احمەت بايتۇرسىنۇلى قۇرعان «ءۇش وتاۋ» پارتياسى جانە الاشوردانىڭ ايگىلى قاپاس ءمۇفتيى

قاپاس ءمۇفتي – ورتا ازيانىڭ اينالاسىندا، انىعىن ايتساق قازاقستان، باشقۇرتستان، تاتارستان اراسىنداعى ساياسي بايلانىستاردى نىعايتۋدا ۇلكەن رول ويناعان ادام. باشقۇرتتىڭ سول كەزدەگى كوسەمى، باشقۇرتتاننىڭ ۇكىمەت توراعاسى زاكي ءۋاليدي توعاننىڭ جانىندا جۇرگەن، وعان شاكىرت بولعان كىسى. زاكي ءۋاليدى توعان مەن مۇستافا شوقاي (1890-1941) ەتەنە دوس بولعاندىقتان، مۇستافا شوقاي قاپاس مۇفتيگە سەنىم ارتىپ سىر بولىسكەن. مۇستافا شوقاي مەن زاكي ءۋاليدى توعاننىڭ ەڭ باستى ورتاق جوسپارى قازاقستان مەن باشقۇرتستاندى بىرىكتىرىپ ءبىر قۋاتتى ەل ەتىپ قۇرۋ بولعان. باشقۇرتستان ۇكىمەتى قىزىلداردىڭ اسكەرىنىڭ كۇشىمەن تاراتىلعان سوڭ، زاكي ءۋاليدى توعان مۇستافا شوقايدىڭ كومەگىمەن 1920 جىلى تۇركىستانعا قونىس اۋدارادى. وسى كىسىلەردىڭ قارىم-قاتىناسىندا ەڭ سەنىمدى كوپىر بولعان قاپاس ءمۇفتي ءوزى ارقا ءتوسىنىڭ تۋماسى، ارعىن رۋىنان. 20 عاسىردىڭ باسىندا اتاتۇرىكتىڭ (1881-1953) تۇرىكشىلدىك تانىمىنا ۇلكەن كۇش قوسقان ىسمايىل عاسپىرالى (1851-1914), تاتار زيالىسى ءجۇسىپ اقشورا (1876-1935), جامال ءاد-دين ءال-اۋعاني قاتارلى زيالىلاردىڭ ورتاق ۇستانىمى نەگىزىندە تۇركيا، ورتا ازيا، اۋعانستان، شىعىس تۇركىستان، رەسەي جەرىندەگى تۇرىك حالىقتارىنىڭ ايماعىن بىرىكتىرۋدىڭ كۇرەسى ءجۇرىپ جاتتى. ىسمايىل عاسپىرالىنى اتاتۇرىك «ءوزىنىڭ جانە جالپى تۇرىكتەردىڭ رۋحاني ۇستازى» دەپ بىلگەن. 1916 جىلى تورعاي دالاسىنداعى كوتەرىلىس جاساعان 13 بولىس ەل ابدىعاپپار جانبوسىنۇلىن حان سايلاپ، نەشە مىڭداعان جاساق ۇستاپ، شاعىن مەملەكەتىن قۇردى. جەتىسۋ وڭىرىندە الماتى، كەگەن، جاركەنت، پىشپەك(بيشكەك) اۋماقتارىندا 300 مىڭداي حالىق جاپپاي تولقۋعا شىقتى. نەشە مىڭداعان سارباز بوراعان وق استىندا كۇرەستى. شىعىس وڭىردە شۇبارتاۋ كوتەرىلىسى، ابىرالى كوتەرىلىسى قاتارلى بەرىسپەي شايقاسقان كوتەرىلىستەر بولىپ، ول جەرلەردەگى كوتەرىلگەن ەلدىڭ جالپى سانى جەتىسۋ، تورعاي وڭىرلەرىمەن قارايلاس بولعان. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن روسسيا جەرى سىبىردەگى كولچاك ۇكىمەتى، دۋتوۆتىڭ باسقارۋىنداعى سامار قۇرىلتايى ۇكىمەتى جانە بولشەۆيكتەر ۇكىمەتى بولىپ ۇشكە ءبولىندى. 