بىلتىردان بەرى شورمان قابدىراحىمانۇلى اتتى اقساقالمەن دوس بولىپ كەتتىم. جاسى سەكسەنگە كەلىپ قالسا دا، شورمان اقساقال ەلىمىزدىڭ اششى-تۇششى تاريحىنا تىكە بايلانىستى ءبىراز دەرەكتەردى جيناقتاپ كىتاپ ەتىپ باسپادان شىعاردى.

قۇيماقۇلاق قاريانىڭ كوز مايىن تاۋىسىپ وتىرىپ جازعان تۇڭعىش كىتابى وتكەن جىلى «بوداندىق» دەگەن اتپەن الماتىداعى «Bilge» باسپاسىنان شىققان ەدى. كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىندە قالام يەسى قاتتى اسەرلەنىپ: «اينالايىن، شىراعىم، ءومىر بويى كوتەرىپ كەلگەن جۇگىم وسى ەدى. وسى كىتاپتى شىعارىپ كەتسەم ارمانىم جوق دەۋشى ەدىم. بۇگىن كىتابىم شىقتى. ءدال قازىر ءولىپ كەتسەم دە ارمانىم جوق»، – دەگەن بولاتىن. «وي، اقساقال، سەكسەنگە كەلىپ تۇڭعىش كىتابىڭىز ەندى شىعىپ جاتىر. ءبىزدىڭ قازاققا ءالى بەرەرىڭىز كوپ. جامان شالدار سياقتى انا جاققا اسىقپاي، ءالى تالاي دۇنيە ايتىڭىز، جازىڭىز. تاۋەلسىز ەلدىڭ تاريحى تاۋەلسىز ويمەن قايتا جازىلىپ جاتىر. ارينە، ءسىز سەكىلدى ءتىرى تاريح كۋاگەرلەرىنە سۇيەنەمىز»، – دەپ جۇباتىپ، قايسار اعامىزدىڭ قولىنان قالامىن تاستاماۋىن وتىنگەن ەدىم. سول ءبىر ءۇمىتتى ءسوز، شىنايى تىلەگىمنىڭ جەمىسىن بۇگىن كورگەندەيمىن. شورمان اعامىز جاقىندا ماعان اسا قۇندى ءبىر مۇرانىڭ قولجازباسىن ۇسىندى.

ەندى ءبىز وتكەن عاسىرداعى قىلىشىنان قان تامعان قىزىل ۇكىمەتتىڭ كەزىندە الاعاي دا بۇلاعاي داۋرەن كەشكەن قازاقتىڭ كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى – ابدىكارىم بولىس ەرەجەپۇلىنىڭ شورمان قابدىراحىمانۇلى ەستەلىككە العان مۇراسى تۋرالى ايتىپ، الاش بالاسىنان ءشۇيىنشى سۇراعالى وتىرمىز.

شورمان قابدىراحىمانۇلىنىڭ وتكەن جىلى باسپادان شىققان «بوداندىق» اتتى كىتابىندا وتكەن عاسىر باسىندا ەندى ورناي باستاعان كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە قازاقتىڭ كوشباسشى تۇلعالارىنىڭ، باي-باعلاندارىنىڭ، تەكتى اقسۇيەكتەرىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيرىلگەندە ارعى بەت التايعا (قحر، شىنجاڭ) اۋعان تاريحى ءتىرى دەرەكتەر نەگىزىندە باياندالعان ەدى. اسىرەسە اۆتوردىڭ اكەسى قابدىراحىماننىڭ قازىرگى كاتونقاراعايدان قىتاي جەرىنە قاشىپ ءوتۋ بارىسى، ارعى بەتكە جەتكەننەن كەيىن وزىنەن بىرنەشە جىل بۇرىن بارىپ ورنالاسقان ابدىكارىم بولىس اۋىلىنا امان جەتۋى باياندالعان. اۋىپ بارعان ەلدىڭ جول بويى كورگەن قىرعىنشىلىعى، بارا قالعاندا قىتايدىڭ قىزىل ۇكىمەتىنىڭ سالعان بۇعاۋى، مىڭ قۇبىلعان ساياسي جۇيەنىڭ ىقپالىندا باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرعان ارعى بەت قازاقتارىنىڭ كۇنى كەشەگى قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك جاريالاعان توقسانىنشى جىلدارعا دەيىنگى مىڭ بۇرالاڭ تاريحى ءسوز بولعان.

