مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ توراعالىعىمەن عىلىم جانە تەحنولوگيالار جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەستىڭ وتىرىسى ءوتتى، دەپ حابارلايدى Mezgil.kz.

ءبىز اتالعان جيىندا ايتىلعان ماڭىزدى مالىمدەمەلەردى توپتاپ ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

«شىن مانىندە، بۇگىنگى باسقوسۋدىڭ ءمان-ماڭىزى زور. قاي زاماندى الىپ قاراساق تا، دامۋدىڭ باستى كىلتى بۇل – عىلىم.

ادامزات تاريحىنداعى جەتىستىكتىڭ بارلىعى – ءبىلىمنىڭ جەمىسى. اسىرەسە قازىرگى وزىق تەحنولوگيا داۋىرىندە عىلىمسىز العا باسۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان مەن عىلىمدى دامىتۋ ىسىنە ايرىقشا ءمان بەرىپ وتىرمىن.

وسى وزەكتى ماسەلە بويىنشا سايلاۋ الدىنداعى باعدارلامادا ارنايى ءوز پىكىرىمدى ايتتىم. سەبەبى عىلىمدى دامىتۋ – مەملەكەت ساياساتىنداعى ەڭ ماڭىزدى باعىتتىڭ ءبىرى»، - دەدى پرەزيدەنت.

***

«وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدە ۇزاق جىل بويى وعان باسا نازار اۋدارىلعان جوق. سوعان بايلانىستى شەشىمىن تاپپاي جاتقان ماسەلەلەر از ەمەس. ءتىپتى، بۇل سالا ارتتا قالدى دەۋگە بولادى. ءبىز وركەنيەتتى ەل بولامىز دەسەك، وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋىمىز كەرەك. سول سەبەپتى مەنىڭ جارلىعىممەن عىلىم جانە تەحنولوگيالار جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەس قۇرىلدى. وعان پرەزيدەنت جانىنداعى كەڭەس مارتەبەسى بەرىلدى.

بۇل – مەملەكەتتىڭ عىلىم سالاسىنداعى باسىمدىقتارىنا قاتىستى ۇسىنىم ازىرلەيتىن نەگىزگى قۇرىلىم. ءبىز كەڭەستى جاساقتاعان كەزدە ونىڭ قۇرامىنا ايرىقشا ءمان بەردىك. قازاق عىلىمىنا زور ەڭبەك سىڭىرگەن اعا بۋىن وكىلدەرىن جانە شەتەل عالىمدارىن شاقىردىق. الەمگە ايگىلى عىلىمي ورتالىقتاردا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن جاس عالىمدارىمىز دا كەڭەستىڭ قۇرامىنا قوسىلدى.

بىزگە الدىڭعى تولقىننىڭ مول تاجىريبەسى، كەيىنگى تولقىننىڭ وزىق ءبىلىمى جانە تىڭ يدەيالارى اسا قاجەت. ولار ءوزارا ۇيلەسىم تاۋىپ، ەلىمىزدىڭ كادەسىنە جارايدى دەپ سەنەمىن»، - دەدى ءارى قاراي.

***

عىلىمداعى جاڭارۋ: «يلون ماسكتىڭ ءوزى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ جاتىر...»

«ءبىز، ەڭ الدىمەن، جۇمىستىڭ نەگىزگى باعدارى مەن باسىمدىقتارىن ايقىنداپ الۋىمىز كەرەك. قازىر الەمدە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. گەوساياسات، ەكونوميكا جانە قوعامدىق قاتىناستار بۇرىن-سوڭدى بولماعان سىن-قاتەرلەرگە تاپ بولدى. عىلىم مەن تەحنولوگيا وتە قارقىندى دامۋدا.

عىلىم سالاسى قارجى اينالىمى ميللياردتاعان دوللاردى قۇرايتىن الىپ يندۋسترياعا اينالدى. تەحنولوگيالىق ءىرى كورپوراتسيالاردىڭ قۇنى تريلليون دوللارعا جەتتى. نەيروجەلى جانە جاساندى ينتەللەكت رەۆوليۋتسيالىق ۇدەرىستەرگە باستاۋ بولىپ جاتىر. سوعان سايكەس مۇلدە بولەك، جاڭا ءومىر سالتى قالىپتاسۋدا. ونىڭ پايدالى جاقتارىمەن قاتار زور قاتەر تۋعىزۋى مۇمكىن زياندى تۇستارى دا بار.

