتا ر.ش.قوناەۆا ەمتيحاندى تاپسىرعاننان كەيىن اسپيرانتۋراعا قابىلدانىپ، وعان 100 سوم مولشەرىندە ستيپەنديا تاعايىندالعانى كورسەتىلگەن.

بۇدان كەيىنگى ەكى قۇجاتتا وعان اۋەلى عىلىمي جەتەكشى بولىپ پروفەسسور م.قاراتاەۆ بەلگىلەنسە، ەكىنشىسىندە بىردەن ەكى ادام: فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ا.قاسىمجانوۆ پەن فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ق.نۇرلانوۆا بەكىتىلگەن. بىراق بۇل عالىمداردىڭ ەشقايسىسى باستاپقى كەلىسىمىندە تۇرماي، كەيىن «ءمىنايىم» سەبەپتەرمەن جەتەكشىلىكتەن باس تارتقان.

وسىنداي ءتورت ايعا سوزىلعان اپپاراتتىق-كەڭسەلىك «ويىنداردان» كەيىن ديرەكتور زيمانوۆ ماسكەۋدەگى ارىپتەسىنە وتىنىشپەن شىعادى.

ر.ش.قوناەۆا 1971 جىلى ماسكەۋدەگى اسپيرانتۋراسىن ءتامامدايدى. بۇل كەزدە س.زيمانوۆ ديرەكتورلىقتان بوساعان. جاڭا ديرەكتور «پالەدەن» باسىن اۋلاق سالىپ، كەزىندە ينستيتۋت وقۋعا جىبەرىپ، ءۇش جىل بويى ستيپەنديا تولەگەن اسپيرانتۋرا تۇلەگىن جۇمىسقا الۋدان باس تارتقان.

ينستيتۋت ماسكەۋدەن كەلگەن جاس ماماندى جوعارى جانە ورتا ارناۋلى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا جىبەرەدى. مينيستر دە فاميلياسىنان «ات ۇركەتىن» جاس ماماننىڭ ءوتىنىشىن قاراۋعا «ۋاقىت تاپپاي»، ورىنباسارى س.ج.كەنجەباەۆقا سىلتەگەن. ءمينيستردىڭ ورىنباسارى جامبىل تەحنولوگيا ينستيتۋتى الماتى فيليالىنىڭ ديرەكتورى ل.ي.جۇماعۇلوۆانىڭ اتىنا ارنايى حات جازىپ،  كسرو عىلىم اكادەمياسى فيلوسوفيا ينستيتۋتى اسپيرانتۋراسىنىڭ تۇلەگى ر.قوناەۆانى وسى ينستيتۋتقا اعا وقىتۋشىلىق قىزمەتكە قابىلداۋ جونىندە تاپسىرما بەرەدى. اعا وقىتۋشىلىق قىزمەتكە ۇسىنىلىپ وتىرعان اسپيرانتۋرا تۇلەگى بۇل كەزدە ءالى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ ۇلگەرمەگەن ەدى. ءمينيستردىڭ ورىنباسارى س.كەنجەباەۆ بۇل ماسەلەنىڭ دە شەشىمىن تاۋىپ: «كسرو عا فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا مينيسترلىك ر.قوناەۆا جولداسقا ديسسەرتاتسياسىن اياقتاۋ ءۇشىن 1972 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنا دەيىن ماسكەۋدە تۇرۋعا رۇحسات ەتەدى»، – دەپ تاپسىرمانى نىقتاي تۇسەدى. حاتتىڭ كوشىرمەسى سول كەزدە ماسكەۋ قالاسى، پروفسويۋز كوشەسى، 22-جاتاقحانانىڭ 166-بولمەسىندە تۇرىپ جاتقان ر.قوناەۆاعا قوسا جولدانعان. مينيسترلىكتىڭ رەسمي بلانكاسىنا باسىلىپ، س.ج.كەنجەباەۆ قول قويعان بۇل حات 1971 جىلدىڭ 20 قىركۇيەگىندە تىركەۋدەن وتكەن.

وسىنداي ءالى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ ۇلگەرمەگەن اسپيرانتقا «ايرىقشا» كومەك كورسەتكەنى ءۇشىن ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ساعىندىق ءجۇنىسۇلى دا كوپ ۇزاماي قىزمەتىنەن «كەتۋگە» ءماجبۇر بولادى. وزدەرى بەرگەن جۇمىسىن «وزدەرى» العانعا قينالماي-اق ورنىن بوساتىپ بەرگەن ساعىندىق اعامىز 96 جاس ءومىر ءسۇرىپ، سوڭىنا 150-دەن استام عىلىمي ەڭبەك قالدىرىپ، بەرتىندە، 2018 جىلى دۇنيە سالدى. جارىقتىق «مەنىڭ ادامدى قاجىتاتىن اپپارات قىزمەتىنەن ەرتەرەك كەتىپ، ۇزاق ءومىر سۇرۋىمە سول قىزدىڭ پايداسى كوپ ءتيدى. قاراعىما العىستان باسقا ايتارىم جوق»، – دەپ جارقىلداپ كۇلىپ وتىرۋشى ەدى.

سونىمەن رايسا شاياحمەتقىزى قوناەۆا 1972 جىلدىڭ 21 قاراشاسىندا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ، 1973 جىلى 23 ناۋرىزدا بۇكىلوداقتىق اتتەستاتسيا كوميسسياسى بەكىتكەن «فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ كانديداتى» رەسمي قۇجاتىن الىپ ەلگە ورالادى. ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جامبىل تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ الماتى فيليالىندا (قازىر الماتى تەحنولوگيا ينستيتۋتى) اعا وقىتۋشى، دوتسەنت، پروفەسسور مىندەتىن اتقارۋشى، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارىپ، سول جەردەن 2002 جىلدىڭ 28 ساۋىرىندە زەينەتكە شىعادى (رەسمي تۇردە – ءوز ەركىمەن قىزمەتىنەن بوسايدى).

ماسكەۋ اسپيرانتۋراسىنىڭ تۇلەگى رايسا قوناەۆانىڭ كۋالىگى

بۇگىن رايسا شاياحمەتقىزىنىڭ دەرەكتەرىن قوناەۆا دەپ ىزدەسەڭىز اكادەميادان باسقا جەردەن تابا قويۋىڭىز قيىن. ول 1975 جىلى قاسىموۆ مۇحيت الماعامبەتۇلى دەگەن قوستاناي وبلىسى جانگەلدين اۋدانىندا تۋعان ازاماتقا تۇرمىسقا شىعىپ، تەگىن قاسىموۆا دەپ وزگەرتەدى. ءتىپتى بۇل تۋرالى ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ اتىنا ۇيلەنگەندەرىنە ءۇش جىل وتكەندە: «جۇبايىمنىڭ تەگىنە كوشۋىمە بايلانىستى ر.ش. قوناەۆا اتتى بۇرىنعى  فاميليامدى ر.ش.قاسىموۆا دەپ وزگەرتۋىڭىزدى سۇرايمىن»، – دەگەن ءوتىنىش جازىپ، فاميلياسىنىڭ وزگەرگەنى جونىندە 1978 جىلدىڭ 6 اقپانىندا رەسمي بۇيرىق تا شىعارتىپ العان.

رايسا قوناەۆانىڭ الماتى تەحنولوگيا ينستيتۋتىندا ساقتالعان جەكە ىسىندە ونىڭ مۇحيت الماعامبەتۇلى قاسىموۆپەن نەكەسى الماتى قالاسىندا 1975 جىلدىڭ 14 مامىرىندا تىركەلگەنى جونىندە كۋالىكتىڭ كوشىرمەسى بار. بۇل نەكەنىڭ قانشا ۋاقىتقا سوزىلعانى بىزگە بەيمالىم. ويتكەنى ونىڭ كەيىنگى تولتىرعان قۇجاتتارىندا جۇبايى تۋرالى مالىمەت مۇلدە كەلتىرىلمەيدى.

م.ءا.قاسىموۆ – ەسىمى رەسپۋبليكا عىلىمي جۇرتشىلىعىنا بەلگىلى ازامات. ول گەولوگيا-مينەرولوگيا عىلىمىنان كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، سوڭىنا جۇزدەن استام عىلىمي ەڭبەك قالدىردى. گەولوگيا سالاسىندا اشقان جاڭالىقتارى ءۇشىن قازاق كسر مەملەكەتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتانىپتى.

ءوز قولىمەن 1989 جىلى ورىس تىلىندە تولتىرىلعان ءومىربايانىندا رايسا قوناەۆا 1977 جىلى ۇلدى بولىپ، اتىن تايلان قويعانى جازىلعان، بىراق وندا كۇيەۋى تۋرالى ەش ماعلۇمات جوق. ءومىرباياندا ءوزىنىڭ وزبەكستاننىڭ ءاندىجان وبلىسى ايىم اۋدانىندا 1938 جىلى تۋعانىن، 1946 جىلى تالدىقورعان قالاسىنا كوشىپ كەلگەنىن، مەكتەپتى سوندا ءبىتىرىپ، 1962 جىلى قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا تۇسكەنىن جازادى. مۇراعات دەرەكتەرى بويىنشا بۇل كەزدە ونىڭ فاميلياسى «بۇعىباەۆا» بولعان. ينستيتۋتتى 1966 جىلى بىتىرگەن سوڭ ءبىر جىلداي سوندا ارحيۆاريۋس، كىتاپحاناشى بولىپ قىزمەت ىستەپتى.

ر.قوناەۆا ءوزى شىققان وتباسى جاعدايىنا كەلگەندە وندا 9 بالا بولعانىن، ۇلكەن اعاسى بۇعىباەۆ عالياحمەد 1926 جىلى تۋىپ، 1944 جىلى ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىكپەن قازا تاپقانىن كورسەتكەن. قالعان 7 باۋىرى ءتۇرلى اۋرۋدان ەرتەرەكتە قايتىس بولىپتى. اكەسى شاياحمەت (اكەسىنىڭ فاميلياسى كورسەتىلمەگەن) تە سوعىسقا قاتىسىپ، اۋىر جاراقات العان. ەلگە ورالعان سوڭ 1944 جىلى قايتىس بولىپتى. اناسى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق، ءتىپتى اتى-ءجونى دە كورسەتىلمەگەن.

