ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىنداعى شەكارالاردى جابۋ تۋرالى ايتقىم كەلىپ وتىر. ارينە، بۇل مەنىڭ ءوز پىكىرىم. رەسەيمەن ساۋدا-ساتتىق، تاۋار اينالىمى بۇرىنعىداي ءوز دەڭگەيىندە جۇرە بەرۋى ءتيىس. ونسىز بولمايدى. ايتايىن دەگەنىم، وتانىن تاستاي قاشقان قاشقىنداردى (دەزەرتيرى), ەلىمىزگە وتكىزە بەرۋگە تىيىم سالۋ قاجەت. قانشا ايتقانىمەن، ولار ەلىن، مەملەكەتىن ساتقان ادامدار بولىپ تابىلادى. ونى قازىر وزدەرى دە ايتۋدا.

ستاليننىڭ تۇسى بولسا، ولارعا باياعىدا جازا قولدانار ەدى. دەگەنمەن، قازىر زامان باسقا. بۇل قاشقىندار ءبىزدىڭ ەلگە جول سالىپ الدى. ەندى، بۇلار كوپتەپ كەلە باستايدى. تاعى ايتارىم، ۇستىمىزدەگى جىلدان باستاپ، رەسەيدىڭ ەكونوميكاسى بىرتىندەپ قۇلدىراپ، قۇلايتىنى انىق. ول بىرنەشە جىلعا سوزىلادى. بۇل ەندى شىندىق! ونىڭ ەكونوميكاسىن قىتاي دا، ازيالىق ەلدەر دە قۇتقارا المايدى. كەدەيلەنگەن رەسەي تۇرعىندارى قيىنشىلىقتان شىعۋعا جانە اش قالماۋ ءۇشىن، قازاق ەلىنە اعىلادى. ولار ءبىز ارقىلى ءۇشىنشى ەلگە ەندى بارا المايدى. نەگە دەسەڭىز، بۇرىنعىداي قالتالارىندا اقشاسى جوق. تەك، جايلى قونىس ىزدەپ، كۇن كورۋ ءۇشىن، ءبىزدىڭ ەلگە تولىپ الارى بۇلتارتپاس اقيقات. شىنىن ايتايىق، ولار قازاق بيلىگىنىڭ جالتاق جانە جۋاس ەكەندىگىن بىلەدى. ءوز ۋاقىتىندا، سوناۋ 1991 – 1996 جىلدارى ءتورت ميلليوننان اسا سلاۆيان ەلدەرىنە كەتسە، ەندى سولار قايتىپ كەلەدى. ءتىپتى، وداندا كوپ كەلۋى مۇمكىن. كۇن جىلىپ، قار ەرىپ، ايازدىڭ كەتۋىن كۇتۋدە.

سوندىقتان، قۇرمەتتى بيلىكتەگىلەر! ەگەر شەكارامىزدى قورقاقتىققا سالىنىپ، جاپپايتىن بولساق، سەندەر قازاق ۇلتىنىڭ وبالىنا قالاسىڭدار! كەلەتىندەر، ەلىمىزدىڭ ازاماتتىعىن كەرەك تە قىلمايدى. ولار، تابانداپ ءبىزدىڭ ەلگە جاتىپ الادى. ولاردى ەشۋاقىتتا كەرى قايتارا المايسىڭدار. كەرى قايتارۋعا سەندەردە قاۋقار دا جوق، سونداي-اق، قورقاسىڭدار. ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ تىم جوعارىلاپ كەتكەندىگى دە وسىلاردىڭ ۇزدىكسىز كەلىپ جاتقاندىعىنا بايلانىستى. «مى نە دولجنى بىت، كاك «چەلوۆەك ۆ فۋتليارە» يز راسسكازا ا.چەحوۆا. قالاي دا بىردەڭە ويلاستىرىڭىزدار!