جاساندى ينتەللەكتىگە بايلانىستى، ءتىپتى، يلون ماسكتىڭ ءوزى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، ونىڭ دامۋىن ازىرشە توقتاتۋ كەرەك دەپ ايتقان ەكەن. ويتكەنى جاساندى ينتەللەكت بۇكىل ادامزاتقا ۇلكەن قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن دەپ ەسكەرتكەن. ەنەرگەتيكا، مەديتسينا، بيو جانە گەندىك ينجەنەريا سالاسىندا ىرگەلى جاڭالىقتار اشىلدى. ونىڭ ءبارى ادامزات ومىرىنە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر اكەلە باستادى»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.

***

«الەم قاۋىمداستىعى بىرلەسىپ شەشىمىن تابۋعا ءتيىس اسا كۇردەلى ماسەلەلەر بار. جاھاندىق جىلىنۋ ۇدەرىسىن باسەڭدەتۋ، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ جانە ىندەتتىڭ سالدارىن جويۋ ايرىقشا ماڭىزدى. ءبىر سوزبەن ايتساق، زامان وتە جىلدام وزگەرىپ جاتىر. ءبىز وسى وزگەرىسكە بەيىمدەلۋىمىز كەرەك. ايتپەسە، وركەنيەت داڭعىلىنان قالىپ قويۋىمىز مۇمكىن.

تۇپكى ماقساتىمىز – كوشكە ىلەسەتىن ەمەس، سول كوشتى باستايتىن ەلدەردىڭ قاتارىندا بولۋ. بۇل ماقسات، ارينە، وتە كۇردەلى، ونى جاقسى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. مەن بۇل تۋرالى ۇنەمى ايتىپ ءجۇرمىن. ياعني، عىلىمي دامۋدىڭ سوڭىندا قالماي، وسى پروگرەستى انىقتايتىن مەملەكەتتەردىڭ قاتارىندا بولۋ – نەگىزگى مىندەت. بالكىم، بۇل مىندەت تىم كۇردەلى كورىنەر. بىراق ءبىز الدىمىزعا وسىنداي ماقسات قويۋىمىز كەرەك. وعان ەلىمىزدىڭ عىلىمي الەۋەتى جەتەدى. بۇل مىندەتتىڭ وڭاي ەمەس ەكەنىن تۇسىنەمىن. الايدا ءبىز ونى ءسوزسىز ورىنداۋعا تىرىسۋىمىز قاجەت. جالپى، ءبىز الدىمىزعا قول جەتكىزە المايتىن تىم اسقاق ماقساتتار قويماۋىمىز كەرەك، بىراق عىلىمي جەتىستىكتەرگە جەتۋ ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىمىزدى سالۋىمىز قاجەت»، - دەدى.

***

ەلىمىزدە مىقتى عىلىمي مەكتەپ بار!

«ەلىمىزدە مىقتى عىلىمي مەكتەپ بار. بىلىكتى عالىمدارىمىز دا كوپ. مەملەكەت تاراپىنان عىلىمعا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتىلىپ جاتىر.

سوڭعى جىلدارى بۇل سالادا ءبىرشاما وزگەرىس بولدى. عىلىمدى قارجىلاندىرۋ تاسىلدەرى جاقساردى، قارجى كولەمى ەداۋىر ارتتى. عىلىمي مەكەمەلەر بىرتىندەپ جاڭعىرتىلىپ جاتىر. الەمگە ايگىلى عىلىمي ورتالىقتاردا تاجىريبەدەن وتكەن ماماندار سانى كوبەيىپ كەلەدى. دوكتورانتتاردى دايارلاۋعا جانە عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسۋعا بولىنەتىن گرانت سانى ارتتى. جالپى، جاستاردىڭ عىلىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ويانا باستادى.

بىراق مۇنىڭ ءبارى جەتكىلىكسىز. اشىعىن ايتساق، عىلىم سالاسى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وركەندەۋگە ءالى دە تىڭ سەرپىن بەرە الماي وتىر»، - دەدى پرەزيدەنت توقاەۆ.

***

قازاقستان پاراديگمادان شىعا الماي قالدى...

«قازاقستان باسقا پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر سەكىلدى عىلىم دامۋىنىڭ «موبيليزاتسيالىق مودەل» پاراديگماسىنان شىعا الماي قالدى.

جوسپارلاۋ مەن باسقارۋدىڭ شەكتەن تىس ورتالىقتانعان جۇيەسى، مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋعا تىم تاۋەلدى بولۋ، عزتكج-عا بيزنەس تاراپىنان سۇرانىستىڭ از بولۋى، كادر تاپشىلىعى، اسىرەسە جاس مامانداردىڭ عىلىمنان كەتۋى – وسى مودەلگە ءتان پروبلەمالار»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.

***

«قازىرگى احۋالدى سيپاتتاۋ ءۇشىن مىنا ماسەلەلەرگە توقتالىپ ءوتۋ قاجەت. سوڭعى بەس جىلدا عىلىمعا بولىنەتىن قارجى 60 پايىزعا ارتتى. ال ىشكى جالپى ونىمدەگى عىلىمنىڭ ۇلەسى، كەرىسىنشە، 0,13 پايىزعا تومەندەدى.

بۇل قاراجاتتىڭ باسىم بولىگى، ناقتىراق ايتساق، 70 پايىزى بيۋدجەتتەن بولىنەدى. سونداي-اق عىلىمنىڭ ءتۇرلى سالاسىن قارجىلاندىرۋ ىسىندە وتە ۇلكەن تەڭسىزدىك بار. قاراجاتتىڭ 82 پايىزى ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىمعا جۇمسالادى. قالعان 18 پايىزى عانا تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق زەرتتەۋلەرگە ارنالعان.

ەلىمىزدە عىلىمي زەرتتەۋلەردى ىسكە جاراتىپ، قولدانىسقا ەنگىزەتىن ءوندىرىس وتە از. كاسىپورىنداردىڭ 65 پايىزى شيكىزات، مەتاللۋرگيا سالاسىندا جۇمىس ىستەيدى. بۇل – ءۇشىنشى تەحنولوگيالىق دەڭگەي دەگەن ءسوز»، - دەپ جالعادى ءسوزىن.

***

عالىمدارىمىزعا ايرىقشا مىندەت جۇكتەلەدى!

«ماشينا جاساۋ، مۇناي-حيميا سالاسىنداعى، ياعني ءتورتىنشى دەڭگەيدەگى ءوندىرىستىڭ ۇلەسى – 34 پايىز. قالعان 1 پايىزى ميكروەلەكترونيكا، روبوتتاندىرۋ جانە IT سالالارىندا نەمەسە بەسىنشى دەڭگەيدەگى تەحنولوگيامەن جۇمىس ىستەيدى. نانو جانە بيوتەحنولوگياعا نەگىزدەلگەن التىنشى دەڭگەيدەگى ءوندىرىس بىزدە مۇلدە جوق. بۇل جاعداي كوش سوڭىندا جۇرگەنىمىزدى كورسەتەدى. عىلىمنىڭ اناعۇرلىم وزىق سالالارى بويىنشا تىم ارتتا قالىپ كەلە جاتىرمىز. مەن ناقتى تسيفرلاردى مىسالعا كەلتىردىم. ونى مويىنداۋىمىز كەرەك.

دامىعان ەلدەردە كاسىپورىنداردىڭ تەڭ جارتىسىنان كوبى – بەسىنشى، ال 5 پايىزى – التىنشى دەڭگەيگە جەتكەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبىزدىڭ وندىرىستەرىمىز ولارمەن سالىستىرعاندا ارتتا قالعان.

بۇل ايىرماشىلىقتى جويۋ – ەلىمىز ءۇشىن وتە وزەكتى ماسەلە. سوندىقتان عالىمدارىمىزعا ايرىقشا مىندەت جۇكتەلەدى»، - دەدى.

***

«عىلىم سالاسى ۇلتتىق ەكونوميكانى جاڭعىرتۋ ىسىندە اسا ماڭىزدى ءرول اتقارۋعا ءتيىس. مىسالى، قىتايدا عىلىمعا نەگىزدەلگەن قوعام اتتى پارتيا ماقۇلداعان تۇجىرىمداما بار. ياعني، قىتايدا عىلىمعا نەگىزدەلگەن قوعام تۇجىرىمداماسى بار. پارتيا جانە ۇكىمەتتىڭ بارلىق ماڭىزدى شەشىمدەرى مىندەتتى تۇردە عىلىمي ساراپتامادان ءوتۋى كەرەك. مۇنىڭ ءبارى قازاقستان عىلىمىنىڭ دامۋ مودەلىن تۇبەگەيلى جاڭارتاتىن ۋاقىت كەلگەنىن كورسەتەدى.

سوندىقتان قازاقستان عىلىمىن دامىتۋ ۇلگىسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ – اسا ماڭىزدى مىندەت. قاجەت بولسا، كەلەشەكتە عىلىمي شەشىمدەر مەن تسيفرلاندىرۋدى نەگىزگە الاتىن پاراساتتى ەكونوميكا مودەلىنە كوشۋ كەرەك بولادى. اقش، قىتاي، سينگاپۋر، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، تۇركيا ەلدەرىندەگى تەحنولوگيالىق سەرپىلىستى بۇكىل الەم بىلەدى. ولار عىلىمنىڭ اشىق نارىقتىق ۇلگىسىنە كوشكەننەن كەيىن زور جەتىستىككە جەتتى.

مۇنداي ۇلگىنىڭ بىرقاتار ەرەكشەلىگى بار. ەڭ الدىمەن، عىلىمعا قارجى سالۋعا جەكە ينۆەستورلاردى ىنتالاندىرۋ كەرەك. تەحنولوگيا سەكتورى الىپ-ساتۋدان گورى پايدالى ءارى ومىرشەڭ بيزنەس ەكەنىنە كاسىپكەرلەردىڭ كوزىن جەتكىزۋ قاجەت. سوندا عانا عىلىم مەن بيزنەس اراسىندا ءوزارا ءتيىمدى ارىپتەستىك ورنايدى»، - دەدى ءارى قاراي.

***

«زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن شۇعىلداناتىن ۋنيۆەرسيتەتتەردى قولداۋ قاجەت. عىلىم مەن ءوندىرىستىڭ بايلانىسىن نىعايتىپ، يننوۆاتسيانىڭ وزىندىك قۇنىن تومەندەتكەن ءجون. ياعني، تىڭ يدەيالاردى جانە تەحنولوگيالىق جاڭالىقتاردى جەدەل ەنگىزۋ وتە ماڭىزدى.

سونداي-اق قاجەت مامانداردى وسى سالاعا ۇدايى تارتىپ وتىرۋ كەرەك. بۇدان بولەك، بالالاردى مەكتەپ جاسىنان باستاپ عىلىمعا، يننوۆاتسيالىق تۇرعىدا ويلاۋ ادىسىنە باۋلۋ اسا ماڭىزدى.

شىن مانىندە، دارىندى بالالاردى جاستايىنان عىلىمعا تارتۋ كەرەك. وسى وتە ماڭىزدى جۇمىستى ءىرى كاسىپورىندار جۇرگىزىپ وتىرسا، قۇبا-قۇپ بولار ەدى. عىلىمعا بەيىم جاستاردى عىلىمي ورتالىقتارعا شاقىرىپ، عالىمداردىڭ جاڭا بۋىنىن دايىنداۋ كەرەك»، - دەدى.

***

عىلىمدى كاسىپكەرلەر قارجىلاندىرۋى ءتيىس!

«ۇكىمەت قازاقستاندا عىلىمنىڭ اشىق مودەلىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن كەشەندى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋى كەرەك. ەڭ الدىمەن، عىلىمدى دامىتۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن زاڭ جۇزىندە بەكىتىپ، مەملەكەتتىڭ عىلىمي-تەحنولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ ءوزارا بايلانىسىن كۇشەيتكەن ءجون.

تاياۋدا عىلىم مەن جوعارى ءبىلىم سالاسىن دامىتۋدىڭ 2029 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسى قابىلداندى. ەندى عىلىم مەن تەحنولوگيالىق ساياسات تۋرالى ارنايى زاڭ ازىرلەۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. بيزنەستى عىلىمعا قارجى قۇيۋعا ىنتالاندىرۋ ءۇشىن سالىق جەڭىلدىكتەرى مەن ينۆەستيتسيالىق پرەفەرەنتسيالاردى «اۋقىمدى شەگەرىمدەر» تۇرىندە ەنگىزۋ قاجەت.

ءاليحان اسحانۇلى، عىلىمعا كوبىرەك ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن سالىق جۇكتەمەسىن جەڭىلدەتۋ ارقىلى ىنتالاندىرۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرىڭىز. بىزگە سالىق ساياساتىندا، جالپى العاندا، يكەمدى تاسىلگە كوشۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ازايتۋعا مۇمكىندىك بار جەردە، قورىقپاۋ كەرەك. تۇپتەپ كەلگەندە، سالىق كودەكسى وسى زاڭناما اياسىندا ءتيىستى شەشىمدەر قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن قاراپايىم نورماتيۆتىك اكت بولۋعا ءتيىس. بۇكىل سالىق كودەكسىن مىڭ بەتتەن تۇراتىن قاسيەتتى كىتاپقا اينالدىرمايىق. وسىعان كەلىسەيىك.

بۇل جەڭىلدىكتەر عزتكج مەن عىلىمي ورتالىقتاردىڭ دامۋىن قارجىلاندىراتىن كاسىپكەرلەرگە بەرىلۋگە ءتيىس. مۇنداي تاجىريبە سينگاپۋردا، قىتايدا، وڭتۇستىك كورەيادا ءوز تيىمدىلىگىن كورسەتتى. سالىق، كاسىپكەرلىك جانە بيۋدجەت كودەكستەرىنە ناقتى نورمالاردى بيىلدان قالدىرماي ەنگىزۋ كەرەك»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.

***

شەتەلدىك جەتەكشى جوو-لاردىڭ فيليالدارىن اشۋ كەرەك!

«ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى عىلىمدى جۇيەلى تۇردە دامىتۋ ءۇشىن عىلىمي مەكەمەلەردىڭ اۋقىمدى جەلىسىن قالىپتاستىرۋ قاجەت. ايماقتاردا اكادەميالىق ارتىقشىلىق ورتالىقتارىن، سونداي-اق تەحنوپاركتەر، ينجينيرينگ حابتارى مەن زەرتحانالار اشۋدى تاپسىرامىن. بۇل رەتتە ايماقتىڭ ەرەكشەلىگىمەن قاتار، عىلىمي-تەحنولوگيالىق جانە ەكونوميكالىق دامۋ باسىمدىقتارىن ەسكەرۋ ماڭىزدى.

عىلىمدى مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىرۋعا عالىمدار، ناقتىراق ايتقاندا پسەۆدوعالىمدار «مايشەلپەك» رەتىندە قاراماۋى كەرەك ەكەنىن باسا ايتقىم كەلەدى. قارجى گرانتتارىنىڭ كوبىنەسە عىلىمي ماڭىزى، وزەكتىلىگى جوق جوبالارعا بەرىلەتىنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. «پاراسات» عىلىمي حولدينگىندە بولعان وكىنىشتى جاعداي – وسىنىڭ انىق مىسالى. بولىنگەن قاراجاتتىڭ ءبارى قۇمعا سىڭگەن سۋداي بولدى. ال ونىڭ بۇرىنعى باسشىسى، حيميا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى امەريكا ازاماتتىعىن الىپ، وتباسىمەن بىرگە ەلدەن كەتىپ قالدى.

ەلىمىزدەگى زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ سانىن بىرتىندەپ كوبەيتۋ قاجەت. شەتەلدىڭ جەتەكشى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ فيليالدارىن اشۋ تاجىريبەسىن جالعاستىرۋ كەرەك»، - دەدى ءارى قاراي.

***

«سونداي-اق عىلىمي-جاراتىلىستانۋ، ينجەنەرلىك-تەحنولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق باعىتتاعى مىقتى عىلىمي ورتالىقتار مەن ينستيتۋتتاردى اشۋ جونىندەگى كەشەندى جوسپاردى ىسكە اسىرا باستاعان ءجون. بۇدان بولەك، قازىرگى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىنە ساراپتاما جاساۋ وتە ماڭىزدى. سونداي-اق جاس عالىمدارعا تارتىمدى بولۋ ءۇشىن ينستيتۋتتاردىڭ جۇمىس ىستەۋ تاسىلدەرىن جەتىلدىرۋ كەرەك.

عىلىمي كادرلاردى دايارلاۋدىڭ ءمانى زور. بۇگىندە ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى – دوكتورانتتار. ايتسە دە ولاردىڭ سانى ءبىزدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋشىلاردىڭ 1 پايىزىنا دا جەتپەيدى. وكىلەتتى ورگاندارعا دوكتورانتۋراعا قابىلداناتىنداردىڭ سانىن ءتيىستى دەڭگەيگە جەتكىزۋدى تاپسىرامىن. 5 مىڭ جەتكىلىكتى تسيفر دەپ ويلايمىن. مينيسترلىك بۇل ماسەلەنى قايتا قاراپ، ونىڭ ناقتى سانى مەن ساناتىن انىقتاۋى جانە ءتيستى شەشىم قابىلداۋى قاجەت»، - دەدى پرەزيدەنت.

***

شىن عالىم مەن كەزدەيسوق جۇرگەندەردى شاتاستىرمايىق!

«عالىمداردىڭ مارتەبەسىن دايەكتى تۇردە كوتەرىپ، ولاردى الەۋمەتتىك تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋ شارالارىن كۇشەيتۋىمىز قاجەت. وسى ماسەلەگە بايلانىستى اكادەميكتەردىڭ پىكىرىمەن كەلىسەمىن. ول ءۇشىن جوعارى وقۋ ورىندارى مەن عىلىمي مەكەمەلەر قىزمەتكەرلەرىنىڭ عىلىمي دارەجەسى مەن اتاعىنا قاراي تولەنەتىن ۇستەمەاقىنى 1,5 ەسە ارتتىرۋ قاجەت.

سونىمەن قاتار كۇرىشتى كۇرمەكتەن ايىرا ءبىلۋىمىز كەرەك. كومەككە، اسىرەسە ماتەريالدىق تۇرعىدا قولداۋعا لايىق ناعىز عالىمدار جەتكىلىكتى. سونداي-اق عىلىمي اتاقتارى بار، بىراق عىلىمعا ەش قاتىسى جوق عالىمدار دا بار. ولار تۋرالى كەيىنىرەك ايتامىن. ولار بۇل اتاققا تەك اكىمشىلىك، ساياسي قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزگەن. سوندىقتان ولاردى شىن عالىمدارمەن شاتاستىرمايىق. عىلىمدا كەزدسەيسوق جۇرگەندەردەن گورى، ناعىز عالىمدارعا بولىنەتىن قارجىنى ۇلعايتقانىمىز ءجون»، - دەدى.

***

«ۋنيۆەرسيتەتتەردى تۇراقتى قارجىلاندىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ماقساتتى كاپيتال قورلارى (ەنداۋمەنت-قورلار) تۋرالى زاڭ جوباسىن ازىرلەگەن ءجون. عىلىمدى قارجىلاندىرۋ كوزدەرىن كوبەيتۋگە، سونىڭ ىشىندە جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلاردىڭ وندىرىسكە جۇمسايتىن قارجىسىنىڭ 1 پايىزىن عزتكج-عا مىندەتتى ينۆەستيتسيا رەتىندە قۇيۋىنا ايرىقشا نازار اۋدارۋ قاجەت. بۇل رەتتە ءوندىرۋشى كومپانيالاردىڭ اتالعان شىعىندارىن ورتالىقتاندىرۋدى جالعاستىرۋ كەرەك.

بۇل ورايدا اتالعان قاراجات تاعى ءبىر سالىق ءتۇرى رەتىندە قابىلدانباۋعا ءتيىس. بۇل – وتە ماڭىزدى. وسى ورايدا جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار، سونىڭ ىشىندە «سامۇرىق-قازىنا» قورى قارجىلاندىراتىن زەرتتەۋلەردى عىلىمي-تەحنيكالىق ساياساتتىڭ باسىمدىقتارىمەن ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالار قابىلداۋ قاجەت.

ولاردىڭ عزتكج جۇرگىزۋ ءتارتىبىن جوعارى وقۋ ورىندارى مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى ءۇشىن اشىق، باسەكەلى ءارى قولجەتىمدى ەتۋ كەرەك. بارلىق پروتسەسس مەملەكەتتىك عىلىمي-تەحنيكالىق ساراپتامادان وتكىزىلىپ، عىلىمي-تەحنيكالىق كەڭەستەردە قارالۋعا ءتيىس»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.

***

كاسپي تەڭىزىن جان-جاقتى زەرتتەۋ كەرەك!

«جالپى، وندىرىستە عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن كوبىرەك جۇرگىزۋ كەرەك. ول ءۇشىن بيزنەس وكىلدەرى عالىمدارمەن تىعىز بايلانىستا بولۋعا ءتيىس. ەلىمىزدە «اقىلدى قالالاردى» جانە اگلومەراتسيالاردى دامىتۋ ءىسى وتە ماڭىزدى. سونداي-اق كاسپي تەڭىزىن جان-جاقتى زەرتتەۋ جانە ەلىمىزدىڭ بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ كەرەك.

جاڭا سورتتار ارقىلى استىقتىڭ شىعىمىن ارتتىرۋ، مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ، ءشولدى ايماقتاردا جەمىس-جيدەكتى ۇنەمدەپ سۋارۋ سياقتى ماسەلەلەرگە عىلىمي تۇرعىدان قاراۋ قاجەت. وسىنداي وزەكتى باعىتتارعا اۋقىمدى گرانتتار ءبولۋ كەرەك. شىن مانىندە، گرانتتارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن عىلىمي جوبالار وزەكتى، سۇرانىسقا يە بولۋى قاجەت»، - دەدى.

***

«قازىر كوپتەگەن عىلىمي مەكەمەنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جاعدايى ءماز ەمەس. ءتىپتى ناشار دەۋگە بولادى. عالىمداردىڭ جالاقىسى تومەن. سول سەبەپتى كەيبىر دارىندى عالىمدارىمىز شەتەلدىڭ عىلىمي ورتالىقتارىندا جۇمىس ىستەگىسى كەلەدى. مۇنى اشىق ايتۋىمىز كەرەك.

سوندىقتان نەگىزگى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن بيۋدجەتتەن تىكەلەي قارجىلاندىرۋ قاجەت. ولاردىڭ ينفراقۇرىلىمى جاڭعىرتىلىپ، زاماناۋي زەرتحانالار سالىنۋعا ءتيىس.

عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ جۇمىسى قانشالىقتى ءتيىمدى ەكەنىنە تالداۋ جاساۋ كەرەك. جاس عالىمدار وندا ىقىلاسپەن جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن جاعداي جاساۋ قاجەت»، - دەدى پرەزيدەنت توقاەۆ.

***

مۇندا دا قاعازباستىلىق، بيۋروكراتيا بار!

«سونداي-اق ۇجىمدىق زەرتحانالاردىڭ الەۋەتى زور. وندا ءارتۇرلى عالىمدار مەن عىلىمي ۇجىمدار بىرلەسىپ جۇمىس ىستەي الادى. مەن عىلىمي ينفراقۇرىلىمدى گرانت ارقىلى قارجىلاندىرۋدىڭ جاڭا ءتاسىلىن ەنگىزۋ قاجەت دەپ سانايمىن. سول ارقىلى الىنعان قۇرال-جابدىقتى پايدالانۋ قۇقىعى باسقا دا عىلىمي مەكەمەلەرگە بەرىلۋگە ءتيىس.

مەملەكەتتىك ساتىپ الۋعا قاتىستى نورمالار ناقتى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىر. مۇندا دا قاعازباستىلىق، بيۋروكراتيا بار.

بۇل جاعداي عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستاردىڭ مەرزىمىنە جانە ساپاسىنا كەسىرىن تيگىزەدى. مەملەكەتتىك عىلىمي مەكەمەلەرگە جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا وسى جۇمىستى مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ تالاپتارىنان تىس جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرىلۋى قاجەت»، - دەدى پرەزيدەنت.

اكادەميكتەرگە ءومىر بويى ستيپەنديا تولەنەتىن بولدى!

«عىلىمدى دامىتۋدىڭ جاڭا ۇلگىسىنە سايكەس ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءرولى ەرەكشە بولادى. عىلىم اكادەمياسىنا جاقىندا پرەزيدەنت جانىنداعى ورگان مارتەبەسى بەرىلدى. ونى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى شەشىلدى. اكادەميكتەرگە ءومىر بويى ستيپەنديا تولەنەتىن بولدى.

بىراق وسى جەردە اشىق ايتۋىم كەرەك: بىزدە اكادەميكتەر تىم كوپ، كەيبىر اكادەميكتەردىڭ تازا عىلىمعا ەش قاتىسى جوق. ءبىر قاراعاندا، اكادەميك دەگەن اتى بار. بىراق عىلىمدى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسىن ەشكىم بىلمەيدى. وسىنداي اكادەميكتەردىڭ عىلىمي ساپاسى دا، ولاردىڭ عىلىمعا قوسقان ۇلەسى دە كۇماندى. بۇل اكادەمياعا نۇقسان كەلتىرگەنى ءسوزسىز. سوندىقتان اكادەميانىڭ جاڭا باسشىلىعى وسى ماڭىزدى ماسەلەگە نازار اۋدارۋى كەرەك. عىلىم اكادەمياسىنىڭ بەدەلى، ابىرويى ءمىنسىز بولۋى قاجەت.

ناعىز عالىم بولۋ – اكادەميك نە بولماسا دوكتور اتاعىنا يە بولۋ ەمەس، جان-دۇنيەڭمەن بەرىلىپ عىلىممەن اينالىسۋ، زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارقىلى قوعامعا، ەلگە پايداڭدى تيگىزۋ ەكەنىن نازاردا ۇستاۋ قاجەت. اكادەميانىڭ جۇمىسى تۇبەگەيلى وزگەرۋگە ءتيىس»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى.

قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ تۋرالى...

«تاعى ءبىر وتە ماڭىزدى ماسەلە. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋىنە قاتىستى. بۇل ماسەلە بۇكىل قوعامنىڭ ىقىلاسىن تۋدىرعانى بەلگىلى. مەن بۇرىن بۇل ماسەلە بويىنشا تالاي رەت ايتتىم: ءبىز، ەڭ الدىمەن، وسى ءساتتى پايدالانا وتىرىپ، قازاق تىلىنە رەفورما جاساۋىمىز كەرەك. ماسەلە كيريلل الىپبيىنەن لاتىن الىپبيىنە مەحانيكالىق تۇردە كوشۋدە ەمەس. ءبىز لاتىن الىپبيىنە تەز ارادا كوشۋىمىز كەرەك دەپ، كوپتەگەن ورەسكەل قاتە جىبەردىك.

مىسالى، لاتىن قارپىمەن جازىلعان بيلبوردتارعا قاراڭىزدار! بۇل – قازاق ءتىلى ەمەس، ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا جات، بۇرمالانعان ماتىندەر. سوندىقتان بۇل جۇمىستى عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسشىلىعىمەن اسىعىستىققا جول بەرمەي، جان-جاقتى ويلاستىرا وتىرىپ، جالعاستىرۋ كەرەك. تاعى دا قاتەلەسۋگە قۇقىمىز جوق.

ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. مەن بۇل ماسەلە بويىنشا قۇرىلتاي وتىرىسىندا ايتتىم. كيريلليتسادا كوپتەگەن سوزدە «ى» دەگەن ءارىپ بار. مىسالى، «ىرىمشىل» دەگەن سوزدە ءۇش «ى». ءبىز ونى اۆتوماتتى تۇردە «ۋ» دەپ جازاتىن بولدىق. سوندا «ىرىمشىل» دەگەن ءسوزدى لاتىن الىپبيىندە جازاتىن بولساق، ءۇش يگرەك بولادى. بۇل قازاق ءتىلى مە؟ ونى كىم وقي الادى؟ اقىرىندا، ءتىلىمىز كيريلل الىپبيىمەن دە، ءتىپتى، لاتىن الىپبيىمەن دە جاعىمسىز كورىنەتىن بولدى. وسىنداي مىسالدار از ەمەس. سوندىقتان عالىمدارىمىز باسقا ەلدەردىڭ وزىق تاجىريبەسىن مۇقيات زەرتتەپ، ۇتىمدى تۇستارىن پايدالانۋى كەرەك»، - دەدى پرەزيدەنت.

***

«عىلىم اكادەمياسى قازاقستاندى تۇراقتى ءارى جان-جاقتى دامىتۋعا مول ۇلەس قوسادى دەپ سەنەمىن. ەلىمىزدى عىلىمي-تەحنولوگيالىق جاعىنان دامىتۋعا قاتىستى مەنىڭ نەگىزگى پايىمدارىم – وسى.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى: عىلىمنىڭ جاڭا ۇلگىسى مەملەكەت پەن بيزنەستىڭ ارىپتەستىگىنە نەگىزدەلۋگە ءتيىس. وسى ءتاسىل الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ويلايمىن.

بۇل ءبىزدىڭ ادىلەتتى قازاقستاندى قۇرۋ جولىنداعى ستراتەگيالىق باعدارىمىزعا تولىق ساي كەلەدى. ەلىمىزدە قانىش ساتباەۆ، الكەي مارعۇلان سياقتى عۇلامالاردىڭ جولىن قۋعان عالىمداردىڭ جاڭا بۋىنى شىعاتىنىنا نىق سەنىمدىمىن»، - دەپ جالعادى ءسوزىن.

***

«ءسوز سوڭىندا بارشاڭىزدى عىلىم كۇنىمەن قۇتتىقتايمىن! عىلىم جولىندا جۇرگەن ازاماتتارعا شىنايى ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن.

مەملەكەت عالىمداردىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالايدى جانە قولداۋ كورسەتە بەرەدى. ءبىز بۇگىن ءبىرىنشى وتىرىستى وتكىزدىك. الدا تاعى كوپتەگەن كەزدەسۋ بولادى.

مەنىڭ ۇسىنىسىم مىناداي: ءبىز عىلىمنىڭ دامۋىنا بايلانىستى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردى باسىمدىق (ياعني پريوريتەت) رەتىندە وسى قۇراممەن تالقىلاپ، ءتيىستى شەشىمدەردى قابىلداۋىمىز كەرەك. ارينە، مەملەكەتتىڭ قارجىلىق مۇمكىندىگى شەكسىز ەمەس، ءبىز «كورپەگە قاراي كوسىلۋىمىز كەرەك». سوندىقتان اكادەميا باسشىلىعى مەملەكەت باسشىلىعىنا عىلىمنىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارىن ۇسىنۋى قاجەت. بۇل – وتە ماڭىزدى جۇمىس»، - دەدى پرەزيدەنت توقاەۆ.

ءتۇيىن:

كەڭەس وتىرىسىندا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى اسقار جۇمادىلداەۆ، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى كۇنسۇلۋ زاكاريا، پۋردۋ (اقش) ۋنيۆەرسيتەتى يادرولىق ەنەرگەتيكا مەكتەبىنىڭ پروفەسسورى زينەتولا ەڭسەپوۆ، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى جاكەن تايماعامبەتوۆ، گۋستاۆ روزي (فرانتسيا) ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ءارى دوتسەنتى مۇرات ساپارباەۆ، «ەكونوميكا ينستيتۋتىنىڭ» جاھاندانۋ جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ءبولىمىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى ورازالى سابدەن، اۋستريا عىلىم جانە تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ دوتسەنتى جانىبەك الپەيىشەۆ جانە لوس-الاموس ۇلتتىق زەرتحاناسىنىڭ (اقش) عىلىمي قىزمەتكەرى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ديار تالباەۆ سوز سويلەدى.

Abai.kz