قوناەۆا-قاسىموۆانىڭ بۇل ءومىربايانىندا الدىمىزدان بۇرىن ەسىمى ەش جەردە اتالمايتىن ونىڭ بۇعىباەۆ عالياحمەد دەيتىن اعاسى شىعادى. ول ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان ازامات بولعان سوڭ رەسەي قورعانىس مينيسترلىگى مۇراعاتى بويىنشا ىزدەستىرۋ جۇرگىزدىك.

قاتارداعى قىزىلاسكەر 1926 جىلى تۋعان عالياحمەت (رەسمي قۇجاتتا ەسىمىنىڭ سوڭعى قارپى رايسا كورسەتكەندەي «د» ەمەس، «ت») بۇعىباەۆ الماتى وبلىسى تالدىقورعان اۋدانىندا تۋسا دا، اسكەرگە ءاندىجان وبلىسى ايىم اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتىنان شاقىرىلعان دەپ كورسەتكەن. سوعان قاراعاندا بۇعىباەۆتار وتباسى اشارشىلىق جىلدارى وزبەكستانعا قونىس اۋدارۋى مۇمكىن دەپ شامالاۋعا بولادى. ع.بۇعىباەۆ 1944 جىلدىڭ 6 قازانىندا لاتۆيانىڭ ريگا ۋەزى دزەنن دەرەۆنياسى ءۇشىن بولعان ۇرىستا قازا تاۋىپتى. اتا-اناسى دەگەن گرافادا «اناسى بۇعىباەۆا حۋنتس» دەپ كورسەتىلگەن. وزگە حالىقتاردىڭ ەسىمىن تىركەۋگە قىرسىزداۋ بولاتىن ورىس اعايىنداردىڭ «حۋنتس» دەپ جازۋىن ءبىز «حۇسني» بولۋى مۇمكىن دەپ شامالادىق.

عالياحمەت بۇعىباەۆقا قاتىستى ءۇش قۇجاتتىڭ ەكەۋىندە ونىڭ اكەسىنىڭ تەگى «شاياحمەتۇلى» دەپ كورسەتىلگەنىمەن، اتا-اناسى تۋرالى باعاندا تەك اناسىنىڭ ەسىمى عانا اتالعان. ال اسكەري مۇراعاتتان رايسا «جارالانىپ ەلگە ورالدى» دەگەن اكەسى شاياحمەت بۇعىباەۆتىڭ سوعىسقا قاتىسقانى جونىندە ەشقانداي قۇجات تابىلمادى.

رايسا شاياحمەتقىزى ءومىربايانىندا ءوزىن 1938 جىلى ءاندىجان وبلىسىندا تۋدىم دەپ جازسا، ونىڭ 1926 جىلعى اعاسىنىڭ تۋعان جەرى الماتى وبلىسى تالدىقورعان  اۋدانى دەپ كورسەتىلگەن. ەكىنشىدەن، عالياحمەتتىڭ قۇجاتىندا ەسىمى «بۇعىباەۆا حۋنتس» دەپ كورسەتىلگەن رايسانىڭ اناسى قىزىنىڭ قولىمەن تولتىرىلعان بۇعان دەيىنگى ءومىرباياندارىندا مۇلدە اتالمايدى.

رايسا قاسىموۆانىڭ الماتى تەحنولوگيالىق ينستيتۋتى مۇراعاتىندا ساقتالعان تاعى ءبىر قۇجاتتارى دا ءتۇرلى ويلارعا جەتەلەيدى. ونىڭ العاشقىسىندا قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكا ينستيتۋتىن 1966 جىلى 26 ماۋسىمدا «ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى» ماماندىعى بويىنشا بىتىرگەن بۇعىباەۆا رايساعا بەرىلگەن ديپلومنىڭ كوشىرمەسى جانە ارادا ءبىر جىل وتكەندە 1967 جىلى 11 تامىزدا وسى ينستيتۋتتىڭ كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى ر.قوناەۆاعا بەرىلگەن انىقتاما. بۇل قۇجاتتار بۇعىباەۆانىڭ ينستيتۋتقا اۋەلى وسىنداي فاميليامەن ءتۇسىپ، ونى بىتىرگەن سوڭ تەگىن «قوناەۆا» دەپ وزگەرتكەنىنەن حابار بەرەدى.

رايسا اپامىز د.ا.قوناەۆ رەسپۋبليكا ءبىرىنشى باسشىلىعى قىزمەتىنەن كەتكەن سوڭ – 1990 جىلدىڭ 1 اقپانىندا ءوز قولىمەن تاعى ءبىر ەسەپ كارتوچكاسىن تولتىرعان. ونىڭ «وتباسى» دەگەن تۇسىنا 1977 جىلى تۋعان ۇلى تايلاندى كورسەتىپ، اناسى دەگەن گرافادا «بۇعىباەۆا ح.د.» دەپ كورسەتكەن. دەمەك، ونىڭ اناسى 1990 جىلعا دەيىن قىزىنىڭ قولىندا تۇرعان. ۇزاق جاساعان، بىراق ىشتەگى سىرىن جاريا ەتۋدى ءجون كورمەگەن ح.د.بۇعىباەۆا اپامىز كوپ قۇپيانى وزىمەن بىرگە اكەتكەنى انىق. ارينە، بۇل كىسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن كەزىنەن باستاپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىنگى دەرەكتەردى ىجداھاتتىلىقپەن ىزدەستىرسە، تالاي شىندىققا قول جەتكىزۋگە بولار ەدى. الدىمىزعا مۇنداي ماقسات قويماعاندىقتان ءبىز قولدا بار ماعلۇماتتارمەن عانا شەكتەلدىك.

رايسا اپامىز 2004 جىلدىڭ 18 قاراشاسىندا 65 جاسىندا جۇرەك تالماسىنان دۇنيە سالىپتى. داتكە دە بەرىك جان بولسا كەرەك، ول دا ءبىراز سىردى وزىمەن بىرگە الا كەتتى. ءبىزدىڭ ەڭبەك اكادەميك سالىق زيمانوۆقا قاتىستى بولعان سوڭ كولدەنەڭ قوسىلعان تاقىرىپتى ارى قاراي قازبالاۋدى ارتىق سانادىق.

ءيا، مۇراعاتتا رايسا اپامىزدىڭ ەشبىر تۇسىندىرمەسىز-اق سويلەپ تۇرعان فوتوسۋرەتى ساقتالعان. كورگەن جان ءوزى-اق قورىتىندى جاسار دەپ ونى دا جاريالاۋدى ءجون كوردىك.

سۋرەتتە: رايسا قوناەۆا، 1990 جىل.

د.ا.قوناەۆ – قازاق تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىرعان اسا كورنەكتى مەملەكەت باسشىسى. ءبىز ءۇشىن ونىڭ ءومىربايانىنىڭ ءاربىر پاراعى قىمبات. ول تۋرالى ءالى تالاي كىتاپتار جازىلىپ، زەرتتەۋلەر جارىق كورەتىنى انىق. سول بولاشاق زەرتتەۋلەردىڭ كادەسىنە جارار دەپ ءوزىمىز تاپقان مۇراعاتتىق دەرەكتەردىڭ ءبىر پاراسىن جاريالاۋدى ءجون كوردىك. ونى تاراتا، تارقاتا جازامىن دەۋشىلەر ءۇشىن جوعارىداعى مۇراعات دەرەكتەرى سەپتىگىن تيگىزەتىن بولار دەپ ەسەپتەيمىن.

«قوناەۆتىڭ قىزى» تۋرالى اڭگىمەنى وتىز جىلعا جۋىق ۋاقىت بويىنا ەتەنە ارالاسا ءجۇرىپ، سالىق اعادان تالاي مارتە ەستىدىم. ول ەستەلىگىندە قىزدىڭ تولىق اتى-ءجونىن «قوناەۆا رايسا دىنمۇحامەدقىزى» دەپ ناقپا-ناق جازادى. اعامىزدىڭ بۇلاي جازۋىنىڭ استارىندا مىنانداي وقيعا بولىپتى.

ءبىر كۇنى سالىق اعانىڭ ۇيىنە سول كەزدە الماتى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقاراتىن ەجەتتەس دوسى ميحايل يۆانوۆيچ (بۇل كىسىنىڭ شىن نىسپىسى – حاكىم، بالالار ۇيىندە وسكەندىكتەن تاربيەشىلەرى ەسىم-سويىن ورىسشا جازىپ جىبەرگەن) ەسەناليەۆ اعامىز كەلەدى. ول ەجەلدەن سىرالعى دوسىنا رەسپۋبليكا باسشىسىنىڭ ازاماتتىق نەكەدەن تۋعان قىزىنىڭ اسپيرانتۋراعا تۇسۋىنە دابىراسىز قول ۇشىن بەرۋدى قۇپيالاپ جەتكىزەدى.

رەسپۋبليكا باسشىسى بۇل ماسەلە بويىنشا ميحايل يۆانوۆيچپەن وڭاشا اقىلداسقاندا ول سىرعا دا، سەرتكە دە بەرىك سالىق اعانىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنعان ەكەن. زيمانوۆتىڭ ادالدىعى مەن تازالىعىن سىرتىنان جاقسى بىلەتىن ديماش اعا ونى ماقۇلداپ، بۇل ماسەلەنى ىڭ-شىڭسىز جۇزەگە اسىرۋدى ەسەناليەۆكە تاپسىرادى. بۇدان كەيىن بار جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا العان سالىق اعامىز ءوتىنىشتى اسكەري تاپسىرماداي بۇلجىتپاي ورىنداپ شىعادى.

ماسكەۋ مەن الماتى اراسىندا تالاي مارتە تىركەۋ مەن تەكسەرىستەن وتكەن قاتىناس قاعازدارىنداعى «قۇپيا» بىرتىندەپ ۇلكەن ۇيدەگى جەڭگەمىزگە جەتەدى. بالا تاپپاعان ايەلدىڭ قىزعانىشى قيىن عوي، ونىڭ ۇستىنە كۇيەۋى اناۋ-مىناۋ ەمەس ۇلكەن رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولسا. ارتىق-كەم ايتىلعان ءسوز، پارتيالىق جاۋاپكەرشىلىك، ت.ب. ارگۋمەنتتەر دە ىسكە قوسىلعان سياقتى. ناتيجەسىندە نەكەسىز تۋعان قىزعا «قىزمەت بابىن اسىرا» كومەك كورسەتكەنى ءۇشىن ەسىمى رەسپۋبليكاعا ءماشھۇر اكادەميك-ديرەكتور مەن ونىڭ سىيلاس دوسى ءمينيستردىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنەن كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. ارينە، زاڭ-زاكوندى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن سالىق زيمانوۆ بۇعان كەلىسپەي، قارسى شىعۋىنا دا بولاتىن ەدى. وندا بۇل ءىستىڭ قۇپياسى اشىلىپ، وعان قاتىستى وزگە ازاماتتار دا جاپا شەگۋى مۇمكىن ەدى. مۇنى قالاماعان قوس ازامات ەشبىر دابىراسىز قىزمەتتەرىن بوساتىپ بەرگەن.