مەندەگى قۇرمەت تۇتۋ، ءار ۇلتقا قالاي قالىپتاستى

ارينە، بۇل تاقىرىپقا ءار ازاماتتىڭ نەمەسە ازاماتشانىڭ ءوز ويى جانە پىكىرى بار. ول ءۇشىن، ەشكىم-ەشكىمدى كىنالاپ، جازعىرماۋى ءتيىس. ءاربىر ادامنىڭ ساناسىنداعى وزىندىك باعالاۋى مەن قاستەرلەپ قۇرمەت تۇتۋ سەزىمى، سول جانعا ءارتۇرلى جولمەن، كەيدە وقيعالار ارقىلى قالىپتاسادى. ايتايىن دەگەنىم، قۇرمەتپەن قاراۋ، كەيدە سولاردى ساعىنۋ: تەك قانا اتا-اناڭا، تۋعان-تۋىسقانىڭا، دوس-جارانىڭا، جولداس-تانىسىڭا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، ەلىڭە دەگەن ىستىق قۇرمەتتەن بولەك، مىناۋ تىرشىلىك سوقپاعىندا ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىمەن بىتە قايناسىپ، ەڭبەك ەتكەن كەزىندە دە، نە بولماسا اسكەري مىندەتىڭدى وتەپ، الىستا جۇرگەنىڭدە دە قالىپتاسادى ەكەن.

مەن سوناۋ، كەڭەس وداعىنىڭ دۇركىرەپ تۇرعان تۇسىندا، ءبىر قيىرداعى كولا شىعاناعىنىڭ جاعاسىنا ورنالاسقان مۋرمانسك قالاسىندا اسكەري بورىشىمدى اتقاردىم. ەلدەن اتتانعانىمىزدا، ءبىر توپ قازاق بالاسى ەدىك. سەۆەرومورسك قالاسىنا اكەلىپ تۇسىرگەننەن كەيىن، جان-جاققا ءبولىپ اكەتتى. مەن مۋرمانسك قالاسىندا ورنالاسقان بولىمگە ءتۇستىم. روتادا جالعىز قازاقپىن. كۇزگى شاقىرىلىم بولعاندىقتان، وسى وڭىرگە كەلگەنىمىزدە، قاراڭعىعا كىرىپ كەتتىك. سويتسەك، پوليار تۇنىنەن بىراق شىعىپپىز عوي. بۇل جاقتىڭ جازى قىسقا، قىسى ۇزاق. ءبىز كەلگەندە، اۋانى شىڭىلتىر اياز بۋىپ تۇردى. كازارماعا العاش كەلگەنىمدە، اينالام تولى ورىستار مەن كاۆكازدىق جىگىتتەر. قالىڭ قازاقتىڭ اراسىندا وسكەن ماعان، بۇل وعاشتاۋ كورىنگەن. دەگەنمەن، شىدايتىن ادام، بارىنە شىدايدى. سول كەزدەگى تىلمەن ايتقانداي، ءبىز ناعىز ينتەرناتسيونالدىق روتا بولدىق. ءبىر جىلدان كەيىن كىشى سەرجانت، ءبىر جارىم جىل بولعاندا، سەرجانت دارەجەسىن الدىم.