1917 جىلى جەلتوقساندا سەمەيدە الاشوردا ۇكىمەتى جاريالادى. سامار قۇرىلتايى ۇكىمەتى الاشوردا ۇكىمەتىن مويىندادى. سامار قۇرىلتايى ۇكىمەتى ورتا ازيا ەلدەرى مەن بالتىق بويى ەلدەرىنىڭ دەربەستىگىن قولداپ، جەرگىلىكتى ۇلتتىق ۇكىمەتتەردىڭ جاساعىنا ءوز اسكەرىن قوسىپ قالعان ەكى ۇكىمەتكە قارسى جورىقتار جۇرگىزدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى (1872-1937) الاشوردا ۇكىمەتى اتىنان سامار قۇرىلتايى ۇكىمەتىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، ولاردان قۇرال-جاراق الدى. اۋەلدە شىعىس وڭىردە ۇيىمداستىرىلعان الاش جاساعىنىڭ قاتارىن قوستاناي، اقتوبە جەرىندە جينالعان جاڭا اسكەرلەر لەگى تولىقتىردى. الاش جاساعىنىڭ قولباسشىسى بولىپ حاميت دەگەن ادام سايلاندى. ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى قاتارلى باسشىلاردىڭ الدىندا جاساق پاراتتان وتكىزىلدى. الاشوردا جاساعى سامار قۇرىلتايى جاساعىمەن بىرگە جەتىسۋدى ازات ەتۋگە اتتاندى. الاشوردا احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلات (1885-1935) باستاعان كوسەمدەرى وزدەرى ءوسىپ-ونگەن تورعاي دالاسىنداعى كوتەرىلگەن ەلمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساپ ونى الاش مەملەكەتتىنىڭ قۋاتتى اسكەري ءبولىمى رەتىندە قاراستىرۋعا ۇمتىلعاندا، ءالىبي جانگەلدين، مۇحامەديار تۇنعانشين باستاعان بولشەۆيكتەر تورعاي دالاسىنىڭ باستى ادامدارىن ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، رۋشىلدىقتى، جەكە باس ارازدىقتى قوزدىردى. الاشوردا اسكەرىن ۇيىمداستىرۋدىڭ قارساڭىندا قىرعىزدا 30 مىڭ، باشقورتتا 5 ديۆيزيا (20 مىڭ), قاراقالپاقتا 5 ديۆيزيا (20 مىڭ) جاساق بولدى. وسى مۇمكىندىكتەردى پايدالانۋ، اسكەري كۇشتى ساقتاپ قالۋ، دەربەستىكتى بەكەمدەۋ ءۇشىن الاشوردا جاساعىن ارتتىرۋ، قارۋ-جاراقتى مولايتۋ قاجەت بولدى. 1918 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ باسىندا وسى ماقساتپەن احمەت بايتۇرسىنۇلى، سادىق امانجولوۆ (1885-1941), رايىمجان مارسەكوۆ (1877-1937) قاتارلى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ءتورت وكىلى قىتاي جاققا اسىپ، تارباعاتاي ايماعىنىڭ ورتالىعى بولعان شاۋەشەكتە سول جاقتاعى قازاقتار اراسىندا جينالىس اشىپ، ۇگىت جۇرگىزىپ ءبىر اي تۇردى. كوشپەلى شارۋاشىلىقتاعى ەلدىڭ باس-اياعىنىڭ جينالۋىنا ءبىر مۇنشا ۋاقىت كەتەتىندىكتەن وسىلاي اسىقپاي جۇمىس ىستەلدى. ولاردىڭ ەڭ باستى ماقساتى سول جاقتاعى قازاقتاردان جاساق جاردەمىن الۋ ەدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى ءوزى باس بولىپ سول جاقتاعى قازاقتار