شىنتۋايتقا كەلگەندە، 1969 جىلى سالىق زيمانوۆتىڭ ابىروي بەدەلى دە، ول باسقارعان ينستيتۋتتىڭ جاعدايى دا وتە جوعارى دەڭگەيدە ەدى. بۇل كەزدە ول رەسپۋبليكاداعى زاڭ عىلىمى بويىنشا جالعىز اكادەميك، 1943 جىلدان بەرى كوممۋنيست ءارى ينستيتۋت ورنالاسقان فرۋنزە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى. ونىڭ ۇستىنە ينستيتۋت جۇمىسى ەرەكشە ماقتالىپ، ونىڭ اتى قالاداعى پانفيلوۆشىلار پاركىندە ورنالاسقان قۇرمەت تاقتاسىنا ىلىنگەن. اكادەميا پرەزيدەنتى شاحماردان ەسەنوۆ وسى قىزمەتكە كەلگەننەن باستاپ-اق سالىق زيمانوۆقا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىپ، ونىڭ جاڭا ينستيتۋت اشۋ تۋرالى باستاماسىنا قىزۋ قولداۋ كورسەتە باستاعان. سالىق اعامىز ينستيتۋت جۇمىسىنا كۋراتورلىق جاسايتىن اكادەميانىڭ قوعامدىق عىلىمدار بويىنشا ۆيتسە-پرەزيدەنتى، زاڭگەر عالىم باسقاراتىن مەكەمەنىڭ تىكەلەي كۋراتورى، اكادەميك اقاي نۇسىپبەكوۆپەن ەرەكشە قارىم-قاتىناس ورناتىپ، ءتىپتى وتباسىلىق دەڭگەيدە جاقىن ارالاساتىن دوستار بولعان.

زيمانوۆتىڭ ا.نۇسىپبەكوۆكە ارنالعان ەستەلىگىندە ايتىلعانداي، ءوزىنىڭ قىزمەتتەن بوساتىلاتىنى جونىندەگى حاباردى وعان قالاي «ەستىرتۋدى» بىلمەي دال بولعان شاحماردان ەسەنوۆ ونى اقىر سوڭىندا ورىنباسارىنا تاپسىرىپتى. اقاي اعامىز كەشقۇرىم سالىق دوسىنىڭ ۇيىنە كەلىپ، ماسەلەنىڭ جاي-جاپسارىن جۇقالاپ جەتكىزەدى. وق پەن وتتىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ، «مەنى كوزدەپ اتىڭدار!» – دەپ بۇيرىق بەرگەن حاس باتىر «پارتيالىق شەشىمدى» دە قاسقايا قارسى الىپ، قالاعان ارىزدارىن جازىپ، قىزمەتىمەن كۇلىپ تۇرىپ قوشتاسادى. سالىق اعا بۇل ەستەلىگىندە دە ءوزىنىڭ قىزمەتتەن بوساۋ سەبەبى جونىندە: «كەيىنىرەك مەنىڭ تابان استىندا ينستيتۋت ديرەكتورى قىزمەتىنەن بوساتىلۋىمنىڭ سىرى اسقان دالدىكپەن انىقتالدى»، – دەي كەلىپ، ونىڭ جاس عالىم قوناەۆا رايسا دىنمۇحامەدقىزىن (اكەسىنىڭ تەگىن وسىلاي جازعان) ماسكەۋ اسپيرانتۋراسىنا جىبەرگەنىمەن بايلانىستى ەكەندىگىن اشىپ كورسەتەدى.

بۇگىندە ازاماتتىق نەكەدە بولۋ توسىن جاڭالىق، وزگەشە وقيعا بولۋدان قالعان. بۇكىل تاريحى پارتيا ىڭعايىنا قاراي جاسالعان سۇرقيا ساياساتتاردان تۇراتىن كوممۋنيستىك زاماندا بۇل رەسپۋبليكا پارتيا باسشىسى ءۇشىن ۇلكەن «كۇنا» بولاتىن. مۇنداي جاعداي پارتبيلەتپەن قوشتاسۋعا دەيىن الىپ كەلەتىن. ونىڭ سوڭى نەمەن بىتەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى.

«ماحابباتسىز دۇنيە بوس، حايۋانعا ونى قوسىڭدار» دەيدى دانىشپان اباي. ءۇش-ءتورت ايەل الىپ، ولاردان پەرزەنت ءسۇيۋ ق.ساتباەۆ، م.اۋەزوۆ سياقتى قازاقتىڭ ۇلى تۇلعالارىنىڭ باسىنان دا وتكەن.

مۇحتار اۋەزوۆ ءۇش رەت رەسمي نەكەدە، ءتورتىنشى قوساعى فاتيما عابيتقىزىمەن بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، ازاماتتىق نەكەدە بولعان. ودان تۋعان ۇلى مۇراتقا ەسىمىن دە، فاميلياسىن دا بەرگەن، ومىرگە كەلگەننەن باستاپ اكەلىك قامقورلىعىن اياماعان. دۇنيەدەن وتەر الدىندا ماسكەۋ اۋرۋحاناسىندا جاتىپ، مۇراتتىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ەلدەگى اعايىندارعا حات جازعان. سول مۇرات مۇحتارۇلى اۋەزوۆ اكە سەنىمىن تولىعىمەن اقتادى. ۇلت مادەنيەتىنە ۇلكەن ولجا سالىپ، ۇلى جازۋشىنىڭ ەركەك كىندىكتەن تاراعان ۇرپاقتارىن جالعاستىرىپ كەلەدى.

دانىشپان قانىش ساتباەۆتىڭ ەكى مارتە رەسمي نەكەدە بولعانىن جۇرتشىلىق جاقسى بىلەدى. ول ءۇشىنشى زايىبى كاميلا دوسقىزى وتەگەنوۆامەن ازاماتتىق نەكەدە بولىپ، ودان 1948 جىلى ءجاميلا ەسىمدى قىز ءسۇيدى. كاميلا اپامىز كەيىن قازاق قىزدارى اراسىنان العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، 1955 جىلى مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اتاندى، وتاندىق مەديتسينانىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوستى. قانىش يمانتايۇلىنا دا، عىلىمعا دا ادالدىعىن ساقتاپ، دۇنيەدەن ءوتتى. ونىڭ قانىش اعادان تۋعان قىزى ءجاميلا ماسكەۋ مەملەكەتتىك حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتىن قىتاي ءتىلى ماماندىعى بويىنشا ءتامامدايدى. كەيىن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەملەكەت جانە قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن، پەكين حالىقارالىق بايلانىستار ينستيتۋتىنىڭ دوكتورانتۋراسىن دا ءبىتىرىپ، قىتاي دەرەكتەمەلەرىندەگى قازاق تاريحىنا قاتىستى قۇندى ەڭبەكتەر جازعان  ۇلكەن عالىم اتاندى.

بويى دا، ويى دا بيىك، سىمباتى دا، سىرى دا كەلىستى دىنمۇحامەد احمەتۇلى سياقتى ەل ماقتاعان ازاماتتى تالاي قازاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرى دە جاقتاعانىنا ەشكىمنىڭ كۇمانى جوق بولار. ەگەر ونىڭ زايىبى ەرىنىڭ جاس كەزدە جاساعان ءبىر «ەركەلىگىنە» وڭ تۇسىنىك تانىتىپ، وعان دا، قىزىنا دا جىلى ءجۇزىن بۇرسا، ولاردىڭ كەيىنگى تاعدىرى قالاي بولار ەدى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ تابۋ قيىن...

بۇحارداعى قازاقتار مەن حيۋاداعى حاندار

«دۇنيە ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان» دەيدى حالىق اندەرىنىڭ بىرىندە. كەي ازاماتتىڭ باسىنان باق تايعاندا سارىۋايىمعا سالىنىپ، كۇيرەك جولعا تۇسەدى، ال رۋحى مىقتى جان ورشەلەنە ورگە تارتىپ، ماقسات-مۇراتىنا جەتپەي توقتامايدى. سالىق اعا سوڭعىلاردىڭ سويىنان ەدى.

زيمانوۆ ديرەكتورلىقتان كەتسە دە، ءوزى قۇرعان ينستيتۋتتاعى مەملەكەت پەن قۇقىق تەورياسى جانە تاريحى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن جالعاستىرا بەردى. بۇل كەزەڭدە ونىڭ قالامىنان شىققان عىلىمي جۇمىستاردىڭ تاقىرىبى كۇن وتكەن سايىن كەڭەيە، اۋقىمدانا ءتۇستى.

الپىسىنشى جىلدارى س.زيمانوۆ وتاندىق زاڭ عىلىمى تاريحىندا تۇڭعىش رەت ابايدىڭ قۇقىقتىق كوزقاراسى، بيلىگى تاقىرىبىنا تۇرەن سالىپ، العاشقى زەرتتەۋلەرىن جاريالايدى. قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ارنايى لەكتسيالار كۋرسىن وتكىزىپ، بايانداما جاسايدى. سولاردى جۇيەلەپ، 1971 جىلى «اباي ي وبىچنوە پراۆو كازاحوۆ» اتتى ەڭبەگىن جاريالايدى. اكادەميك ءوزىنىڭ كەيىنگى شىعارماشىلىعىندا بۇل تاقىرىپقا بىرنەشە رەت ورالىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ونى ۇنەمى تولىقتىرىپ، جاڭا قىرىنان اشىپ وتىردى.

كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن جازۋ بارىسىندا لەنينگراد مۇراعاتتارىنان تاپقان قازاقتىڭ تۇڭعىش جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەرى، مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى باقىتجان قاراتاەۆتىڭ ومىرىنە قاتىستى «ب.ب.قاراتاەۆ ۆو ۆتوروي گوسۋدارستۆەننوي دۋمە» اتتى ەڭبەگىن شىعارادى. ونىڭ جۇمىس جوسپارىندا شاكىرتى م.ىسماعۇلوۆپەن بىرگە سۇلتان ب.قاراتاەۆ تۋرالى ىرگەلى عىلىمي ەڭبەك جازۋ دا بولعان، بىراق يدەولوگيالىق شەكتەۋلىكتەرگە بايلانىستى بۇل ويىن جۇزەگە اسىرا المايدى. بىراق ونىڭ قازاقتىڭ اسا كورنەكتى زاڭگەرى ءارى زيالى تۇلعاسى تۋرالى وسى ماقالاسىنىڭ ءوزى-اق بۇعان دەيىن سىرە مۇز بولىپ قاتقان تاقىرىپتىڭ سەڭىن بۇزىپ، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەرگە جول اشتى.

اكادەميك س.زيمانوۆ – ءوزىنىڭ عىلىمي يدەيالارىن شاكىرتتەرىمەن جومارتتىقپەن بولىسە بىلگەن جان. ول الپىسىنشى جىلدارى اۋەلى ءوزى، كەيىن تالانتتى شاكىرتى ارىستانبەك اتىشەۆپەن بىرگە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ يدەيالىق، ساياسي، قۇقىقتىق كوزقاراستارى تۋرالى زەرتتەۋلەردىڭ تۇتاس سەرياسىن جاريالايدى.

بوكەي ورداسىنىڭ تاريحى، ونداعى «حان كەڭەسىنىڭ» قىزمەتى تۋرالى تاقىرىپتى زەرتتەۋ بارىسىندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى قۇقىعى مەن اتا زاڭدارىنا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، بىرتىندەپ بۇل تاقىرىپتى شاكىرتتەرىمەن بىرلەسە زەرتتەيدى. اراب قارپىمەن جازىلعان ەسكىلىكتى قولجازبالاردى وقۋ جانە ونى ورتا عاسىرلاردا اراب تىلىندە جازىلعان يسلام ويشىلدارىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن سالىستىرا زەرتتەۋ ءۇشىن بۇل ىسكە شىعىستانۋشى عالىم، اراب ءتىلىنىڭ مامانى نۇرالى وسەروۆتى تارتىپ، وعان تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىن» كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا ەتىپ بەكىتەدى. جەتپىسىنشى جىلدار ورتاسىندا شاكىرتىمەن بىرگە «جەتى جارعىعا» بايلانىستى بىرنەشە عىلىمي ماقالالار سەرياسىن جاريالايدى.

ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ تاعىلىمدى تاندەمى كەيىن جاراستى جالعاستىعىن تاۋىپ، ول 1997 جىلى ن.وسەروۆتىڭ وتاندىق زاڭ عىلىمى تاريحىندا «مۇسىلماندىق قۇقىق» تاقىرىبىنا قورعالعان تۇڭعىش دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا – «قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنا شاريعاتتىڭ اسەرىنە»  ۇلاستى. بىزبەن دوس-جار قاتىناستا بولعان نۇرالى اعامىز توقسانىنشى جىلدارى تاقىرىپ اياسىن كەڭەيتىپ، جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرى مەن وقىتۋشىلارىنا ارنالعان «مۇسىلماندىق قۇقىق»، «مۇسىلماندىق قاعيدالارى»، «مۇسىلماندىق نەكە» اتتى تاماشا ەڭبەكتەر جاريالاپ، قاسيەتتى «قۇراننىڭ» بەس تومدىق اۋدارماسىن جاريالادى.

تاقىرىپتان ءسال وزىڭقىراپ ايتاتىن بولساق، سالىق اعا سەكسەنىنشى جىلدارى تاعى ءبىر ۇلتجاندى شاكىرتى قابدەش ىدىرىسوۆتى الاش ارداگەرلەرىنە سەرىكتەس بولىپ، قازاق دالاسىندا ازاتتىق يدەياسىن تاراتۋعا، ساياسي، قۇقىقتىق وي-سانا قالىپتاستىرۋعا زور ەڭبەك سىڭىرگەن «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ شىعارۋشىسى ءارى باس رەداكتورى مۇحامەدجان سەراليننىڭ قوعامدىق-ساياسي كوزقاراسىن زەرتتەۋ ىسىنە تارتىپ، عىلىمي تانىمى زور تۇتاس ماقالالار تىزبەگىن جاريالايدى. ىدىرىسوۆتىڭ وسى تاقىرىپتا 1986 جىلى قورعالعان كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى مەن سونىڭ ءىزىن الا جارىق كورگەن مونوگرافياسى «ايقاپ» جۋرنالىندا جارىق كورگەن وزگە قازاق زيالىلارىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋگە باعىت-باعدار سىلتەدى.

جەتى جىلعا سوزىلعان بۇلعاق كەزەڭنىڭ سوڭىنا قاراي – 1976 جىلى اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ قالامىنان «وت وسۆوبوديتەلنىح يدەي ك سوۆەتسكوي گوسۋدارستۆەننوستي ۆ بۋحارە ي حيۆە» اتتى قازاق قانا ەمەس، ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ قيلى تاريحىنا ارنالعان كلاسسيكالىق مونوگرافياسى جارىق كوردى. اكادەميك سۇلتان سارتاەۆتىڭ اعا-دوسىنا ارنالعان «عالىم تۋرالى وداسىندا»: «بۇحارا مەن حيۋاعا، كوزدى سالماي قالمادىق. بوستاندىق ويىن ەكى ەلدىڭ، عىلىمي تۇردە تالدادىق»، – دەيتىن جولدار وسى ەڭبەكتى مەڭزەپ تۇر.

بۇكىل شىعارماشىلىعىن قازاق تاقىرىبىنا ارناعان ۇلكەن وقىمىستى نەلىكتەن كورشى ەلدەر تاريحىنا باردى؟ اۋەلى وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

قازاق حاندىعى دۇنيەگە كەلگەن كەزدەن باستاپ وڭتۇستىكتەگى ەڭ ءىرى مەملەكەت – بۇحار حاندىعىمەن ۇزدىكسىز كۇرەس جۇرگىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە سامارقاند، تاشكەنت، تۇركىستان، سىرداريا بويىنداعى ۇلكەندى-كىشىلى قالالار ءجيى-ءجيى قولدان قولعا ءوتىپ وتىردى. بۇحار حاندىعىن ۇزاق جىلدار بويى شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى، جوشىنىڭ ۇلى ايگىلى باتۋ حاننىڭ تۋعان باۋىرى – شيبان (كەي دەرەكتەردە شەيبان دەپ تە اتالادى) حاننىڭ ۇرپاقتارى باسقاردى.

بۇحار حاندىعىنداعى شيبان اۋلەتى بيلىگىن ورناتقان مۇحاممەد شەيباني كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتىن قۇرعان ابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى ەدى. ول قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار – كەرەي مەن جانىبەك حاننان تاراعان قازاق بيلەۋشىلەرىمەن كوپ سوعىستى. اۋەلى كەرەيدىڭ ۇلى بۇرىندىق حانمەن وتىرار، تۇركىستان ءۇشىن شايقاسىپ، ءبىرشاما ىلگەرىلەۋگە قول جەتكىزەدى. بۇل جەتىسۋدا بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان قاسىم سۇلتاننىڭ نامىسىنا ءتيىپ، ول قالىڭ قولمەن قاراتاۋدىڭ ەتەگىندە شەيباني قولىمەن سوعىسادى. 1510 جىلى سىعاناق قالاسىنىڭ تۇبىندە بولعان شايقاستا شەيباني قولى تاس-تالقان جەڭىلىپ، سامارقاندقا قاشۋعا ءماجبۇر بولادى.

كەلەسى 1511 جىلى قاسىم سۇلتان قازاق حاندىعىنىڭ تاعىنا وتىرادى. ول بيلىك قۇرعان 17 جىل ىشىندە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىكتەگى شەكاراسى كەڭەيىپ، ىرگەسى بەكي تۇسەدى، بىراق شەيباني حاننىڭ مۇراگەرلەرى مەن قازاق حاندارى اراسىنداعى كۇرەس تولاستاعان جوق. بۇحار حاندىعى قۇرامىندا باسىم بولىگى قازاق حاندىعىندا ءومىر سۇرەتىن قازاقتىڭ قىپشاق، نايمان، قوڭىرات، جالايىر جانە «الشىن» دەگەن ورتاق اتاۋمەن بەلگىلى بولعان كىشى ءجۇز رۋلارى ءومىر ءسۇردى. ولاردىڭ ىشىندە اسا ءىرى قولباسى، سامارقاند ءامىرى دارەجەسىنە دەيىن جەتكەن كىشى جۇزدەگى التى اتا الىمگە كىرەتىن تورتقارا رۋىنان شىققان ءجالاڭتوس ءباھادۇر دە بولدى.

ءجالاڭتوس ءباھادۇر تۋرالى العاشقى دەرەكتى الاش ارداگەرى حالەل دوسمۇحامەدوۆ جازدى. بۇل ەڭبەكپەن جاس كەزىندە-اق تانىس سالىق زيمانوۆتىڭ بۇحارا مەن سامارقاند تاريحىنا قىزىعۋشىلىعى ەرتەدەن ويانعان-دى.

بۇحاراعا قاتىستى تاعى ءبىر قىزعىلىقتى دەرەك مۇحتار ماعاۋيننىڭ ايگىلى «الاساپىران» رومانىندا كەلتىرىلەدى. وندا 1594 جىلى تاۋەكەل حاننىڭ قۇل-مۇحاممەد باستاعان ەلشىسى ورىس پاتشاسىنا قاپىدا قولعا تۇسكەن ورازمۇحامەدتى الۋ ءۇشىن ەلشىلىككە كەلگەندە قازاقتىڭ قالىڭ قولى بۇحاردى قورشاۋدا ۇستاپ تۇرعاندىعى جازىلعان.