ەگەمەندىك پەن ەسە تەڭدىك جوق كەزدەگى قازاقتىڭ ايانىشتى تاعدىرىن جازىپ تاۋەلسىز ەلدىڭ ۇرپاقتارىنا ۇسىنعان اقساقالدىڭ بىلەرى ءالى دە كوپ ەكەنىن بايقاپ ەدىك. بايقاسىمىز اعات كەتپەدى. اقساقال بيىل تاعى ءبىر كىتابىن باسپاعا ۇسىنىپ وتىر. سول كىتاپتىڭ قولجازباسىندا، زامانىندا قازاقتىڭ ەگەمەندىگى ءۇشىن وت كەشكەن الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى ابدىكارىم بولىستىڭ ولەڭدەرى بار ەكەن. الاش مۇرالارىن شاماشا زەرتتەپ جۇرگەن ازامات رەتىندە، ەرەجەپۇلى ابدىكارىم بولىستىڭ ولەڭدەرىن كورگەندە كوزىم جارق ەتە ءتۇستى.

اۆتوردىڭ قولجازباسىندا ابدىكارىم ەرەجەپۇلىنىڭ «تارباعاتاي، شابانباي» اتتى تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىش ولەڭى، ءارىپجان اقىن مەن ابدىكارىم بولىستىڭ ولەڭ قاعىسى بار. بارىنەن دە ماڭىزدىسى، عۇلاما قايراتكەر ابدىكارىم ەرەجەپۇلىنىڭ «بوزشا تورعاي» اتتى ۇزاعىراق مىسال ولەڭى وسى قولجازبا ارقىلى تۇڭعىش رەت باسپاعا جول تارتقالى وتىر. 300 تارماققا جۋىق بۇل مىسالدى ءبىز كونەنىڭ كوزىندەي جادىگەر، الاش وردا مۇرالارىنىڭ ءبىرى دەپ باعالاۋعا ابدەن بولادى دەپ ايتا الامىز.

ابدىكارىم بولىستىڭ بۇل ءۇش مۇراسى قادىرىن بىلگەن كىسىگە قازاقتىڭ ورتاق قۇندى قازىناسى دەر ەدىك. «تارباعاتاي شابانباي» اتتى ولەڭدە:

قوش امان تۇر، امان تۇر،
نوقتالاپ ءبىزدى زامان تۇر.
شەشىنشى نوقتا كەتەرمىز،
اداسپاي ەلگە جەتەرمىز.
قوينىڭا جىلى كىرەرمىز،
قادىرىڭدى بىلەرمىز.

***

بۇراما تەمىر سولقىلداق،
ءبىر جازىلار تەمىر تور.
كورۋگە ءتاڭىر جازباسا،
كوڭىلدە كەتەر ارمان سول، – دەپ وقىعان جاننىڭ جۇرەگىن ۇلى ساعىنىش دىرىلىمەن تەربەسە، «ءارىپجان اقىنمەن ءسوز قاعىسىندا»:

ۇيىتىپ، ايتقانى ەكى بولمايتۇعىن،
اسىلزات ابزال تۋعان بەگىڭ قايدا؟
ويلايتىن ەلدىڭ قامىن ەرىڭ قايدا؟
سۇيەنەر قىسىلعاندا بەلىڭ قايدا؟
سويلەيتىن توپتان وزعان شەشەن قايدا؟
اداسپاي ەل باستاعان كوسەم قايدا؟
قازاعىم قازاقشىلىق قالپىڭمەنەن.
قارا جول داڭعىراعان كوشەڭ قايدا؟
ءجۇر ەدىم بىلگىشتەردەن سۇرايىن دەپ،
ايتىپ بەر وسىلاردىڭ ءبارى قايدا»؟ – دەپ قارا كوزگە جاس ىركەدى.

كولەمدىرەك قيسساسى «بوزشا تورعايدا»، باسقانىڭ سوزىنە بالاشا سەنە سالاتىن قازاق جۇرتىنىڭ اڭعالدىعىن مىسالداپ، ءوز زامانىنىڭ كوشىنەن قالماۋعا شاقىرىپ، كۇرسىنە ءۇن قاتادى. ابلىكارىم بولىستىڭ قولىمىزعا تۇسكەن قاي-قاي شىعارماسى دا مازمۇن جاعىنان، كوركەمدىك جاعىنا اسا قۇندى ادەبي مۇرا بولىپ وتىر. ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلى دا «قىرىق مىسال» ارقىلى، ۇيقىداعى قازاقتى «ماسا» بولىپ وياتسا، ال سول تۇستاعى الاش وردا توڭىرەگىندەگى وزگە دە قالامگەرلەردىڭ مىسال جانرىن اتتاپ وتكەنى سيرەك. احاڭمەن ۇندەس، اليحانمەن تىلدەس، تۇراعۇل ابايۇلىمەن پىكىرلەس، سۇلتانماحمۇتپەن سىرلاس بولعان ابدىكارىم بولىس جونىندە مالىمەت بەرە كەتەلىك:

ەرەجەپۇلى ابدىكارىم (1862-1935). اعارتۋشى، قازاق ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ يدەولوگى، قوعام جانە ساياسي قايراتكەر.

ورتا ءجۇزدىڭ نايمان تايپاسى، قاراتاي رۋىنان شىققان. ءا. ەرەجەپۇلى جەرگىلىكتى مەدرەسەدەن ساۋاتىن اشقان. اكەسى ەرجەپ قاجىنىڭ تۇتقىندالۋىنا بايلانىستى سانكت-پەتەربۋرگ ورمان شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا ءبىرىنشى كۋرستى اياقتاعان سوڭ، وقۋىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولادى. ول سەمەي وبلىسى، وسكەمەن ۋەزى، شىڭعىستاي بولىسىنىڭ باسقارۋشىسى بولىپ سايلانىپ، ونى 1918 جىلعا دەيىن باسقارادى; 1-مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتى بولعان. التايداعى تۇڭعىش شىڭعىستاي ەكى سىنىپتىق ورىس-قازاق مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالايدى. ونىڭ شاقىرۋىمەن مەكتەپتە اقىن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ ساباق بەرگەن.

ءا. ەرەجەپۇلى - «ايەلگە كەڭشىلىك بەرۋ ءھام جەسىر داۋىن جوعالتۋ» قۇجاتىنىڭ اۆتورى. ەرتە جاستان اتاستىرۋعا تىيىم سالۋ، ياعني ەرجەتكەن ۇل مەن قىز ءبىرىن-ءبىرى كورىپ، ءمان-جايلارىن اڭعارىسىپ، ريزالىق بىلدىرمەستەن بۇرىن ەكى جاقتىڭ اكەلەرى قۇدالىققا سويلەسپەيدى دەگەن ۇستانىمدى دالەلدەپ شىعادى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، تۇراعۇل ابايۇلى، مۇستافا شوقاي سەكىلدى سول داۋىردەگى قازاق حالقىنىڭ وزىق ويلى زيالىلارىنا جاقىن بولىپ، ولاردىڭ شىعارماشىلىعىمەن ەتەنە تانىسادى. الاش پارتياسى باعدارلاماسىن جاساۋعا قاتىسقان.

1927 جىلى تۇتقىندالىپ، الايدا قاشىپ قۇتىلادى. ۇلدارى جانە تۋىستارىمەن  ور التايعا (قىتاي) اسادى.

