ۇلى ابايدىڭ «قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر ەكى اي...» دەگەن ولەڭىن ەسكە تۇسىرەتىن تاقىرىپپەن «جەلتوقسان قوزعالىسى» (1986) مەن «قاڭتار وقيعاسىنا» (2022) ساياسي تۇرعىدان باعا بەرۋ ءۇشىن وي -تۇجىرىم جاساۋعا تالپىنىس جاساپ وتىرمىز. وي-پىكىر بىلدىرۋشىلەرگە ريزالىعىمدى الدىن-الا بىلدىرەمىن. 

جەلتوقسان قوزعالىسى مەن قاڭتار وقيعاسى قازاق ەلى عانا ەمەس، تاياۋ-كورشى، ءتىپتى الىستاعى ەلدەر ءۇشىن دە ءار ءتۇرلى وي-پىكىر مەن تۇجىرىم تۋدىرعانى انىق. كوپشىلىك بۇل «قاندى قوزعالىستىڭ» بۇگىنگى كورىنىستەرى مەن كەيبىر جەكەلەگەن وقيعالارىنا كوڭىل اۋدارىپ، ونىڭ باستى ماقساتى مەن ساياسي سيپاتىن نازاردان تىس قالدىرادى. ۇلت ۇستازى ا. بايتۇرسىنوۆ كەزىندە: «ەل بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن» دەگەندەي، قازىرگى قوعامداعى ساياسي ماڭىزدى وقيعالاردى ەلدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار دەسەك، بۇگىنگى بولعان جەلتوقسان مەن قاڭتار قوزعالىسىنىڭ قازاق ەلىنىڭ ەرتەڭى مەن بولاشاعى، ياعني ەل تاۋەلسىزدىگى مەن ەركىندىگى كونتەكسىندە قاراستىرعان دۇرىس. ال بۇل وقيعالاردىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي  سەبەپتەرى مەن سيپاتتاماسى تۋرالى قالام تارتۋشىلاردىڭ ءالى دە ءبىر توقتام مەن تۇجىرىمدارعا كەلە قويماعاندىعىن ايتۋ قاجەت. اركىم وزىنشە وقيعالاردىڭ  جەكەلەگەن كورىنىستەرى مەن بارىسىنا كوبىرەك ءمان بەرەدى دە، ولاردىڭ باستى تاريحي الەۋمەتتىك جانە ساياسي سەبەپتەرىنە تەرەڭىنەن كوز جۇگىرتە بەرمەيدى. مىسالى، كوپشىلىك جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ سەبەبىن  قازاقستاننىڭ مەملەكەت باسشىسى باسقا ۇلتتان بولعاندىعى نەمەسە سول كەزدەگى مەملەكەت جانە  پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوزارا باقتالاستىعى جانە وعان جاستاردىڭ تارتىلۋى دەپ تە قارايدى. بۇل وقيعانى وسىنداي الەۋمەتتىك-ساياسي اياسى تار دارەجەدەگى سەبەپ-سالدار ارقىلى قاراستىرۋ وقيعاعا وبەكتيۆتىك ساياسي باعا بەرۋدىڭ ورنىنا بىتپەس پىكىر-تالاستارعا اكەلىپ، وسى ۋاقىتقا دەيىن قوزعالىستىڭ ناقتى سەبەپتەرى مەن ساياسي سيپاتى اشىلماي، كولەڭكەدە قالىپ كەلەدى.

جەلتوقسان  مەن قاڭتار وقيعاسىنداعى باستى ۇقساستىعى ەكەۋىندە دە جاستار باستى قوزعاۋشى كۇش بولدى. ەندى جەكە الىپ قاراستىرساق، جەلتوقساندا جاستار مەملەكەت باسشىسى قازاقتان بولۋى كەرەك دەگەن ۇرانمەن شىققاندىعى بەلگىلى. الايدا ول ناقتى سەبەپتەن گورى، سىلتاۋعا كەلەدى. ويتكەنى قازاق تاريحىندا تالاي رەت باسقا ۇلتتىڭ وكىلدەرى قازاقستاندى باسقاردى. ونىڭ بەر جاعىندا قازاقستان كوپۇلتتى، ناعىز ينتەرناتسيونالدىق رەسپۋبليكا دەگەن يدەولوگيا ۇستەم بولعان-تىن.

سوندىقتان جاستاردىڭ كوپتەپ، ءبىر مەزەتتە الاڭعا شىعۋىنا ءوز ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاق جاستارىنىڭ وتارشىلدىق جۇيەدەگى جانە كەڭەستىك كەزەڭدەگى ەلدىڭ قاسىرەتتى تاريحىن جاقسى بىلە وتىرىپ، وزدەرىنىڭ  كۇندەلىكتى باستارىنان كەشىرىپ وتىرعان ومىرىنەن دە ۇدايى بايقالىپ وتىرعان     ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ اياققا تاپتالۋى مەن ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىكتەر، مىنە وسىنىڭ ءبارى جەلتوقساندىقتاردىڭ ساناسىندا  جانە كوز الدارىندا پانوراما سياقتى ءبىر مەزەتتە ءوتىپ، الاڭعا شىقتى. بۇل جەردە  ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن   ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىكتەرگە نەنى جاتقىزۋعا بولار ەدى. ارينە،  ءبىرىنشى ءوز تىلىندە ەركىن سويلەسىپ، قارىم-قاتىناس جاساي الماۋ، قالا ومىرىندەگى قازاقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ جۇتاڭدىعىن ايتار ەدىك. ال ۇلتتىق كەمسىتۋشىلىكتەردىڭ قاتارىندا قازاقتىڭ اۋىلدان وقۋ ىزدەپ قالاعا كەلگەن جاستارىنىڭ جاتاقحانادا ورىن بولماعاندىقتان، بىرنەشە ءۇي، جاي-كۇيلەرى بار باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ پاتەرلەرىن جالعا الىپ تۇرۋى، دۇكەندەردە، اۆتوبۋستاردا جانە ت.ب. مادەني جانە تۇرمىستىق ورىنداردا باسقا ۇلت وكىلدەرىنەن ورىس تىلىندە جەكۋ، ءتىل تيگىزۋ، كەمسىتۋ سوزدەرىن ەستۋىن جاتقىزامىز. ولار وسى جاعدايدى ۇدايى باسىنان كەشىردى.

بۇل اتالعان جاعدايلار ءبىر قاراعاندا ۇساق-تۇيەك سياقتى بولىپ كورىنگەنىمەن، ۇلت تاۋەلسىزدىگى مەن ەركىندىگىنىڭ قانداي جاعدايدا ەكەندىگىن انىق، قاراپايىم فاكتىلەرمەن كورسەتەتىن الەۋمەتتىك ينديكاتورلار ەدى. بۇل جاعدايدا قارۋسىز، بەيبىت كوشەگە شىققان جاستار قارسىلىقتىڭ قانداي ءتۇرىن تاڭداپ الار ەدى؟ ارينە ولار سول كەزدە مەملەكەت باسشىسى د.قوناەۆتىڭ ورنىنا  باسقا ۇلت وكىلىن اكەپ قويۋعا قارسى شىقتى. ويتكەنى ەل باسشىسى قازاقتان بولسا، جوعارىدا اتالعان ۇلتتىق تەڭدىككە كەلەشەكتە جەتەمىز دەگەن وي بولدى. ويتكەنى جاستاردى باسقا  دۇرىس جولعا سالىپ ارتىنان ەرتەتىن ساياسي پارتيا بولمادى. دەگەنمەن مۇنىڭ ءوزى ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ ويانعاندىعىن، الاڭعا شىعىپ قارسىلىق كورسەتۋدىڭ قاجەتتىگىن كورسەتىپ بەردى. قاي ۋاقىتتا بولسىن ۇلتتىق سانا-سەزىم ۇلت-ازاتتىق كۇرەسپەن تىكەلەي بايلانىستى بولعاندىعى تاريحتان بەلگىلى. ەندەشە جەلتوقسان كوتەرىلىسى ونى دۇرىس جولعا سالىپ، ۇيىمداستىرىپ، باستاۋشى توپ نە پارتياسى بولماعانىمەن (سوندىقتان ونى جەكەلەگەن، ءوز قامىن،   كارەراسىن ويلاعان سول كەزدەگى قىزمەتكەر، شەنەۋنىكتەر  پايدالانىپ كەتتى) مازمۇنى جاعىنان ستيحيالىق تۇرعىداعى ۇلتتىڭ تولىقتاي تاۋەلسىزدىگى مەن ەركىندىگى ءۇشىن ساياسي  كۇرەس سيپاتىندا بولدى.

ال وتكەن جىلعى قاڭتار وقيعاسى نەنى كورسەتتى؟ ءيا 30 جىلعى ەگەمەن ەلىمىزدە بىرنەشە تاريحي اسۋلاردى يگەرگەنىمىزبەن، ساياسي-ەكونوميكالىق  دامۋ بارىسىندا بىرنەشە ءىرى قاتەلىكتى جىبەرىپ الدىق. باستى قاتەلىك – ەكونوميكانى ءبىرىنشى، ساياساتتى ەكىنشى قاتارعا قويۋ. ناتيجەسىندە ساياسي-دەموكراتيالىق  ماسەلەلەر شەشىلمەگەندىكتەن، ەكونوميكاداعى جەتىستىكتەر ەلدىڭ يگىلىگىنە جۇمسالمادى. تەك ءوزىنىڭ بايۋىن ويلايتىن وليگارحتار مەن كوررۋپتسياعا بەلشەسىنەن باتقان شەنەۋنىكتەر ۇلتتىق بايلىقتى يەمدەنىپ الدى. اتالعان قاتەلىكتەردى جويۋعا باعىتتالعان «ادىلەتتى قازاقستان» قوعامىن قۇرۋدى باستاعان كەزدە، بۇرىنعى وليگارحتار مەن كوررۋپتسيانى ىسكە اسىرۋدا ىمىرالاسقان شەنەۋنىكتەر قارسى شىقتى.

30 جىل ەگەمەندىكتە ءومىر سۇرگەن قازاق ەلىنىڭ قايتادان كەرى شەگىنۋىنە قانداي كۇشتەر مۇددەلى ەدى؟   مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن كەزىندە ينديانىڭ ۇلىبريتانيادان ازاتتىق الۋ كۇرەسىنىڭ يدەولوگى ماحاتما گانديدىڭ: «وتارشىلدىق جاعدايدا تاربيەلەنگەن ەليتا – ءوز حالقىنىڭ باستى جاۋى»  دەگەن كورەگەن ءسوزىن ەسكە العان ءجون. كسرو تاراپ، قازاقستان ەگەمەندىگىن العاننان بەرى ەلدى باسقارۋشىلار،  نەگىزىنەن، بۇرىن سول كەڭەستىك داۋىردە «تاربيەلەنگەن» ( بۇل جەردە ساياسي تۇرعىدا ايتىلىپ وتىر), كەيىن سول جۇيەنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت جاساعان ادامدار بولدى. باسقاشا ايتقاندا ول كەزدەگى ەليتا كەڭەس ءداۋىرىنىڭ ساياساتىن قولداپ، سونىڭ سويىلىن سوققاندار قاتارىنان قۇرالدى. ال جالپى وتارشىلدىق ساياسات پاتشالىق يمپەريادان كەڭەس داۋىرىنە وتكەننەن كەيىن دە جالعاسىن تاۋىپ، كسرو تارالعانعا دەيىن ءومىر سۇرگەنىن بىلەمىز. ەندەشە گانديدىڭ ايتقانىنداي، كەڭەستىك داۋىردەگى وتارشىلدىق جاعدايدا «تاربيەلەنگەن» قازاق ەليتاسى ەلدىڭ ساياسي تۇرعىدان تولىق ەركىندىگى مەن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتە بولۋىن قالاماعان باستى جاۋى بولدى.

وسى جەردە ايتا كەتۋ كەرەك، نەگە سول وتىز جىل ىشىندە ەلدىڭ تولىق  تاۋەلسىزدىگىن الۋ جولىنداعى   قوزعالىسىن باسقاراتىن پارتيا، ۇيىم قالىپتاسپادى؟ ارينە، ەل ىشىندە ونداي قوزعالىستى  باسقاراتىن، قابىلەتتى تۇلعالار بولدى. الايدا، ولاردى توتاليتارلىق، اۆتوريتارلىق جۇيە كۇش كورسەتۋ، تۇتقىنداۋ، جەكە باستارىنا قاۋىپ ءتوندىرۋ سياقتى بارلىق امال-ايلالاردى قولدانۋ ارقىلى دەر ۋاقىتىندا ساياسي قوزعالىستان الاستاتىپ وتىردى. وعان تەك ءبىر مىسالدى — 2001 جىلعى «قازاقستاننىڭ دەموكراتيالىق تاڭداۋى» قوعامدىق-ساياسي قوزعالىسىنىڭ تاعدىرىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. جالپى قازاق تاريحىندا ۇلى دالا دەموكراتياسى (حاندى توقتاتا الاتىن، كوپشىلىكتىڭ قولداۋىمەن قۇرىلعان بيلەر ينستيتۋتى) ۇستەم بولاتىن. بۇل ءداستۇر نەگە جالعاسىن تاپپادى؟ وعان 200 جىلداي رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىندا بولۋ، 70 جىلداي كەڭەستىڭ توتاليتارلىق ءتارتىبى، كەيىنگى 30 جىلداي سول كەڭەستىك داۋىردە «تاربيەلەنگەن» باسقارۋشىلاردىڭ زامانى ۇلى دالا دەموكراتياسى ءداستۇرىن تولىقتاي  تۇنشىقتىردى جانە ەلدىڭ ەسىنەن شىعاردى. ەندەشە قاڭتار وقيعاسىندا دا دەموكراتيالىق جاعدايدا جاستاردى ۇيىمداستىرىپ، دۇرىس جولعا باعىتتايتىن پارتيالىق ۇيىم بولمادى. سوندىقتان  الاڭعا شىققان جاستاردىڭ  قاڭتارداعى بەيبىت قوزعالىسىن ەلدەگى بۇرىڭعى 30 جىل بويى قازاق  دالاسىنىڭ ۇلتتىق بايلىعىن يەمدەنگەن جانە ونى حالىق يگىلىگى ءۇشىن قايتادان بولىسۋگە قارسى بولعان كۇشتەر پايدالانىپ، قاندى قىرعىنعا ۇشىراتتى.

سونىمەن قورىتىندىلاي كەلگەندە، جەلتوقسان قوزعالىسى مەن قاڭتار وقيعاسى مازمۇنى جاعىنان ءبىر-بىرىمەن ساباقتاس، ەكى تاريحي كەزەڭدە (كەڭەستىك توتاليتارلىق ءتارتىپ پەن قازاق ەگەمەندىگىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندەگى وتارشىلدىق جاعدايدا «تاربيەلەنگەن» باسشىلار قۇرعان اۆتوريتارلىق ساياسي جۇيە) جالعاسىن تاپقان، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن ۇقساستىقتارى بولعانىمەن، ءار تاريحي كەزەڭدەردەگى ۇلتتىڭ تولىقتاي تاۋەلسىزدىگى مەن ەركىندىگى ءۇشىن ساياسي  كۇرەستىڭ  كەزەكتى جانە زاڭدى  ساتىلارى بولىپ تابىلادى.

ساتاي سىزدىقوۆ

Abai.kz