تاۋەكەل حان بۇحاردى قورشاۋ كەزىندەگى قىرعىن ۇرىستا قازا تاپسا دا، قازاق حاندىعى تۇستىكتەگى شەكاراسىن كەڭەيتىپ، مول ولجاعا كەنەلەدى. بۇل تۋرالى 5 تومدىق «قازاقستان تاريحىندا»: «تاۋەكەل از ۋاقىت ىشىندە تۇركىستاندى، تاشكەنتتى، فەرعانانى الدى. تاۋەكەل ءوزىنىڭ ورتا ازياعا جورىعىن جاساعاندا ءبىر عانا قارۋدىڭ تۇرىنە ءۇمىت ارتقان جوق: ول ورتا ازيا حالقىنىڭ بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپتارىنا سۇيەندى، ولار قاجەت بولعان كەزدە وعان قولداۋ كورسەتۋگە ءتيىس ەدى جانە ولار شىنىندا دا قولداۋ كورسەتتى»، – دەپ جازادى (ا.، 1998 جىل، 3-توم، 417-18-بەتتەر).

اۆتوردىڭ مۇنداعى يشارالاپ وتىرعانى بۇحار حاندىعى قۇرامىنداعى قازاق رۋلارى مەن رۋباسىلارى جانە ولاردان شىققان اسكەرباسىلار ەدى.

بۇحاردىڭ قازاققا قونىس بولعاندىعى تاريحي دەرەكتەرمەن قاتار قازاق اقىن-جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارىنان دا كورىنىس تاپقان. ايگىلى دۋلات باباتايۇلىنىڭ «اۋەلگى قازاق دەگەن جۇرت» اتتى تولعاۋىنداعى: «ەمىن-ەركىن ەن جايلاپ، ءوسىپ ەدىڭ بۇحاردا» دەگەن جولدارى وسىنى مەڭزەيدى. شاعاتاي تىلىندەگى ورتاعاسىرلىق اۆتورلار ەڭبەكتەرىنەن وقىعان-توقىعانى مول دۋلات جىراۋ بۇل تاقىرىپقا تەرەڭدەي ءتۇسىپ: «سەن بۇحاردا كەزىڭدە، ءباتۋا بار سوزىڭدە. كەلەلى ءبيىڭ سەنىمدى، قارا ءبىر حالقىڭ كونىمدى. تىنىش ەدى ەلىمىز... بۇحار-اي ءشارى دەيتۇعىن، وسكەن، ونگەن جەرىڭىز»، – دەپ تولعايدى.

بۇحاردىڭ قازاققا قاتىستىلىعى تۋرالى دەرەكتەر وزگە دە قازاق جىراۋلارىنىڭ تولعاۋ جىرلارىندا دا از كەزدەسپەيدى.

شەيباني اۋلەتىنىڭ حاندىققا كەلگەندەگى اتاق-داڭقى داۋىرلەپ تۇرسا دا ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ دا، نەگىزىن سالعان بۇقار حاندىعىنىڭ دا ءومىرى قىسقا بولدى، 1785 جىلى حاندىق تارقاتىلىپ، ونىڭ ورنىنا بۇحار امىرلىگى قۇرىلدى. رەسەي يمپەرياسى 1868 جىلى ءوز پروتەكتوراتىنا اينالدىرعان بۇل امىرلىك 1920 جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇردى. بىراق ونى شەيباني حاننىڭ تۇقىمدارى ەمەس، ماڭعىت امىرلەرى بيلەدى. سول سەبەپتى مەملەكەت «حاندىق» ەمەس «امىرلىك» دەپ اتالدى.

سۋرەتتە: بۇحاردىڭ سوڭعى ءامىرى سەيت ءالىم حان

اكادەميك سالىق زيمانوۆ ءۇش بىردەي مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى (امىرلىك، بۇحار كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى، وزبەك كسر-ءى) باستان وتكەرگەن، قازاق تاريحىمەن تامىرلاس امىرلىكتىڭ XIX عاسىردىڭ سوڭى مەن XX عاسىر باسىنداعى ساياسي تاريحىن عىلىمي زەرتتەۋ نىساناسى ەتىپ الادى.

اكادەميكتى ەرەكشە قىزىقتىرعان ماسەلە: كىندىك ازيادا ەكى مىڭ جىلدان استام مەملەكەتتىلىك قۇرعان بۇحار مەن حيۋاداعى حاندىق بيلىكتىڭ 20-عاسىر باسىنا دەيىن ساقتالۋى بولدى. بۇل تۋرالى ول مونوگرافيانىڭ كىرىسپە بولىمىندە: «تيپيچنايا سرەدنەازياتسكايا حانسكايا ۆلاست سو منوگيمي اتريبۋتامي سوحرانيلاس تولكو ۆ بۋحارە ي حيۆە», – دەپ ناقتىلاي جازدى.

حيۋا حاندىعى الەم تاريحىنا حورەزم پاتشالىعى دەگەن اتپەن ەسكەندىر زۇلقارنايىن زامانىنان بەرى بەلگىلى مەملەكەتتىڭ زاڭدى مۇراگەرى ەدى. كەيىن XIII عاسىردا بايلىق پەن بيلىكتەن باسى اينالىپ، مەيماناسى تاسىعان حورەزمشاح الا اد-دين مۇحاممەد شىڭعىس حان ەلشىلىگىن قىرىپ سالادى. حورەزمشاحتىڭ بۇل استامشىلىعى شىڭعىس حاننىڭ ورتالىق ازياعا جورىق جاساۋىنا اكەپ سوقتىرىپ، سول زامانداعى وركەنيەت كوشىنىڭ باسىندا تۇرعان گۇلدەنگەن ولكەنىڭ كوپتەگەن قالالارى جەرمەن-جەكسەن بولادى.

حورەزم مەملەكەتىنىڭ باستاپقى استاناسى جوشى تالقانداۋدان ساقتاپ قالعان ۇرگەنىش قالاسى بولعان، XVI عاسىر سوڭىندا قالانىڭ ىرگەسىنەن اعاتىن ءامۋداريا ارناسىنان اۋىپ كەتكەندە استانا حيۋاعا كوشىرىلىپ، ول وسى مارتەبەسىن XX عاسىر باسىنا دەيىن ساقتاپ قالادى. ورىس تاريحشىلارى بۇل مەملەكەتتى كەيىنگى استاناسى حيۋانىڭ اتىمەن «حيۋا حاندىعى» دەپ اتاسا دا، ولاردىڭ وزدەرى ءۇشىن سول باياعى حورەزم بولىپ قالا بەردى. مۇندا دا قىزىل توڭكەرىس جەڭىسكە جەتىپ، حيۋا حاندىعى كەلمەسكە كەتىپ، ونىڭ ورنىنا دۇنيەگە كەلگەن جاس مەملەكەت ەجەلگى اتاۋىمەن حورەزم كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى دەپ اتالدى.

اقيقاتىن ايتار بولساق، حيۋاعا دا قازاقتىڭ تالاسى بار. بۇل مەملەكەتتى اۋەلى جوشىنىڭ ۇرپاعى – ارابشاح حاننىڭ تۇقىمدارى بيلەدى. اۋلەتتەن شىققان حانداردىڭ سوڭى سانالاتىن شەرعازى حان حيۋانى 14 جىل (1714-28) بيلەپ، سوڭىنا جاقسى اتاق قالدىرادى. (كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ونى ابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى، كىشى جۇزگە 16 جىل حان بولعان (1812-28) شەرعازى ايشۋاقۇلىمەن شاتاستىرادى، بۇل جاڭساق پىكىر).

حيۋالىق شەرعازى حان دۇنيە سالعان كەزدە كىشى جۇزدە ابىلقايىر حاننىڭ اتاق-داڭقى داۋىرلەپ تۇردى. حيۋانىڭ سىرداريا، ارال وڭىرىمەن شەكتەس ولكەلەردە تۇراتىن كىشى ءجۇز رۋلارى مەن قاراقالپاقتار ابىلقايىر حاندى وزدەرىنىڭ زور قامقورى سانادى. شەرعازى ولىمىنەن كەيىن ءدال وسى ابىلقايىر ۇسىنىسىمەن حيۋا تاعىنا ونىڭ نەمەرە ءىنىسى، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن سالعان جانىبەك حاننىڭ تۇقىمى ەلبارىس وتىرادى.

ەلبارىس قولباسشىلىعىمەن داڭقى شىعىپ، 12 جىل حيۋانى اشسا الاقانى، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستايدى.

ابىلقايىر 1731 جىلى ورىسپەن كەلىسىمگە كەلگەن سوڭ ەلبارىسقا دا وسى شارتقا قوسىلۋعا ۇسىنىس جاسايدى. ول قارسىلىق بىلدىرگەننەن كەيىن ەكەۋىنىڭ اراسىنا سىزات تۇسەدى. ءنادىر شاحتىڭ حيۋا حاندىعىنا قارسى سوعىسى كەزىندە ەلبارىس قازا تابادى. كوپ ۇزاماي ونىڭ ورنىنا ءنادىر شاح قويعان تاحير حان ءوز حالقىنا جاساعان جاۋىزدىقتارى ءۇشىن ءولتىرىلىپ، ابىلقايىردىڭ ۇلكەن ۇلى نۇرالى سۇلتان حان تاعىنا وتىرادى. ارادا ەكى جىل وتكەندە سول باياعى ءنادىر شاحتىڭ ارالاسۋىمەن نۇرالى دا تاقتان تايدىرىلىپ، بيلىككە ەلبارىس حاننىڭ ۇلى ابىلعازى ەكىنشى كەلەدى.

بۇل كەزدە ابىلقايىر حاننىڭ اسكەري قۋاتى حيۋا حاندىعىن تاس-تالقان ەتىپ، وزىنە ءبىرجولاتا قاراتۋعا ەركىن جەتەتىن ەدى، بىراق ونىڭ بۇل ويىنان ءنادىر شاحپەن ديپلوماتيالىق ويىنداردى باستاپ كەتكەن رەسەي يمپەرياسى اينىتادى. تەك 1747 جىلى ءنادىر شاح دۇنيە سالعان سوڭ ابىلقايىر حاننىڭ باقتالاسى سانالاتىن باتىر سۇلتاننىڭ ۇلى قايىپ حان حيۋا تاعىنا وتىرىپ، ون جىلدان استام ۋاقىت بويىنا ەل باسقارادى.