روتادا ءجۇز ەلۋدەي سولدات بار. مەنى ءبىر قايران قالدىرعانى، وسىندا جۇرگەنىمدە، سەرجەنتتىققا تاعايىندالعاندار تۇتاستاي وزگە ۇلت وكىلدەرى بولاتىن. نەگىزىنەن، كاۆكازدىق جىگىتتەر، سونان سوڭ، ورتالىق ازيالىقتان مەن عانا. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، سلاۆيانداردان ەشكىم بولعان جوق. بىردە، رەتى كەلگەندە، وڭاشا ساتتە، ەركىنسىنىپ روتا كومانديرىنەن وسى جونىندە سۇراعان ەدىم. ول الدىمەن كۇلدى. – مەن ورىسپىن عوي، سەندەر ماعان باعىناسىڭدار، سول جەتپەيمە - دەدى. سولاي دەدى دە، ماعان قاراپ تۇرىپ، - ەگەر مەن، سەنىڭ قاراماعىڭداعى اناۋ چيركوۆتى سەنىڭ ورنىڭا تاعايىندايتىن بولسام، سەن وعان وڭايلىقپەن باعىنبايسىڭ عوي، سولاي ەمەس پە. تىڭداماي، ۋۆولنەنياعا قالاعا قىدىرىپ كەتىپ قالار ەدىڭ. سول سەكىلدى، اناۋ سەرجانتتار: ءازىربايجان احانوۆ، گرۋزين گوسياشۆيلي، شەشەن باداشەۆتا سولاي. ءبىزدىڭ ورىستاردىڭ مىنەز-قۇلقى تىم بوساڭ، سەندەرگە ايتقاندارىن ىستەتە المايدى. ورىستار كوپ بولعانىمەن، ءالسىز كەلەدى. مەن سەندەرگە سۇيەنەمىن. سەندەر ماعان ەسەپ بەرەسىڭدەر. مەنىڭ ويلايتىنىم، قاراماعىمداعى اسكەردىڭ پولكتاعى ۇلگىلى جانە ونەگەلى روتانىڭ  بىرىنە سانالسا ەكەن دەيمىن. مەن دە جوعارىداعى باسشىلارىمنىڭ الدىنا كەلگەندە سوگىس الىپ قالماسام ەكەن دەپ تۇرامىن. ءتۇسىندىڭ عوي!  دەگەنمەن، ساعان ەسكەرتەرىم، سەن جىگىتتەردى ورىنسىز تۇيگىشتەۋدى، ساپقا تۇرعىزعاندا اياقتارىنان تەبۋدى دوعار، - دەگەن ەدى. كوماندير ايتقانداي، ورىس جىگىتتەرى شىنىمەن دە، ءىشىنارا بولماسا، جۋاس، السىزدەۋ كەلەتىن. كەيدە ايعايلاپ ۇرىسقانىڭدا، قايسىبىرى سوراسى اعىپ، جىلاپ تۇراتىن. بۇل شىندىق. ولار ەشۋاقىتتا وزىڭە قارسى تۇرىپ، توبەلەسۋ نەمەسە سوعىسۋعا دارىمەندەرى جەتپەيتىن. ارتىڭنان كەلىپ ۇرىپ جىعۋعا، جاسىرىنىپ تۇرىپ، اتىپ كەتۋگە دايىن تۇرادى. كوپشىلىگى سوزدەرىندە تۇرمايدى، ەكى ءتىلدى كەلەدى. مۇنى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندە دە ەڭبەك ەتىپ جۇرگەنىمدە بايقادىم. سونداي-اق، كەيبىرى بولماسا، ىشكىلىككە  جاقىن حالىق. وزگەنىڭ ەڭبەگىن، بەينەتىن پايدالانىپ كەتەدى. سوندىقتان، بۇلاردى، شىنى كەرەك، وسى ۋاقىتقا دەيىن، ءاس تۇتىپ سىيلاپ كورگەن ەمەسپىن، ولاردان قورىقپايمىن دا.

مەنىڭ قۇرمەتىم، كاۆكازدىق ەلدەرگە ايىرىقشا. ولاردىڭ مىنەز-قۇلقى، تابيعاتى مۇلدە بولەك. تەكە سەكىلدى، سوعىسۋعا نەمەسە جانجالداسقىسى كەلسە، الدىڭا قاراما-قارسى كەلىپ، قاراپ تۇرادى. ايتقان سوزدەرىنەن، بەرگەن ۋادەلەرىنەن ەشقاشان تايمايدى.