ىشىندە «ءۇش ورتاۋ» پارتياسىن قۇردى. بۇل ءۇش وتاۋ دەگەنىمىز ورىس، قىتاي، موڭعول ۇكىمەتتەرى قاراۋىنداعى ءۇش قازاق ولكەسىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋ، ۇلكەن يمپەرياعا اينالۋ ۇعىمىنان تۋىنداعان. احمەت بايتۇرسىنۇلى ماڭىزدى ءسوز سويلەپ «قۇبى قۇمىنان تومبىعا دەيىن، باتىستا كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋلارىنا دەيىن ءبىر تۇتاس بايىرعى قازاق جەرى، بۇل جەرلەر ءسوزسىز بىرىكتىرىلۋى، بولاشاق ۇلكەن يمپەريانىڭ نەگىزىنە اينالۋى كەرەك» دەپ قاداپ ايتتى. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ توبى قىتايداعى ءۇش وتاۋ پارتياسىنىڭ توڭكەرىس وشاعى رەتىندە ءور-التاي ءوڭىرىن تالدادى. وسى اراعا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ بىلىكتى ماماندارىن جىبەرىپ وتىرۋدى كوزدەدى. سەبەبى، التاي ءوڭىرى 1790-1920 جىل ارالىعىنا دەيىن دەربەس مەملەكەت ەسەبىندە تۇردى. ويتكەنى، قىتاي ۇكىمەتى دە، ورىس ۇكىمەتى دە التايدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپاعان. التاي ۇكىمەتى پەكينگە قوبدا ارقىلى جىلىنا «سارى نوقتانىڭ اتى» دەگەن اتپەن 81 ات سىيعا تارتىپ وتىرعان. التاي ەلىن ابىلپەيىز سۇلتاننىڭ ۇرپاقتارى مەن جەرگىلىكتى رۋلاردان سايلانعان ءتورت توبە بي بىرىگىپ دەموكراتيالىق جولمەن باسقاردى. بيلىكتى حان ۇرپاعىنا تولىق بەرمەي، ماڭىزدى ماسەلەلەر ءتورت توبە ءبيدىڭ شەشىمىنەن وتكەننەن كەيىن بارىپ حان تۇقىمىنىڭ بەكىتۋىنە جىبەرىلەتىن. التاي تاعىنداعى تورەلەر مەن ءتورت توبە ءبيدىڭ وزدەرىنىڭ جەكە جاساعى بولدى. مۇنداعى ءاربىر رۋ باسىلاردىڭ جەكە جاساعى دا بولدى. مۇنداعى ەلدىڭ يدەياسى بەرىك،باعىتى ايقىن،كوتەرىلىستىك دايىندىعى جوعارى،دەربەستىك ۇستانىمى بيىك ەدى. بۇعان دەيىن دە ءبىرتالاي ەرلىك وقيعالاردىڭ وتانى بولىپ اتى شىعىپ تۇرعان ەدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى ۇرىمجىگە بارىپ، سول جەردە شىعىس تۇركىستاندى 1912-1928 جىلدار اراسىندا بيلەگەن ياڭ زىڭشينمەن كەلىسىپ، ودان كوپتەگەن بەساتار قارۋىن الدى. الىنباي قالعان قارۋلار توبى دا بولدى. سەبەبى، قازاقستان جاعىندا قىزىلداردىڭ كۇشى كۇن ساناپ ارتىپ، سوعىس جاعدايى قيىنداعاندىقتان، الاشوردا ۇكىمەتى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ توبىن تەز ارادا قايتىپ كەلۋگە شاقىردى. سول جاقتىڭ ءار ايماعىنداعى قازاقتاردان 5 مىڭ اتتى اسكەر جينالىپ، ولار الاشوردا جاساعى رەتىندە