تەك XVIII عاسىردىڭ وزىندە حيۋا تاعىنا جوشى اۋلەتىنەن شىققان وننان استام قازاق سۇلتاندارى وتىرىپتى. ونىڭ ىشىندە قاستاندىقپەن كوزى جويىلعان،  تۇرلى ايلا-شارعىمەن تاقتان تايدىرىلعان، «اتتان قۇلاپ ءولدى» دەگەن سىلتاۋمەن ساراي ويىندارىنىڭ قۇربانى بولعان قۋىرشاق حاندار دا بار-دى. قالاي دەگەنمەن دە ولاردىڭ ءبارى قازاق تاريحىنا تىكەلەي قاتىستى تۇلعالار ەدى. اكادەميك زيمانوۆتى حيۋا تاريحى سول ءۇشىن دە قىزىقتىرعان.

ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك: توڭكەرىسكە دەيىن وزبەكستان اۋماعىندا ءۇش حاندىق بولعان. ەكەۋىن جوعارىدا ايتتىق. ءۇشىنشىسى – قازاقتارمەن ءجيى سوعىساتىن قوقان حاندىعى. قازاقتا سول كەزەڭنەن: «بىلاي بارساڭ قوقان بار، قوقاڭداعان اكەڭ بار»، – دەگەن ماتەل قالعان. قوقاندى 1876 جىلى رەسەي يمپەرياسى ءبىرجولاتا جاۋلايدى.

وسى ەسكى قوقاننىڭ ورنىنا 1917 جىلى 28 قاراشادا قوقان اۆتونومياسى جاريالانعاندا ونىڭ العاشقى جانە سوڭعى توراعالارى ەكى قازاق – مۇحامەدجان تىنىشباەۆ پەن مۇستافا شوقاي بولدى. سوندىقتان قوقانعا دا قازاقتىڭ تالاسى بار دەپ ايتا الامىز.

حيۋا حاندىعىنىڭ XVIII-XIX عاسىرداعى تاريحى قازاق تاريحىمەن تاعدىرلاس، تامىرلاس ەدى. اۋەلى پەرسيا، كەيىن 1873 جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ پروتەكتوراتى بولسا دا، بۇل ولكە حاندىق بيلىگىن 1918 جىلعا دەيىن ساقتاپ قالدى. بۇل زيمانوۆ سياقتى مەملەكەت تاريحىن زەرتتەۋشى عالىمعا ونى بوكەي حاندىعىمەن سالىستىرا زەرتتەۋ ءۇشىن اسا ماڭىزدى تاقىرىپ بولدى.

رەسەي يمپەرياسى 19-عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنا دەيىن قازاق جەرىنىڭ باتىس، سولتۇستىك جانە ورتالىق بولىگىن وتارلاۋدى اياقتاپ، الماتىعا كەلىپ تابان تىرەدى. وسى كەزدە ارقا سۇيەر باۋىرلارىنان قول ءۇزىپ قالعان وڭتۇستىكتەگى قازاق رۋلارى قوقان حاندىعىنا كىرىپتار بولادى. بۇل كەزدە قوقاندى ار-ۇياتتىڭ ءبارىن جيىپ قويىپ، وگەي شەشەسىنە ۇيلەنگەن ارسىز بيلەۋشى مادەلى حان باسقاردى. بۇحار ءامىرى ناسىروللا 1842 جىلى كۇللى مۇسىلمان قاۋىمىن جەرگە قاراتقان جەكسۇرىن حاننىڭ باسىن الىپ، قوقاندا الاساپىران كەزەڭ باستالادى. قازاقتىڭ ءباھادۇر حانى كەنەسارى وسىنى پايدالانىپ، تالاۋعا تۇسكەن قازاق پەن قىرعىزدى قوقان بيلىگىنەن ءبولىپ الۋدى كوزدەيدى. ونىڭ بۇل ماقساتىنىڭ ساتسىزدىكپەن اياقتالعانىن ءبىز كەيىنگى تاريحتان جاقسى بىلەمىز.

قوقان حاندىعى، بۇحار امىرلىگى مەن حيۋا حاندىعىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحى عانا ەمەس، حالقىنىڭ قۇرامى، بيلەۋشىلەرىنىڭ شىققان تەگىنە، دىنىنە، تىلىنە، ءتىپتى ءومىر سالتىنا دەيىنگى ۇقساستىقتار اكادەميك زيمانوۆتىڭ زور قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرعان.

جالپى، ورتالىق ازيانى مەكەن ەتكەن ءتۇرلى حالىقتاردىڭ شىعۋ تەگى ءبىر كەزدەرى قيىر شىعىستان باستاپ، شىعىس ەۋروپاعا دەيىنگى ارالىقتا الىپ يمپەريا قۇرعان تۇرىك قاعاناتىنان باستاۋ الدى. سول سەبەپتى بايىرعى تۇرىك رۋلارى ورتا ازياداعى حالىقتاردا شاشىراي ورنالاستى.

قاعانات قۇرعان 6 عاسىرعا دەيىنگى تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاريحى ىرىلەنۋ، تۇتاستانۋ ءداۋىرى بولسا، ول ەكىگە جارىلعان 7 عاسىردان كەيىنگى كەزەڭ ىدىراۋ، بولشەكتەنۋ تاريحىنا اينالدى. ناتيجەسىندە XX عاسىرعا دەيىن جەر بەتىندەگى جالپى سانى 300 ميلليوننان اساتىن تۇرىك حالىقتارى 30-دان استام ۇلت پەن ۇلىسقا ءبولىنىپ كەتتى. ءبىر عاجابى سولاردىڭ ءبارى دەرلىك كۇلتەگىن مەن تونىكوك جازبالارىن ەشبىر اۋدارماشىسىز تۇسىنە الاتىن.

اۋەلى بوكەي ورداسى، كىشى ءجۇز حاندىعى، قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، مەملەكەتتىك جانە قۇقىقتىق تاريحىنا قاتىستى ماتەريالداردى جيناستىرا ءجۇرىپ، س.زيمانوۆ ەجەلدەن جاپسارلاس ولكە، ارالاس حالىق، كورشى مەملەكەتتەر سانالاتىن بۇحار امىرلىگى مەن حيۋا حاندىعىنا بايلانىستى دەرەكتەردى قوسا زەرتتەگەن. مىنە، سول مول ماعلۇماتتار مونوگرافيانىڭ وزەگىنە اينالعان.

ەڭبەكتىڭ كىرىسپە بولىگىندە اۆتور كەڭەستىك تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان داستۇرگە ساي بۇحار مەن حيۋانىڭ وتكەن تاريحىن، «مەشەۋلىگىن» جاماندامايدى. كەرىسىنشە، ونىڭ ورتا ازيا مۇسىلماندارى ءۇشىن ءبىلىم-عىلىم، رۋحانيات ورتالىعى بولعاندىعىن ەرەكشە باعالاي كەلىپ: «بۇل حاندىقتاردا(اسىرەسە بۇحاردا) مۇسىلمان ءدىنباسىلارىنىڭ ىقپالى كۇشتى بولدى. مۇندا يسلام ۇيىمدارىنىڭ اسا قۋاتتى، حالىققا كەڭ تاراعان، جۇمىسى جاقسى ۇيلەستىرىلگەن جۇيەسى بولدى. ولار حالىقتى ءبىلىم، قۇقىق، زاڭدىلىق، ادامگەرشىلىك-ەتيكالىق تاربيە مەن يدەولوگيالىق تۇرعىدان مەڭگەرۋدى ءوز قولدارىنا ۇستادى»، – دەپ جازادى.

اۆتور قوس مەملەكەتتىڭ جەر كولەمى، حالقىنىڭ سانى، ۇلتتىق قۇرامى، قالالارى، شارۋاشىلىعى، سالىق جۇيەسى تۋرالى جان-جاقتى مالىمەت كەلتىرەدى. سالىستىرۋ ءۇشىن: XX عاسىر باسىندا ەكى حاندىقتىڭ حالقىن قوسىپ ەسەپتەگەندە، ولاردا شامامەن 2 ميلليون 600 مىڭداي ادام بولعان. ءدال وسى كەزدە دالا ولكەسىندەگى قازاقتاردىڭ سانى 6 ميلليوننان ەركىن اساتىن.

اۆتور بۇحار قالاسىنىڭ وزىندە 80 مىڭعا جۋىق حالىق تۇراتىنىن، ونىڭ تورتتەن ءبىرى، ياعني 20 مىڭعا جۋىق ءتۇرلى وقۋ ورىندارىندا وقيتىن جاستار ەكەندىگىنە باسا نازار اۋدارادى. XIX عاسىر سوڭىندا بۇحاردا 365 مەشىت پەن 103 مەدرەسە، ال حيۋادا 100-گە جۋىق ءدىني وقۋ ورىندارى بولىپتى. بۇل كۇللى مۇسىلمان جۇرتى «بۇحارا ءشارىپ» دەپ ايرىقشا قۇرمەتتەگەن قالانىڭ شىن مانىندە يسلامي رۋحانيات ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعاندىعىن دالەلدەيدى.

اۆتور العاشقى تاراۋدىڭ ءۇش ءبولىمىن وزىنە ەتەنە جاقىن رۋحانيات، عىلىم-ءبىلىم، اعارتۋشىلىق يدەيالارى مەن جاڭاشىلدىق ۇردىستەردىڭ ورنىعۋى ماسەلەلەرىنە ارنايدى.

مونوگرافيادا بۇحار مەن حيۋادا تۇركيا، پەرسيا جانە رەسەيدەگى اعارتۋشىلىق جاڭا يدەيالاردىڭ نەگىزىندە پايدا بولعان «جاديدشىلدىك» (جاڭاشىلدىق) مەكتەپ وكىلدەرىنىڭ قوعامدىق وي-سانا دامۋىنا تيگىزگەن اسەرى ناقتى مىسالدار نەگىزىندە تالدانادى. اۆتور مۇنداي رۋحاني وزگەرىستەردىڭ باستاۋىندا بولعان بۇحار امىرلىگىنەن شىققان تاجىك ءتىلدى فيلوسوف، اعارتۋشى عالىم احمەد دونيش بولعاندىعىن جانە ونىڭ كەيىن تاجىك ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى اتانعان سادريددين ايني سياقتى جاستاردىڭ رۋحاني، مادەني جاعىنان جەتىلۋىنە قوسقان زور ۇلەسىن ايرىقشا باعالايدى.