ابدىكارىم بولىستى 1935 جىلى كۇزدە سارسۇمبەدە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كونسۋلى ۋ بەرىپ ولتىرەدى. «دۇنيە دەگەنىڭ  ەسىك پەن توردەي-اق جەر ەكەن عوي». بۇل ابدىكارىم بولىس ەرەجەپۇلى  قاستاندىقپەن بەرىلگەن ۋدان كوزى جۇمىلىپ بارا جاتقاندا ايتقان سوڭعى ءسوزى.

ءبىرتۋار تۇلعا ءا. ەرجەپۇلى تۋرالى قازاقتىڭ بەلدى قالامگەرلەرى مەن زەرتتەۋشىلەرى ءبىرشاما ەڭبەكتەرىندە جازعان. الايدا، قايراتكەر قالام يەسىنىڭ مۇرالارى وقىرمانعا تولىق جەتكەن جوق. ش.قابدىراحمانۇلى اقساقالدىڭ ۇلكەندەردەن جازىپ العان ەستەلىكتەرى ارقىلى ابدىكارىم بولىستىڭ بىرقانشا ولەڭدەرى وسى كىتاپ ارقىلى تۇڭعىش رەت وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنىلىپ وتىر.

شورمان قابدىراحىمانۇلى

باعالى مۇرانى باسپاعا ۇسىنۋشى شورمان اقساقال ابدىكارىم بولىستىڭ بۇل ولەڭدەرىن ءوزىنىڭ اكەسى قابدىراحىمان لاتىپۇلى مەن اكەسىنىڭ ءىنىسى قوجاقاننىڭ جاتقا ايتۋى بويىنشا ءوزى دە جاستايىنان نەشە رەت كوشىرىپ، كوشىرە ءجۇرىپ جاتتاپ العان. ەڭ تولىق دەگەن قولجازبانى حالىق قازىناسىنا سىيلاۋدا.

بۇل جەردە اعايىندى قابدىراحىمان مەن قوجاقاننىڭ ابدىكارىم بولىستىڭ مۇراسىن كوكىرەگىندە بۇلجىتپاي ساقتاپ، بالاسى شورماننىڭ كوكەيىنە ءسىڭىرىپ كوشىرتىپ جازۋى، سەكسەنگە كەلگەن شاعىندا تاۋەلسىز ەلگە كەلگەن شورمان اقساقالدىڭ بۇل مۇرانىڭ سىرىن وشىرمەي، سىنىن كەتىرمەي ۇرپاققا جەتكىزۋى كىم كىسىنى دە اسەرگە بولەپ، ويلاندىرماي قالماسى انىق.

ابدىكارىمنىڭ اكەسى ەرجەپ قاجى دا ءوز تۇسىندا ەلىنىڭ ارقا سۇيەيتىن كوشباسىشىسى بولعان، ىقپالدى تۇلعا. اكەلى-بالالى ەكى ەگەيدىڭ حاكىم اباي اۋلەتىمەن جاقىن بايلانىسى تۋرالى كەلەر ماقالامىزدا بايان ەتەتىن بولامىز. ال، «قاراڭعى قازاق كوگىنە ورمەلەپ شىعىپ كۇن بولعان» اتاقتى سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ ەڭ شابىتتى شاقتارى ەرەجەپ اۋىلىندا ءوتىپ، ەڭ جالىندى جىرلارى دا شىڭعىستايدا جازىلعانى بەلگىلى.

مىنە، وسىلايشا داناكوكىرەك قارتتاردىڭ تەكتىلىگىنىڭ ارقاسىندا ءجۇز جىلدىق الاساپىراننان امان وتكەن ابدىكارىم بولىستىڭ جادىگەر جىرلارى وقىرمانىنا عاسىردان قايتا ءبىر رەت جول تارتۋ الدىندا تۇر.

ادىلەت احمەتۇلى

Abai.kz