قازاقستان جەرىنە اتتاندى. كوپ وتپەي، تورعاي وڭىرىندە امانگەلدى يمانوۆ ءالىبيدىڭ سوزىنە ازىپ قىپشاقشىلدىققا سالىنىپ، ارعىن رۋلارىنا تەرىس كوزقاراس تانىتىپ ءوزىنىڭ باتىرلىق سالاۋاتىن ۇمىتتى. كەيكى مەرگەن مەن امانگەلدىنىڭ اراسىنداعى ەرلىك، باتىرلىق سيپاتتارىنا وت تاستاپ، ەكەۋىنىڭ قاتىناسىنا سىزات سالۋعا ۇمىتىلعاندار دا ءوز ويىن ىسكە اسىردى. 1919 جىلى ابدىعاپپار كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى بولعاندىقتان ۋلاپ ءولتىرىلدى. امانگەلدى ءوزىنىڭ رۋشىلدىق پيعىلىن تىم اسىرەلەپ جىبەرگەندىكتەن الاشوردا جاساعىنىڭ قولىندا مەرت بولدى. كەيكى باتىر قىزىلدارمەن شايقاسىپ مەرت بولدى. كەڭەس ۇكىمەتى جەڭىستىك العاننان كەيىن لەنين تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان حالىقتاردى الداۋ ءۇشىن ۇلتتار تەڭدىگىن دارىپتەپ، ورىس ۇلتشىلدىعىن اياۋسىز سىناپ كولەمدى شىعارمالار جازدى. ۇلتتاردىڭ اۆتونوميالى رەسپۋبليكالار قۇرۋىن قولداپ، ول ءۇشىن ارنايى زاڭ دا قابىلدادى. الاشوردا كوسەمدەرى لەنيننىڭ بۇل ارەكەتىنە سەنبەدى. سەنبەسە دە، بەلگىلى دەڭگەيدە پايدالانىپ قالۋعا تىرىستى. سول كەزدەرى كەڭەس اسكەرىمەن قارسىلاسا سوعىسقان باشقۇرت ۇكىمەتى كۇشپەن تاراتىلىپ كەتتى دە، الاشورداشىلار كەڭەس ۇكىمەتى جەڭىستىك الا باستاعان ساتتەن باستاپ ولارمەن ىمىراعا كەلىپ بايسالدى قادامدار جاسادى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ۇزدىك ديپلوماتى ءالىمحان ەرمەك 1920 جىلى كەڭەس ۇكىمەتى وكىلدەرى الدىندا تىڭعىلىقتى بايانداما مەن دالەلدەۋلەر جاساپ، دۇربەلەڭ جىلداردا قولدان شىعىپ كەتكەن ەرتىستىڭ سول جاعالاۋى مەن كاسپي جاعالاۋىنداعى قازاق جەرلەرىن وق شىعىنداماي قايتارىپ الدى. وسى كەلىسسوزدەن ءسال بۇرىن قازاق توڭكەرىستىك ۋاقىتشا ۇكىمەتى قۇرىلعاندا، احمەت بايتۇرسىنۇلى وسى ۇكىمەتتىڭ ءۇش ماڭىزدى مۇشەسىنىڭ ءبىرى ءارى وقۋ-اعارتۋ ءمينيستىرى بولدى. ءالىمحان ەرمەكتىڭ كەلىسسوزى نەگىزىندە بەكىتىلگەن اۋماقتا قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، استاناسى – ورىنبور بولدى. 1925 جىلى قازاق اتاۋى قايتارىلىپ، قازاق اۆتونوميالى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى بولىپ قايتا قۇرىلىپ، رەسپۋبليكا جەرىنە 1924 جىلى كۇشىنەن قالدىرىلعان تۇركىستان اۆتونوميالى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى جەرىنىڭ باسىم بولەگى قوسىلدى. سونىمەن بىرگە، حورەزم حالىقتىق كەڭەس رەسپۋبليكاسىنىڭ ورنىندا پايدا بولعان قاراقالپاق اۆتونوميالى وبلىسى قازاق رەسپۋبليكاسىنا قوسىلدى. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جالپى جەر كولەمى 3 ميلليون شارشى كيلومەتردەن استى. قىرعىز (قازاق) اكسر مەن تۇركىستان اكسر العاش قۇرىلعان جىلدارى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ارىستارى مەن مۇستافا شوقاي باستاعان تۇركىستان ارىستارى جاقسى ساقتالىپ قالعان ءجۇز مىڭداعان جاساق كۇشىن ۇيىستىرىپ، وسى جاساقتىڭ كۇشىمەن بولشەۆيكتەر قاراماعىنداعى كۇللى تۇركى ەلدەرىن ازات ەتۋگە كىرىستى. بۇعان تۇركيا جاعىنان سەنىمدى، قارپۋلى قولباسىلاردىڭ كومەگى قاجەت ەدى. دۇنيە جۇزىلىك ءبىرىنشى سوعىس كەزىندە اتاتۇرىك ورىس اسكەرىمەن سوعىسقانىمەن، قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن قۇرىلعان كەڭەس ۇكىمەتى اتاتۇرىكتىڭ كاۆكاز جورىعى، سىناي تۇبەگى مەن پالەستيناعا جورىعى كەزىندە وعان اسكەري قارۋ-جاراق، زاتتىق جاعىنان كومەك بەردى. وسى ارقىلى بولشەۆيكتەر الەمگە وزدەرىن جاڭاشا قىرىمەن تانىتۋعا الداۋ ارەكەتتەرىن جاساپ، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار كوممۋنيستىك سوتسياليتىك قوزعالىستىڭ ماڭىزدى بولەگى» دەپ ۇراندادى. كەڭەس وداعى ۇستەمدىگى ورناعان سوڭ تۇركىستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىسقان باسماشىلار قوزعالىسى ساتسىزدىككە ۇشىراپ، تۇركىستانداعى بارشا ۇلتتىڭ ۇلتشىل، تۇرىكشىل تۇلعالارى ءانۋار پاشانى، جامال پاشانى وزدەرىنە شاقىردى. ءانۋار پاشا بالقان، كاۆكاز جەرلەرىندەگى شايقاستا ۇلكەن جەڭىستەرگە جەتكەن ابىرويلى قولباسى ەدى، سول كەزدە تۇركى الەمىنە اتاعى ءماشھۇر. قاپاس ءمۇفتي وسى كىسىلەردىڭ تۇركىستانعا جاساعان قادامىندا، ولارمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ وتىرعان. 1921 جىلى ءانۋار پاشا (1881-1922), جامال ءاد-دين ءال-اۋعاني پاشا تۇركىستانعا كەلىپ حالىق قوزعالىسىنا باسشىلىق ەتىپ ايتارلىقتاي ءساتتى جەڭىستەردى قولعا كەلتىرىپ جاتتى. قول استىنا 50 مىڭنان استام جاساق جيىلدى. 1922 جىلى ساتقىنداردىڭ كەسىرىنەن قاپيادا جارالانىپ كوز جۇمدى. ولەر الدىندا ول مىناداي ايگىلى ءسوز ايتقان: «ازاتتىق جولىندا قۇربان بولعان دەنەم، سۇيەگىم تۇركىستاندا قالسىنشى. قانىم اتاجۇرتقا تامدى، وسى قانىم تامعان توپىراقتان توڭكەرىسشىلەر ءونىپ شىقسىن» دەگەن. بۇل ءسوز جەلدەي ەسىپ تۇكپىر-تۇكپىردەگى تۇركى قاۋىمىنىڭ تارادى. جامال ءاد-دين ءال-اۋعاني پاشا كەڭەس وداعىنىڭ الداۋىنا سەنىپ، كەيىنگى ۋاقىتتا سولاردىڭ قولىنان مەرت بولدى. اتاتۇرىككە كەڭەس وداعىنىڭ جاردەمدەسكەن كەزدەرىنە كورگەن، ينتەرناتسيونالعا سەنگەن جامال پاشانىڭ الدانۋىنا سەبەپ بولاتىن جاعدايلار كوپ ەدى. ەندىگى توڭكەرىستىك ءۇمىت تەك قانا قىتاي جاعىنداعى قازاقتار مەن ۇيعىرلاردا قالدى. 1918 جىلى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان ءۇش وتاۋ پارتياسىنىڭ جوسپارلارى نەگىزىندە التاي مەن باركولدەگى قازاقتار قاتتى بەلسەندىلىك تانىتىپ، سول كەزدە قىتاي ۇستەمدىگىنە ءحاۋپى بار دەلىنگەن قوبدا جاقتاعى بەتكە ۇستار قازاقتىڭ ءبىرى قىلاڭنىڭ باسى 1928 جىلى الىندى. التايدا قۇرالدى جاساق ۇستاپ جەرگىلىكتى قىتاي بيلىگىنىڭ وزبىرلىعىنا شەكتەۋ قويعان، باكيچ باستاعان اقتاردىڭ اسكەرىنە بوگەت بولعان زۋقا باتىردىڭ ۇيىندە قۇرالدى اسكەرلەرى جوق جاعدايدا اسىراعان دۇڭگەن بالانىڭ ساتقىندىعىنىڭ كەسىرىنەن 1929 جىلى باسى الىندى. اۋىلى قىرعىنعا ۇشىرادى.  زۋقانىڭ ولىمىنە ونىڭ «ءۇش وتاۋ» جوسپارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ۇلكەن كۇرەسكە دايىندالىپ جاتقانى سەبەپ بولعان. 1931 جىلى جانتايلاق، اكىم باتىر قاتارلى ەل بەدەلدىلەرى التايدا قاپىدا ولتىرىلسە، 1932 جىلى ءالىپ اۋىلى باركولدە قىرعىنعا ۇشىرادى. ءالىپ اۋىلى سودان ءبىر جىل بۇرىن قۇمىل-باركولدەگى ۇيعىر-قازاق كوتەرىلىسىنە قاتىسقان بولاتىن. وسى كوتەرىلىس كەزدەرىندە سوعىس كورگەن تاجىريبەلى ءبىر ءبولىم اۋىلدار ءور-التايعا قايتىپ كەلىپ قونىستانىپ الداعى كوتەرىلىستەردىڭ تىرەگى بولۋعا دايىندالدى. باركولدەگى كوپتەگەن ەل ايەمبەت قاتارلى كوپتەگەن ەل باسىلارىنىڭ باستاۋىندا رۋ-رۋ بولىپ شىعىسقا قاراي اۋىپ دۇڭگەن اسكەرلەرىمەن بىرىگىپ، ءوز رەسپۋبليكالارىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا ۇمتىلدى. شىعىس تۇركىستاننىڭ شىعىسىنا اۋعان ەلدىڭ سانى 150 مىڭنان اسىپ كەتتى. ءالىپ جامىسبايۇلىنىڭ ۇلى ەلىسقان باتىر اكە كەگى مەن ەل كەگىن قۋىپ، جەرگىلىكتى قىتاي ۇكىمەتىنە قارسى سوعىسىپ، 21 مىڭ ادامدى سوڭىنا ەرتىپ، 1938 جىلى سوعىسىپ وتىرىپ ۇندىستانعا قاراي تارتتى. 1941 جىلى گيمالاي تاۋىنان اسىپ كاشمير جەرىنە تابان تىرەپ، 1942 جىلى سول جەردە قايتىس بولدى. 1940 جىلى 31 قاڭتاردا ءور-التايدا ەسىمقان باتىر باستاعان كوتەرىلىس بۇرق ەتە ءتۇستى. كوپ وتپەي بۇل كوتەرىلىسكە كوكتوعاي-شىڭگىل اۋداندارىنىڭ قازاقتارى جاپپاي قوسىلدى. شىڭگىل وڭىرىندەگى ىرىسقان نوعايبايۇلى، ونىڭ اكەسى نوعايباي باركولدەگى كوتەرىلىستەردە بولعان ادام بولعاندىقتان سوعىس تاجىريبەلەرىن وسى كەزدەردە ىسكە اسىردى. مىنە، وسى كەزەڭدەردە الاشورداشىلار كوپتەگەن وكىلدەرىن ساياسي جەتەكشى رەتىندە ولاردىڭ ارالارىنا جىبەردى. الاشورداوكىلدەرى التاي،باركول قازاقتارى اراسىندا بىلىمدىلىگىمەن،تاقۋالىعىمەن وڭ اسەرىن قالدىرىپ، ايتارلىقتاي قۇرمەتكە يە بولدى.كوتەرىلىستى قولداعان وكىلدەردىڭ ەڭ شوقتىعى - بيىگى، ءدىن مەن عىلىمعا قاتار جۇيرىك قاپاس ءمۇفتي بولدى. ول باسىندا تومەنگى التايداعى ءمامي ءبيدىڭ اۋىلىنا كەلىپ تۇردى. ەكى قىزىنىڭ ءبىرىن سول جاقتاعى رۋى تاسبيكە شوكەي دەگەن تىلماشقا ۇزاتتى. قاپاس ءمۇفتيدىڭ التايعا بارۋىنا زاكي ءۋاليدى توعان دا، مۇستافا شوقاي دا قاتتى قولدادى. ءور-التاي كوتەرىلىسىنىڭ اۋەلگى قولباسىلارى ەسىمقان باتىر، ىرىسقان باتىر، اقتەكە بي، مۇسا مەرگەندەر قازا تاپقان سوڭ، ەندىگى ەل تىزگىنىن وسپان باتىر ۇستادى. وسپان باتىردىڭ سۇلۋباي باتىر، سۇلەيمەن مەرگەن، بۇركىتباي باتىر، قاپاس باتىر قاتارلى سەنىمدى ساردارلارى بولدى. قاپاس ءمۇفتي وسپان باتىردىڭ كەڭەسشىسى بولدى. قاپاس ءمۇفتي وتكىر كەسىمدەرىمەن، اقيقاتشىلدىعىمەن، باتىلدىعىمەن تانىلدى. ونىڭ دالەلىندەي ءبىر وقيعا مىناۋ ەدى:

سوۆەت وداعى قارۋلاندىرعان دادەلقان سۇگىرباەۆتىڭ اسكەرى مەن وسپان باتىردىڭ اسكەرى ۇلىڭگىر وزەنى بويىندا شايقاسقاندا، قاپىرىش، راقىم، راشات باتىرلاردىڭ باستاۋىنداعى وسپان جاساقتارى باسىم ءتۇسىپ، دالەلقان اسكەرىمەن وزەندى قۇلداپ قاشادى. وسى كەزدە قاشقان اسكەردىڭ سوڭىنداعى ءبىر اسكەر اتتان قارعىپ ءتۇسىپ وسپان جاساقتارىنا وق جاۋدىرادى. راشات باتىردىڭ توبى ونى كەۋدەسىنەن اتىپ-اتىپ جىبەرگەندە، ول مىلتىعىنا سۇيەنگەن كۇيى يمان ايتادى. ول داۋىستاپ: «مەنىڭ سەندەرگە ايتار ارىزىم بار» دەيدى. سوندا ول جىگىت: «قازاقتى قازاققا اتتىرعان بۇل سوعىستا قانىمىز كىمنىڭ مويىنىندا؟ دالەلقاننىڭ با؟ وسپاننىڭ با؟» دەيدى. راشات باتىرلار وعان ەشتەڭە دەي المايدى، جانازاسىن شىعارىپ ارۋلاپ جەرلەيدى. قايتىپ كەلگەن سوڭ وسى سۇراقتى وسپان باتىرعا جەتكىزەدى. باتىر نازالانىپ: «بۇل اۋىر سۇراق ەكەن. قاپاس ءمۇفتي شەشسىن» دەگەندە، قاپاس ءمۇفتي باتىردان ەش جاسقانباي: «ولاردىڭ قانى دالەلقان ەكەۋىڭنىڭ مويىندارىڭدا. دادەلقان قىزىلعا سەنبەسە، ەكەۋىڭ بىرىگىپ ءبىر كۇش بولعاندارىڭدا مىنا قان توگىلمەيتىن ەدى» دەگەندە، وسپان باتىر «ءمۇفتيدىڭ ايتقانى ءجون» دەي بەرەدى. 1949 جىلى كوممۋنيستىك قىتاي ۇكىمەتى قۇتىلعاننان كەيىن ەكى جىل وتكەن ۋاقىتتا دا وسپان باتىر جاساعى قىتايمەن جالعاستى سوعىسىپ بەرىلگەن جوق. قاپاس ءمۇفتي وعان «قۇرال تاستاما. سوڭىنا دەيىن كۇرەس» دەدى. كوممۋنيستەردىڭ بال تىلىنە الدانباۋعا، ولاردىڭ سوۆەتتىك قازاقستاندا جۇرگىزگەن وزبىرلىقتارىن جەرىنە جەتە وتىرىپ ءتۇسىندىردى. 1951 جىلى قىتايداعى قارۋلى قازاق كوسەمدەرىنىڭ دەنى گيمالاي اسىپ كاشميرعا ءوتىپ كەتتى. ولار 1941 جىلى وتكەن ەلىسقان باتىردىڭ ەلىمەن توعىستى. ءارى قاراي تۇركياعا بارماق بولعان. ولاردىڭ بىرگە كەتۋ ۇسىنىسىن وسپان باتىر قابىلدامادى. سەبەبى، اقش-تان جاردەم الىپ سوعىستى جالعاستىرۋعا بەكىندى. ايتپەسە، مىڭداعان اسكەرىمەن كەز-كەلگەن شەپتى بۇزىپ شەتكە وڭاي اسىپ كەتەر ەدى. اقش كونسۋلى دۋگلاس ماككەرنان سول كەزدە بايتىك تاۋىنداعى وسپان باتىردىڭ اۋىلىندا ون نەشە كۇن جاتتى. دومباي ورساق زاڭگى ۇلى دەگەن ادام اۋدارماشى بولىپ تۇرعان. دۋگلاس ماككەرنان تيبەت ارقىلى ەلىنە قايتپاق بولعاندا، وسپان باتىر ءتورت مىقتى سارباز بەرىپ، ءتورت سارباز ونى سەرىكتەرىمەن بىرگە تيبەت شەكاراسىنا جەتكىزىپ كەرى قايتقان. تيبەت شەكارا كۇزەتى قازاق تىماق كيگەن ماككەرناندى قازاق بارىمتاشىلارى ەكەن دەپ قاتە تانىپ اتىپ تاستاعان. وسپان باتىر دا، قاپاس ءمۇفتي دە ءومىرىنىڭ سوڭعى ساعاتىنا دەيىن ۇلت ازاتتىق جولىندا تالىقپاي كۇرەسىپ، ءوزىن تولىقتاي ارنادى. ولاردىڭ رۋحى ماڭگى باقي بيىكتە تۇر!

احمەت بايتۇرسىنۇلى قۇرعان «ءۇش وتاۋ» ۇيىمىنىڭ رۋحى 1970 جىلدارعا دەيىن جالعاسقان. وعان كۋا بولار ءبىر اشىنىشتى وقيعا بار. التاي وڭىرىندە 1968 جىلى «ءۇش وتاۋ» ۇيىمىنىڭ جاڭا ۇيىمداستىرۋشىلارى دەگەن اتپەن قىزىربەك ساقاريۇلى ورال، سەيتقان ابىلقاسىم قاتارلى جاڭا ۇيىمنىڭ جاس كوسەمدەرىنە قۋزاۋ تۇسەدى. قىزىربەك ورال تۇتقىندالىپ، 2 جىلدان سوڭ ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى، سەيتقان ابىلقاسىم بولسا موڭعولياعا قاشىپ قۇتىلادى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. «ساياسي تۇسىندىرمە سوزدىك»

2. «وتىرار. ەنتسيكلوپەديا»

3. «الاشتىڭ ارداعى» ە.ە.تىلەشوۆ، گ.پ.ارىپبەك.

4. «20-30 جىلدارداعى قازاقستان قاسىرەتى»، تالاس وماربەكوۆ

5. «قازاقستان(ۇلتتىق ەنتسكلوپەديا)»

6. «الاش قوزعالىسى»

7. «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 4 توم

8. التاي قارتتارىنىڭ اۋزىنان.

كوكبورى مۇباراك قيزاتۇلى

Abai.kz