حيۋادا بولعان مۇنداي وزگەرىستەرگە مۇسىلماندىق ورتاداعى رەفورماتورلىق باعىتتى ۇستانعان «ۇسۇلي ءجاديت» مەكتەبىنىڭ ناسيحاتتاۋشىسى، تاتار مەتسەناتى، ورىنبوردان شىققان ابدۋلعانيباي  حۋساينوۆ ۇيىتقى بولعانىن كەلتىرەدى. ونىڭ قارجىلاندىرۋىمەن حيۋادا العاشقى جاديتشە مەكتەپ 1889 جىلدىڭ وزىندە-اق اشىلىپتى. اۆتور بەلگىلى شىعىستانۋشى ا.ءسامويلوۆيچتىڭ دەرەكتەرىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، مۇنداي مەكتەپتىڭ سانى 1908 جىلى تورتەۋ بولعانىن جازادى.

سالىق زيمانوۆ بۇحارا مەن حيۋاداعى جاعدايدى زەرتتەۋ بارىسىندا قازاق تاقىرىبىن دا ۇمىتپاي، ۇدايى سالىستىرمالى تالداۋلار جۇرگىزەدى. ول 1917 جىلى قازاقستاندا 100-دەن استام ءجاديتشىل باعىتتاعى مەكتەپتەر بولعانى جايلى ماعلۇماتتى العا تارتادى. مونوگرافياداعى دەرەكتەر بويىنشا ماڭعىستاۋ تۇبەگى قاراعان زاكاسپي وبلىسىندا 1910 جىلى جۇمىس ىستەگەن 557 مەكتەپ پەن 56 مەدرەسەنىڭ تەك بىرەۋى عانا جاديتشە بولىپتى.

عىلىمي ەڭبەكتىڭ ءبىزدىڭ نازارىمىزدى ەرەكشە اۋدارعان تاعى ءبىر تۇسى – وزبەك جاديتشىلەرىنىڭ اتاسى، ۇلكەن ەنتسيكلوپەدياشى عالىم جانە وسى حالىقتان شىققان تۇڭعىش پروفەسسور، ۇلتتىق ادەبيەت كلاسسيگى ابدۋراۋف فيتراتتىڭ شىعارماشىلىعىنا مول ورىن بەرىلۋى.

پانيسلامشىل، پانتۇركشىل دەگەن ايىپتاۋلارمەن 1938 جىلى اتىلىپ كەتكەن فيتراتتىڭ ەسىمىن كەڭەس زامانىندا وزبەكستاندا سيرەك ەسكە الاتىن. اتاعان كۇننىڭ وزىندە ءباز-باياعى قوڭىراۋلى «اتاقتارى» قوسا كەلتىرىلەتىن. وزبەك اعايىندار ونىڭ مۋزەيىن تەك تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن – 1996 جىلى عانا اشۋعا مۇمكىندىك الدى. زيمانوۆ اعارتۋشى عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن تالداي كەلىپ: «جاديتشىلدەردىڭ اسا ءىرى يدەولوگى بولعان فيتراتتىڭ شىعارمالارى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى بۇحارا مەن بۇكىل تۇركىستان ولكەسىندە وتە تانىمال بولدى»، – دەگەن ءادىل قورىتىندى جاسايدى.

اۆتور اتاپ كورسەتكەندەي، بۇحارا مەن حيۋادا XX عاسىر باسىندا رەسەي مۇسىلماندارى اراسىندا ورىن العان وقۋ-بىلىمگە، باتىس وركەنيەتىنە، ەۋروپالىق مادەنيەتكە ۇمتىلىس ۇدەرىسى قانشا ۆاسسال بولسا دا، ىشكى بيلىگى وزىندە بولعان قوس مەملەكەتتە ۇلكەن كەدەرگىلەرمەن جۇزەگە اسىپتى. جەرگىلىكتى جاستاردىڭ ورىس ءتىلى مەن مادەنيەتىنە ۇمتىلىسىن  بۇحار مەن حيۋادا ورنالاسقان ورىس وتارشىلدىق اپپاراتى قىزمەتكەرلەرى ايرىقشا قولداپ وتىرعان.

بۇل جىلدارى رەسەيدىڭ اسا ءىرى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە، ەۋروپا جۇرتىندا، تۇركيادا ءبىلىم العان جاستار ەۋروپا مەن ازيانىڭ، امەريكانىڭ احۋالىنان، ءتىپتى مەيدزي رەستاۆراتسياسىنا قىزۋ كىرىسىپ كەتكەن جاپون ەلىندە بولىپ جاتقان جاڭالىقتاردان تولىق  حاباردار بولدى. ولار وزدەرىنىڭ ءبىلىمى مەن قايراتىن ساياسي كۇرەسكە ارناي باستادى. مۇزداي قارۋلانعان رەسەي يمپەرياسى ەكسپانسياسىنان قارۋلى كوتەرىلىستەر ەمەس، ساياسي كۇرەسپەن عانا قۇتىلۋعا بولاتىنىن ەرتە ءتۇسىندى. مۇنى تازا مۇسىلمانشا ءبىلىم الىپ، ءداستۇرلى ءدىني ورتادا تاربيەلەنگەن، بىراق سانكت-پەتەربۋرگ پەن ماسكەۋگە ءامىر دەلەگاتسياسى قۇرامىندا ءۇش رەت بولعان احمەد دونيش سياقتى تاجىك ۇلتىنىڭ كوسەمى دە، ستامبۋل ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم السا دا، رەسەيدىڭ قازان، ماسكەۋ ت.ب. ءىرى قالالارىندا بولعان وزبەك جاديتشىلەرىنىڭ جەتەكشىسى ابدۋراۋف فيترات تا جاقسى ءبىلدى.

ساياسي كۇرەسكە تارتىلعان جەرگىلىكتى زيالى قاۋىم وكىلدەرى رەسەي عىلىم-ءبىلىمىنىڭ پايداسىمەن قاتار الىپ يمپەريا قوس مەملەكەتتى اياۋسىز تالاپ وتىرعانىن دا انىق اڭعاردى.

توڭكەرىسكە دەيىن ءبىر عانا بۇحاراداعى رەسەيدىڭ 8 مەملەكەتتىك جانە 7 جەكەمەنشىك بانكتەرى بۇكىل حاندىقتىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن ءوز باقىلاۋىندا ۇستادى. تەك 1905-15 جىلدار اراسىندا بۇحاردان رەسەيگە تاسىمالداناتىن ماقتانىڭ مولشەرى 2 ەسەگە، ال حيۋادان رەسەيگە جەتكىزىلگەن ماقتا مولشەرى 1896-1916 جىلدار ارالىعىندا 4 ەسەگە وسكەن.

اكادەميك زيمانوۆ وزىنە دەيىن بۇحار، حيۋا تاريحىمەن اينالىسقان وزبەكتىڭ اسا كورنەكتى عالىمدارى ي.مۋمينوۆ، ا.يشانوۆ، ح.تۋرسۋنوۆ جانە تاجىكتىڭ ايگىلى تاريحشىسى ب.عافۋروۆتىڭ جاديتشىلەر قانشالىقتى پروگرەسسيۆتى يدەيالاردى ۇستانسا دا، جەرگىلىكتى بۋرجۋازيانىڭ وكىلدەرى ەدى دەگەن پىكىرلەرىن نەگىزىنەن قولداسا دا، ولاردىڭ ەڭبەگىنە: «مۇنىڭ ءبارى ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋىندادى. ولار بۇحارا مەن حيۋا حاندىعىنداعى جاڭا الەۋمەتتىك توپ ەدى»، – دەگەن تياناقتى قورىتىندى جاسايدى.

قازاق اكادەميگى بۇدان ارى ءوز پىكىرىن جاديتشىلەر جەرگىلىكتى بۋرجۋازيا وكىلدەرىن قولداۋدىڭ ورنىنا ولاردى سىنعا الىپ، حالىقتى دەسپوتيامەن كۇرەسكە شاقىردى. سوندىقتان ولاردى تۇركياداعى جاڭاشىلدىق كۇرەستىڭ اۆانگاردى بولعان اتاتۇرىك باستاعان «جاستۇرىكتەرمەن» سالىستىرىپ، «جاسبۇحارلىقتار» جانە «جاسحيۋالىقتار» دەپ اتاۋدى ۇسىنادى.

قىپ-قىزىل كوممۋنيستىك يدەولوگيا مەن كەڭەستىك تسەنزۋرا شارىقتاۋ شەگىندە تۇرعان 1976 جىلى جارىق كورگەن مونوگرافيا ءۇشىن بۇل وتە باتىل بايلام ەدى.

XIX عاسىر سوڭى مەن XX عاسىر باسىنداعى بۇحارا مەن حيۋادا قالىپتاسقان ساياسي-الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جاعداي ەكى ءتۇرلى ەدى. جاسبۇحارلىقتاردىڭ بەلسەندى ارەكەتىنە قاراماستان ءامىر بيلىكتى بەرىك ۇستادى، ال حيۋاداعى بيلىك كوبىنەسە سوندا ورنالاسقان رەسەيلىك اسكەريلەرى مەن وتارشىل اپپارات شەنەۋنىكتەرىنىڭ ىقپالىندا بولدى. بۇعان حيۋا حالقىنىڭ تۇركمەن، وزبەك، قاراقالپاق، قازاق سياقتى ءتۇبى ءبىر تۋىسقان بولسا دا، ءداستۇر-سالتى بولەك الۋان ۇلتتىڭ وكىلدەرىنەن تۇراتىنى دا اسەر ەتتى.

بۇحار ءامىرى زامانا لەبىن، ۇلكەن ساياسي وزگەرىستەر كەلە جاتقانىن سەزبەدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن كورشى قوقان مەن ىرگەدەگى تاشكەنت قىزىل بيلىكتىڭ قولىنا كوشكەنىنە قاراماستان، بۇحار ءامىرى 1918 جىلدىڭ ناۋرىزىندا وزىنە قارسى شىققان 3000-عا جۋىق جاسبۇحارلىقتارمەن قاتار، ولاردى قولداعان 1600 ورىس، ەۆرەي، ارميانداردى قىرىپ سالدى. بۇل حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزىپ، ءامىر بيلىگىنە قارسى كۇرەستى ودان ءارى ءورشىتىپ جىبەرەدى.

ءدال وسىنداي الاساپىران زاماندا حيۋا حانى قولىنداعى بيلىكتىڭ ابدەن قوجىراپ، السىرەگەنىن سەزگەن تۇرىكمەننىڭ جاۋمىت رۋىنان شىققان جونەيت باتىر حيۋاداعى باسشىلىقتى ءوز قولىنا الىپ، اسفانديار حاندى ولتىرەدى. ەجەلگى ءداستۇردى ساقتاعانسىپ، تاققا حاننىڭ اعاسى سايد ابدوللانى وتىرعىزعانىمەن، بيلىك تۇتقاسى جونەيتتىڭ قولىندا بولدى. كوپ ۇزاماي بولشەۆيكتەر حيۋانى العاندا سايد ابدوللا حان تاقتان تايدىرىلىپ، رەسەيگە جەر اۋدارىلادى. ونىڭ بۇدان كەيىنگى ءومىرى جوقشىلىق، قايىرشىلىقپەن ءوتىپ، 1933 جىلدىڭ اشارشىلىعىندا كريۆوي روگتا قايتىس بولىپتى. ۇرپاقتارىنىڭ تاعدىرى دا وتە ايانىشتى اياقتالىپتى.

سۋرەتتە: حيۋانىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى سايد ابدوللا حان

بۇحار ءامىرى سايد ءالىمحان قولىندا بار 10.000-عا جۋىق جاساعىمەن قانشىلىقتى قارسىلاسسا دا 1920 جىلى تامىز ايىنىڭ سوڭىندا تاقتى دا، استاناسىن دا تاستاپ، اۋعانستانعا قاشۋعا ءماجبۇر بولادى. كەزىندە ورتالىق ازيانىڭ ەڭ باي ادامى سانالعان، سانكت-پەتەربۋرگتە ءالى كۇنگە دەيىن تۇرعان ادەمى مەشىت سالدىرىپ، اراب، پارسى، ورىس، تۇرىك تىلدەرىن بىلگەن ول دا پۇشايمان حالگە تۇسەدى. ءامىردىڭ قيساپسىز مول قارجى-قاراجاتىنىڭ باسىم بولىگى رەسەي بولشەۆيكتەرىنىڭ قولىندا قالدى. بىراق ونىڭ تاعدىرى حيۋا حانىنىڭ تاعدىرىنان گورى تاۋىرىرەك اياقتالىپ، بەرتىندە – 1944 جىلى اۋعانستاندا ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ كوز الدىندا اق ولىممەن كوز جۇمىپتى.

ءيا، ادامزات تاريحىندا ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى زاماننان بەلگىلى بولعان حورەزم پاتشالىعىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى – حيۋا حاندىعى مەن ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى مەملەكەت – بۇحار امىرلىگى وسىلاي قۇلادى. كەلەسى جىلى ەۋروپا، ازيا جانە سولتۇستىك افريكادا الىپ مەملەكەت قۇرعان وسمان يمپەرياسى دا كەلمەسكە كەتىپ، «كوك اسپان، قارا جەر جارالعاندا» ونىڭ ورتاسىندا ەركىن ءومىر ءسۇرىپ، الىپ قاعاناتتار قۇرعان تۇرىك حالىقتارىنان تەك تۇرىك باۋىرلار عانا ءوز تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالدى.

ماسكەۋدە وتىرعان شالاساۋاتتى بولشەۆيكتەر ورتا ازيانى مەكەندەگەن ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ جاي-كۇيىنەن، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنەن، ونداعى رۋلار مەن تايپالاردىڭ ورنالاسۋ رەتىنەن، شەكارالىق جىكتەلۋىنىڭ جاي-كۇيىنەن حابارى شامالى ەدى. بۇحار امىرلىگى مەن حيۋا حاندىعىنىڭ ورنىنا اۆتونوميا ەمەس، وداقتاس رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە بۇحارا كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى مەن حورەزم كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن جاريالايدى. كەيىنىرەك ارتىقتاۋ كەتكەنىن سەزگەن سوڭ 1924 جىلى ولاردىڭ ەكەۋىن دە وزبەك كسر-ءىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزەدى.

اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ ەجەلگى تۇركى جۇرتىنىڭ ىشىندە يسلامي وزگەرىستەرگە تۇسسە دە، ارعى بابالاردان جەتكەن حاندىق بيلىكتىڭ بۇكىل ءجون-جورالعىسىن XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ساقتاپ قالعان بۇحار امىرلىگى مەن حيۋا حاندىعى مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىنا ارنالعان ىرگەلى ەڭبەگىن قازاق جانە وزبەك عىلىمي جۇرتشىلىعى ءبىراۋىزدان مويىنداسا دا، رەسمي باعا بەرۋگە اسىقپادى. بۇرىنعىسىنشا قولداۋ، قۋاتتاۋ باعىتىنداعى ماقالا،  رەتسەنزيالار جازىلعان جوق. تەك ماسكەۋلىك زاڭگەر، پروفەسسور ە.ا.سكريپيلەۆ وداقتىق دەڭگەيدەگى ابىرويلى باسىلىم «سوۆەتسكوە گوسۋدارستۆو ي پراۆو» جۋرنالىندا مونوگرافيانىڭ ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ تاريحىن تانۋعا قوسىلعان زور ۇلەس ەكەندىگىن اتاپ ءوتىپ: «ەڭبەك قايناركوزدەردىڭ كەڭىنەن قامتىلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى، مۇراعاتتىق دەرەكتەر مول كەزدەسەدى، ورىس، وزبەك، قازاق جانە تۇرىك-تاتار تىلىندەگى مەرزىمدى ءباسپاسوز جان-جاقتى زەردەلەنگەن»، – دەپ جوعارى باعا بەردى. («سوۆەتسكوە گوسۋدارستۆو ي پراۆو»، 1977 جىل، №5, 145-بەت).

بۇحارا مەن حيۋاعا بايلانىستى مونوگرافياعا رەسمي بيلىك سالقىندىق تانىتقانىمەن ەڭبەك اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ داڭقىن قازاقستان شەڭبەرىنەن اسىرىپ، وداق بيىگىنە كوتەردى. بۇعان دەيىن قازاق مەملەكەتتىلىگى مەن تاريحىنىڭ ءىرى مامانى رەتىندە تانىلعان اكادەميك س.زيمانوۆ ەندىگى جەردە ورتا ازيا مەملەكەتتەرى تاريحىنىڭ دا ۇلكەن زەرتتەۋشىسى رەتىندە مويىندالدى. ءدال وسى جىلى ونى ارىپتەستەرى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەلىگىنە ۇسىندى. بۇل كەزگە دەيىن قوعامدىق عىلىمدار سالاسىندا بىردە ءبىر قازاق عالىمى مۇنداي اتاقتى يەلەنبەگەن ەدى. بىراق ەسكى ءداۋىردىڭ، حاندىق بيلىكتىڭ اتا زاڭدارىنىڭ جوقشىسى س.زيمانوۆقا بۇل مارتەبە بۇيىرمادى. ارادا 5 جىل وتكەندە بۇل اتاققا «تورجەستۆو لەنينسكيح يدەي سوتسياليستيچەسكوگو پرەوبرازوۆانيا سەلسكوگو حوزيايستۆا ۆ سرەدنەي ازي ي كازاحستانە» اتتى مونوگرافياسىنىڭ اۆتورى ب.ا.تولەپباەۆ يە بولدى. بىراق بۇل بولەك اڭگىمە...

***

ۇلكەن وقىمىستى، عۇلاما عالىم، اكادەميك سالىق زيمانوۆ ەل ەگەمەندىگىنىڭ ەلەڭ-الاڭ شاعىندا ۇلتتىق زاڭناماعا بەرىك ىرگەتاس بولعان زاڭداردىڭ قابىلدانۋىنا اقىلمان ابىزداي شەشىمدى ءسوزىن ايتىپ، كەسىمدى تورەلىگىن جاسادى. ول 1990 جىلدىڭ 25 قازانىندا قابىلدانعان مەملەكەتتىك ەگەمەندىك دەكلاراتسياسىن دايارلاۋ جونىندەگى كوميسسياعا توراعالىق ەتىپ، التى ساعات بويى تريبۋنادا تاپجىلماستان قاسقايا قارسى تۇرىپ،  الپىستان استام دەپۋتاتتىڭ كۇپتى كوڭىلدەن شىققان كۇلبىلتە سۇراقتارىنا ۇلكەن بىلىمدارلىقپەن جاۋاپ قايتاردى (بۇل تۋرالى وسى جولدار اۆتورىنىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ  №203,204 نومىرلەرىندەگى «اكادەميك زيمانوۆ جانە ەگەمەندىك دەكلاراتسياسى» دەگەن ماقالاسىنان وقۋعا بولادى).

وسى تۇستا زيمانوۆ باسقارعان كوميسسيا قۇرامىندا قىزمەت ىستەگەن دەپۋتات، قازاق فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ پاتريارحى، اكادەميك جابايحان ءابدىلدين اعامىزدىڭ: «سالىق زيمانوۆ مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ جاسالۋى مەن قابىلدانۋىنىڭ قاينار باستاۋىندا تۇردى. ونىڭ پرينتسيپشىلدىگى ءاردايىم ەرجۇرەكتىلىكپەن ۇشتاسۋشى ەدى. ول ويىنداعىسىن ەشقاشان ىرىكپەيتىن. ءىرى وقىمىستى، ادال ازامات رەتىندە دەپۋتاتتاردىڭ ساپالى زاڭدار قابىلداۋىنا كەپىل بولا ءبىلدى. اسا كورنەكتى عالىم ءارى مەملەكەتشىل تۇلعا، اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ ەسىمىن قانىش ساتباەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ سياقتى ۇلى ادامدار قاتارىنا قوسۋعا ابدەن بولادى»، – دەگەن پىكىرىن ءبىز دە تولىق قۋاتتايمىز.

ءيا، ءبىزدىڭ بۋىنعا ساتباەۆ پەن اۋەزوۆ سياقتى ۇلت ۇلىلارىنا قىزمەت كورسەتۋ جازباعان ەكەن. سولارمەن ءبىر قاتاردا تۇرعان سالىق زيمانوۆتاي اقساراعات تۇلعانىڭ اتىن ەرتتەپ، ساف التىنعا مالىنعان ۇزەڭگىسىنەن ۇستاۋ مارتەبەسى بۇيىردى. بىلە بىلگەن ادامعا بۇل دا ءبىر ماڭدايعا جازىلعان زور باقىت ەكەن...

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد

Abai.kz