ەلىمىزدىڭ الداعى كەزەڭىنە بەينەت جۇكتەمەيىك

وسىدان كوپ جىل بۇرىن، ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارىندا، سول كەزدەگى رەسپۋبليكامىزدىڭ باس گازەتى، سوتسياليستىك قازاقستان با، الدە ەگەمەندى قازاقستان با (العاشقى جىلدارى وسىلاي دەپ تە اتالعان) نەمەسە ەگەمەن قازاقستان با ەدى، قازىر ۇمىتىڭقىراپ تۇرمىن، مىنە، وسى گازەتكە ەلىمىزدىڭ تانىمال اقىنى حاميت ەرعاليەۆتىڭ، سمايىل يۋسۋپوۆ تۋرالى جازعان ماقالاسىن وقىعان ەدىم. سوندا، كورنەكتى اقىننىڭ مىنانداي ەسكە العان سويلەمدەرى بولاتىن: - بۇلار (سمايىل يۋسۋپوۆ پەن نيكيتا حرۋششەۆتى ايتادى) ەندى ءبىر جىلداي بيلىكتە تۇرعاندا، ەلىمىزدە ۇيعىر اۆتونومياسىن اشىپ جىبەرەر مە ەدى، قايتەر ەدى؟ – دەگەن سوزدەرى بار. ول كەزدە وتىزعا دا تولماعان جاسپىن. كوپ نارسەنىڭ بايىبىن تۇسىنبەيتىنمىن. سوندا، وسى سويلەمدەردى وقىعاندا، قاتتى شوشىپ كەتكەن ەدىم. قازاق ەلىندە، بوگدە ۇلتتىڭ (بۇلار مۇنداعى ۇلت ەمەس، ۇلت وكىلدەرى عانا عوي، «ەتنوس») مەملەكەتىن قۇرۋعا بولاما دەپ! ءبىز قازاقتار مومىن، مەيىرىمدى حالىقپىز. دەگەنمەن، قاي ۋاقىتتا بولماسىن، ءوز اتاقونىسىمىزعا اسا ساق بولۋىمىز كەرەك - اق. كەزىندە، كەڭەس وداعى سەكىلدى، كەيىننەن تاراپ كەتكەن يۋگوسلاۆيا مەملەكەتىنىڭ باسشىسى يوسيپ بروز تيتو دا، سەربيانىڭ قۇرامىنداعى بارماقتاي كوسوۆوعا دا كوڭىل اۋدارماعان. ارتىنان قانداي جاعداي ورىن العانىن، ونى وزدەرىڭىز دە بىلەسىزدەر! قازاق: «قارىن مايدى، ءبىر قۇمالاق شىرىتەدى» - دەپ ايتادى. ارينە، ەشبىر ۇلت وكىلدەرىنە كىر جاعىپ، جاماندىق تىلەمەيسىڭ. ولار دا جۇمىس ىستەۋگە، كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋعا، وقىپ - ءبىلىم الۋعا تەڭ قۇقىلى! الايدا، مەنىڭ اشىق ايتىپ وتىرعانىم، سانالى، ساۋاتتى ازامات بولعان سوڭ، ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا كوڭىلىڭ كەيدە الاڭداپ تۇرادى. الداعى ون بەس، جيىرما جىلدان كەيىن نە بولادى دەپ. ءتول ۇلتىمىزدىڭ ءوسۋ دەڭگەيى، ەلدەگى ءدىنى مۇسىلمان ۇلت وكىلدەرىنەن تىم تومەن. سولتۇستىكتە مۇلدە تۋ دا، ءوسۋ دە جوق. وسىلاردى كەيدە سالىستىرىپ قارايسىڭ. ءبارىمىز ەشتەڭەنى كورمەگەندەي، بىلمەگەندەي، قورقاقتىققا سالىنىپ، وتىرعان كرەسلومىزدىڭ قامىن ويلاپ، ۇندەمەي جۇرە بەرسەك، ارتى نە بولادى؟

ەلدە ۇلتتىق يدەولوگيا وتە ءالسىز. مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ ءتۇرى اناۋ، تۇتاس رەسپۋبليكانى قامتىي الماي كەلە جاتقانى. ەكس-پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تۇسىنداعىداي، قانداستارعا كۆوتا ءبولىپ، ەلگە شاقىرۋ جايىنا قالدى. ءتىپتى، دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزۋدىڭ ءوزى نەعايبىلعا اينالدى. وسىنداي جالتاقتىققا سالىنۋعا بولا ما؟ قازىرگى كۇندەرى، ەلىمىزدە ءجۇز وتىزعا جۋىق ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى بار. ولاردىڭ دا قۇقىقتارى مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قۇرعان قازاقتارمەن بىردەي جانە سولاي بولادى دا! بۇل زامان تالابى. دەگەنمەن، اناۋ وزبەكتەر، تۇركىمەندەر، ءازىربايجاندار، سونداي-اق، وزگەلەر سەكىلدى، قازاق مەملەكەتى بولعان سوڭ، الدىمەن قازاقتاردىڭ ابىرويىن كوتەرۋ جانە مەملەكەتتىك تىلگە ايىرىقشا ءمان بەرۋ، وزگە ۇلت وكىلدەرىن سولاردىڭ اينالاسىنا  توپتاستىرۋ  قاجەت-اق! ءتىل - ءبىزدىڭ جانىمىز، ەگەر ول - ەلىمىزدە ءوز دەڭگەيىنە كوتەرىلمەسە، قازاقتىڭ الداعى بۋىن وكىلدەرى (قازىردە دە جەتىسىپ تۇرعان جوق) داستۇرىمىزدەن، قاسيەتتى دىنىمىزدەن، اتامەكەنىمىزدە ءجۇرىپ-اق ازىپ-توزىپ، اجىراپ قالادى. سوندىقتان، تەلەارنالارداعى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ۇلەسىن قالايدا كوبەيتۋ كەرەك. ءتىپتى، «حابار» تەلەارناسىن تولىق قازاقشاعا كوشىرۋ كۇن تارتىبىندە تۇرسا دەيسىڭ! ونىڭ ۋاقىتى الدەقاشان كەلدى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz