الماز مىرزا-احمەت. جازۋشى جازباسى
مەن ونى باسپالداقتان كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىنان-اق جازباي تانيمىن. ونىڭ اۋلادان باستالاتىن جۇرەك سوعىسىنداي بىرقالىپتى تىقىلى ءسات سايىن ۇدەي ءتۇسىپ، ءۇشىنشى قاباتتاعى مەن جالعا العان جالقى بولمەلى پاتەردىڭ قوڭىر ەسىگى الدىنا دەيىن كەلەدى دە، پودەزدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا ءسىڭىپ جوق بولادى. سوسىن ول ۇيىعان تىنىشتىقتى تىڭداعانداي دەمىن ىشىنە تارتىپ، ءبىرشاما ۋاقىت قيمىلسىز تۇرادى. بىرەر ءسات وتكەن سوڭ، ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن باتىلسىزدانا تىقىلداتقانىن ەستيسىڭ. ەسىك اشىلعان بويدا ءوز ۇيىنە كەلگەندەي رۇقساتسىز ەنىپ، جازۋ ۇستەلىمدەگى شيماي-شاتپاقتىڭ كەيبىرىن قۇلىقسىز اۋدارىپ-توڭكەرىپ، وقىعان بولادى دا، كۇندەگى ادەتى بويىنشا توسەككە كەلىپ جايعاسادى. سىقىرلاعان تەمىر توسەكتىڭ تەربەتكەنىن جەك كورمەي ءوزى دە كومەكتەسىپ، بالالىعى ۇستاپ كەتەتىنى دە بار. ونداي كەزدەرى كوڭىلسىز كوزدەرى بولمەنىڭ ءىشىن ارالاپ، اداسىپ كەلىپ مەنى شالىپ قالادى دا، بۇل ارەكەتىنە قىسىلعانداي يىعىن كوتەرىپ، ەزۋ تارتقان بولادى. مەن ەسىكتى كىلتتەيمىن دە، جازۋ ۇستەلىمدەگى تەمەكىمدى اۋزىما قىستىرىپ، تەرەزەنى اشامىن. وسى كەزدە ول كۇندەگى ادەتى بويىنشا:
- سەن كىمسىڭ ءوزى؟ - دەپ، سەڭدەي بۇزىلىپ، وزىنەن-ءوزى ۇرىس باستاپ كەتەتىن ەدى. بۇل ارەكەتىنە تاڭدانۋعا بولمايدى، وسىلاي كۇندە قايتالاپ سۇرايدى، كەشە دە، ونىڭ الدىندا دا، ءبىرىنشى كۇنى كەلگەندە دە وسى سۇراق ەدى، سەبەبى، اۋەل باستا بۇل كەيىپكەردىڭ ءسوزىن ءوزىم سولاي جازىپ قويعانمىن.
مەن ونى باسپالداقتان كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىنان-اق جازباي تانيمىن. ونىڭ اۋلادان باستالاتىن جۇرەك سوعىسىنداي بىرقالىپتى تىقىلى ءسات سايىن ۇدەي ءتۇسىپ، ءۇشىنشى قاباتتاعى مەن جالعا العان جالقى بولمەلى پاتەردىڭ قوڭىر ەسىگى الدىنا دەيىن كەلەدى دە، پودەزدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا ءسىڭىپ جوق بولادى. سوسىن ول ۇيىعان تىنىشتىقتى تىڭداعانداي دەمىن ىشىنە تارتىپ، ءبىرشاما ۋاقىت قيمىلسىز تۇرادى. بىرەر ءسات وتكەن سوڭ، ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن باتىلسىزدانا تىقىلداتقانىن ەستيسىڭ. ەسىك اشىلعان بويدا ءوز ۇيىنە كەلگەندەي رۇقساتسىز ەنىپ، جازۋ ۇستەلىمدەگى شيماي-شاتپاقتىڭ كەيبىرىن قۇلىقسىز اۋدارىپ-توڭكەرىپ، وقىعان بولادى دا، كۇندەگى ادەتى بويىنشا توسەككە كەلىپ جايعاسادى. سىقىرلاعان تەمىر توسەكتىڭ تەربەتكەنىن جەك كورمەي ءوزى دە كومەكتەسىپ، بالالىعى ۇستاپ كەتەتىنى دە بار. ونداي كەزدەرى كوڭىلسىز كوزدەرى بولمەنىڭ ءىشىن ارالاپ، اداسىپ كەلىپ مەنى شالىپ قالادى دا، بۇل ارەكەتىنە قىسىلعانداي يىعىن كوتەرىپ، ەزۋ تارتقان بولادى. مەن ەسىكتى كىلتتەيمىن دە، جازۋ ۇستەلىمدەگى تەمەكىمدى اۋزىما قىستىرىپ، تەرەزەنى اشامىن. وسى كەزدە ول كۇندەگى ادەتى بويىنشا:
- سەن كىمسىڭ ءوزى؟ - دەپ، سەڭدەي بۇزىلىپ، وزىنەن-ءوزى ۇرىس باستاپ كەتەتىن ەدى. بۇل ارەكەتىنە تاڭدانۋعا بولمايدى، وسىلاي كۇندە قايتالاپ سۇرايدى، كەشە دە، ونىڭ الدىندا دا، ءبىرىنشى كۇنى كەلگەندە دە وسى سۇراق ەدى، سەبەبى، اۋەل باستا بۇل كەيىپكەردىڭ ءسوزىن ءوزىم سولاي جازىپ قويعانمىن.
العاشىندا بۇل سۇراققا ءار كۇنى ءارتۇرلى جاۋاپ ايتىپ، كوڭىلىندەگى ءتۇيىندى شەشكىم كەلگەن، كەيىن بۇنىم بوس اۋرەشىلىك ەكەنىن ءتۇسىندىم. سوندىقتان ەڭ دۇرىسى جاۋاپسىز قالدىرۋ. ول بەيقامدىق سۋرەتى سالىنعان بەت-الپەتىمە قاراپ، ءتىپتى اشۋلانىپ جىلاي باستايدى; بۇل دا داعدىعا اينالعان ارەكەت. باستىسى كوڭىل اۋدارماۋ كەرەك. «سەن ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا تاعدىر جازاتىنداي كىمسىڭ؟» دەيدى ول، وكسىككە تۇنشىعىپ. «مەنىڭ ءومىرىم - ماعان تيەسىلى!» «نەسىنە قيناي بەرەسىڭ مەنى؟» باسىندا قىزىق بولعان، قازىر قۇلاعىم ۇيرەنگەن، جۇرەككە تيمەيدى، ايتا بەرسىن. ايتەۋىر، ءوزىم جازعان سوزدەر، ءوزىم جازعان قيمىل-ارەكەتتەرى، ودان ارتىق ەشتەڭە دە ەمەس.
كەي كەزدە جىلاعانى كۇلگەنگە ۇقساپ كەتەدى، ونداي ساتتەردە ول ءوز تاعدىرىنا ىشەك-سىلەسى قاتىپ، كۇلىپ جاتقانداي بولاتىن. «سەن ءوزىڭدى كىممىن دەپ ويلاپ ءجۇرسىڭ؟» جىلايدى، شىڭعىرادى، كۇلەدى. نەگىزىندە مەن بۇدان ءلاززات الامىن. راحات ەمەس پە؟ قۇرساعىنداعى ءتورت-بەس ايلىق نارەستەسىن ۇرعىلىپ، مەنى قارعايدى-اي كەپ. شاراسىنان شىعىپ كەتەردەي الاقتاعان جانارىنا قان قۇيىلىپ، جانىما جەتىپ كەلەدى دە: «سۇمىراي!» «قاتىگەز!» «ءولتىر مەنى!» دەپ ايقايلايدى. ءيا... مەن ءلاززات الاتىنمىن. قانداي ساتتەر ەدى؟!
...ەندى قولجازبانىڭ بارلىعىن ورتەۋ كەرەك...
* * *
بۇل وقيعا ساناما مازا بەرمەگەن سورى سوپاق استاۋداي بەس-التى بەتتىك اڭگىمەنى جازۋ بارىسىندا باستالدى. تەگى، جازۋشى دەگەنىمىز - جازۋدىڭ جالشىسى ەمەس پە؟ اڭگىمەدەگى كەيىپكەرلەرىم شىنايى بولۋ ءۇشىن اينالامنان سولارعا ۇقسايتىن ادامداردى ىزدەيتىن ادەتىم بار ەدى. شىنى كەرەك جىگىتتى ىزدەمەگەن جەرىم جوق: ۆوكزالعا باردىم، ورتالىق بازاردى ارالاپ، ەل كوپ جۇرەتىن دۇكەندەردى كەزدىم; اۆتوبۋسقا ءمىنىپ قالانى ءارلى-بەرلى شارلادىم. ءبىر جىگىتتى ەپتەپ ۇقساتقان ەدىم، بىراق مىنەزى كەلمەدى. جان-جاعىنا تاڭىرقاي قاراعان «تاۋىق كوز» قىزدىڭ قولىنان ۇستاپ، مەن تۇرعان «قارلىعاش» ايالداماسى الدىنان ءوتىپ بارادى ەكەن. العاشىندا ءوز شەشىمىن وزگەرتپەيتىن بىربەتكەيلىگىن بايقاپ، تاپتىم-اۋ دەپ قۋانعانىم راس. كۇتكەن اۆتوبۋسىمنىڭ ەكى-ۇشەۋىن وتكىزىپ، كەيىپكەرىمدى باقىلاعان بولدىم. ءوزىن-ءوزى ۇستاعانى، قىزبەن سويلەسكەندەگى بايسالدىلىعى، كەيدە ۇيالشاق بالا سياقتى اۋزىن باسىپ كۇلگەنى، ءسوز جوق قيالىمداعى سۋرەتتەرمەن سايكەس كەلىپ جاتتى. ەندى مىنەزىن سىنايىن دەپ ادەيى باردىم دا يىعىممەن قاعىپ ءوتتىم. ول بولسا جاعاما جارماسقانى. جوق، دانيار (مەنىڭ كەيىپكەرىم) ءدال مىناداي قىلىققا بارماس ەدى.
ەكى كۇننەن سوڭ ساياباقتا باسقا جىگىتتى كەزدەستىردىم، قىزىنىڭ قولشاتىرىن ىزدەپ ءجۇر ەكەن. ءتۇر-تۇلعاسى كەلەدى. دەگەنمەن داۋىسى تىم نازىك، سەنىمدىلىك جەتىسپەيتىن سىندى. توبەلەسكە شاقىرىپ، تارپا باس سالىپ ەم، كەشىرىم سۇرادى دا، كوزىمەن جەر سۇزگەن قالپى قولشاتىرىن سىلتاۋراتىپ، جەدەل كەتىپ قالدى. قورقاقتىق - قاتىگەزدىكتىڭ اناسى ەمەس پە؟ ءسىرا، قاتىگەز شىعار... مەنىڭ سانامداعى كەيىپكەرىم قاتىگەز ەمەس، ول - سابىرلى، كەشىرىمدى، مەيىرىمدى.
جىگىت تاپپاي تابانىم توزعان سوڭ، كەيىپكەر قىزدى ىزدەۋگە كوشتىم. زامان تالعامدى ما، الدە مەن تالعامدىمىن با، ايتەۋىر ارەكەتىمنەن تۇك شىقپادى. شىنى كەرەك، ويىمداعى اڭگىمە كەيىپكەرلەرىن تىرىدەي كورىپ، ءتۇرلى جاعدايداعى ارەكەتىن باقىلاپ، سەنىپ، سەزىنىپ جازباعان سوڭ وسال دۇنيە جاساۋىڭ مۇمكىن. (سوندىقتان كوپ ەكسپەريمەنتتەر جاسايمىن). التى اي بويى القىمىما تىعىلىپ، ەندىگى ءتۇسىم تۇگىلى، ءوڭىمدى يەلەنىپ العان وقيعا جەلىسى جازۋعا جەدەل وتىرۋعا ماجبۇرلەدى. ايپەسە اۋىرىپ قالاتىنىم تاعى بار. مۇمكىن، جازۋشى بولۋ دەگەنىمىز - شاراسىزدىق شىعار؟
جالعا پاتەر الدىم. جالعىز بولمە. ديۆان، جۇپىنى ۇستەل، جوعارعى جاقتا تەمىر توسەك، تسيكلوپتىڭ جانارىنداي سىعىرايعان تەرەزە، الدىندا اۋلاداعى قوڭىر كۇزگە ۇركە قاراپ ەكى-ءۇش گۇل تۇر. پەردەنى جۋعا الىپ كەتكەن ەكەن، بۇرىشتاعى ىستەن شىققان تەلەديداردىڭ سوپاقشا قاراشىعىنان ءوزىمنىڭ شاعىلىسقان كەسكىنىمدى، جانە تاعى ءبىر جىلت ەتە قالعان بەينەنى كورىپ قالدىم. جان-جاعىما قارادىم، ەشكىم جوق سياقتى. قابىرعادا قونجىقتارىمەن ويناعان ايۋدىڭ سۋرەتى ىلىنگەن.
پاتەر ءۇشىنشى قاباتتا. قالانىڭ بۇل ماڭى اسا تىنىش ەكەنىن ءوزىم دە بىلەمىن. ونى ءۇي يەسى، جەر ورتاسى جاسقا كەلگەن باقىت ەسىمدى كەمپىر قايتا-قايتا استىن سىزىپ ايتا بەردى. پاتەردى جالعا العىسى كەلگەن بازبىرەۋلەر حابارلاسقانىنان، جازۋشىلىعىما قىزىققانىنان بىرەر سىر شەرتتى دە، مارقۇم كۇيەۋىنىڭ قۇپيا ءولىمىن ءىلىپ-شالىپ ءوتتى. سوسىن كورشى، ماڭاي جايلى ۇزان-سونار كىناراتتار مەن رەنىشتەردى تۇزدىقتاي وتىرا، تۇتاس ىقشام اۋداننىڭ ماسەلەلەرىنە قارماق لاقتىرىپ، زور ىقىلاسپەن ۇلكەن اڭگىمە قوزعاعان بولدى.
- جازۋشى بولۋ دەگەنىمىز - جازىقسىزداردىڭ جانىن جالداۋ ەمەس پە؟ سوسىن جازعاندارىڭدى ماعان وقىت، جارايما، بالام؟ - دەدى كەتەتىن كەزدە.
تەز قۇتىلعىم كەلگەندىكتەن، شىبىنداعان اتتاي باسىمدى شۇلعىپ:
- جاقسى، جاقسى - دەي سالدىم. جازىلعان دۇنيەنىڭ ىستىعى باسىلماي ادام بالاسىنا كورسەتۋگە بولمايتىنىن ءتۇسىندىرىپ جاتاتىن ۋاقىت جوق.
* * *
جالعىزدىقتىڭ دانالىققا اپاراتىنى كۇماندى. جالعىزدىق دەگەن - قالىڭ وي، وزىڭمەن ارپالىسۋ، وزىڭە كوز سالۋ، جانىڭدى قوپارۋ. كەيدە ودان قورقاسىڭ. سەبەبى جالعىزدىق بەت-بەينەڭدى كوز الدىڭا اكەلەتىن اينا ىسپەتتى. ونداي كەزدەرى (پسيحولوگيالىق ءبىلىمىڭ بولسا) ىشتەي سويلەسىپ وتىرىپ-اق، جانىڭنىڭ ماسەلەسىن انىقتاپ الىپ، ءومىردىڭ ءمانىن جوعالتىپ الۋىڭ مۇمكىن.
* * *
اڭگىمەمدى تىنىشتىقتا جازۋ ءۇشىن جالعا پاتەر الۋ ادەتىم. العاشقى ءتۇنى پاتەرگە ءسىڭىسىپ الايىن دەپ ديۆاندا جانتايىپ جاتىر ەدىم، كوزىم ءىلىنىپ كەتىپتى. ءتۇن ورتاسىندا الدەكىمنىڭ تۇنشىعىپ جىلاعانىنان وياندىم. باسىمدى كوتەرسەم ءبىر قىز تەرەزە جاقتاعى توسەكتە باسىن تومەن سالىپ، تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىر ەكەن. قارا شاشى، بەتىن جاسىرىپ، ۇيپالانا تىزەسىنە توگىلىپ جاتىر، كويلەگى ەسكى، كەي جەرى جىرتىلعان. وقىستان باسىن كوتەرىپ، قاراپ قالاتىنداي. كوزى قانداي ەكەن؟ قورقىنىشتى فيلمدەگىدەي تۇتاس قاپ-قارا بولسا شە؟ ەڭ دۇرىسى تىنىش جاتا بەرۋ. قوينىما جىلان سالىپ جىبەرگەندەي دەنەم مۇزداپ سالا بەردى. وتىرىك ۇيقىسىراعان بولىپ قوزعالدىم دا، ديۆاننىڭ ارقالىعىنا قاراپ جاتىپ الدىم. كوزىمدى تارس جۇمىپ، ەندى كەلۋىن كۇتىپ ەم، كەلمەدى. «قۇلاعىمنىڭ تۇبىنە دەمالىپ، قان ۇيىپ قالعان كوزدەرىن تاڭدانا جۇمىپ-اشىپ، شاشىمدى يىسكەپ، مەن قوزعالعان ساتتە بۇرىشقا دىبىسسىز جەتىپ بارىپ، وتىرا قالاتىن شىعار» - دەپ ويلاپ جاتقاندا ۇيىقتاپ كەتىپپىن. سول ءتۇنى ۇيدە جالعىز ەمەستىگىمدى ءتۇسىندىم.
تاڭەرتەڭ تۇلەن تۇرتكەندەي وزىمنەن-ءوزىم ويانىپ كەتىپ، تۇندەگى وقيعانىڭ نە ءوڭىم، نە ءتۇسىم ەكەن ايىرا الماي ويىم ونعا ءبولىنىپ، سانام سارساڭعا ءتۇستى. پاتەردىڭ تەرىسكەيگە قاراعان تەرەزەسى كوڭىلسىزدىك كولەڭكەسىمەن كۇرەسە الماي، بولمەنى ەڭسەڭدى ەزەتىن مۇڭ كومكەرىپ تۇردى. بۇنداي كەزدەرى قوزعالماي جاتا بەرگىڭ كەلدى. جوعارى جاقتاعى توسەكتە تۇندەگى قىز ءالى وتىرعان سياقتى. مەن وياندىم دەگەندەي تاماعىمدى كەرنەپ الدىم دا، باسىمدى جايلاپ كوتەرىپ، توسەك جاققا قارادىم. ەشكىم جوق ەكەن. جۇرەگىم ورنىنا ءتۇستى.
كەيىن ول قىزدى تاعى كوردىم، ەكى رەت. مۇمكىن كورمەدىم بە؟ بىردە ادەتتەگىدەي تاڭەرتەن تاماقتانۋعا سىرتقا شىقتىم دا، اڭگىمەنىڭ اۋانىمەن ەسىكتى كىلتتەۋدى ۇمىتقانىم ەسىمە ءتۇسىپ، پاتەرگە قايتىپ بارعانمىن. باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا بايقادىم، كىلت سالاتىن ۇڭعىدان قاپ-قارا كوز جىلتىلداپ قاراپ تۇردى. مەن العاشىندا ورنىمدا بوگەلىپ قالىپ، سوسىن تۇك بايقاماعانسىپ كەلدىم دە، ەسىكتى كىلتتەدىم، سوسىن جەدەل باسپالداقتارعا قاراي ۇمتىلعان ەدىم. ەندىگارى، پاتەرگە كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا قۇلىپتىڭ ۇڭعىسىنا قارامايتىن بولدىم. مۇمكىن ول قاراپ تۇرعان شىعار... سوڭعى رەت ءورتتىڭ ىشىنەن كورگەنمىن.
* * *
جازايىن دەپ جۇرگەن اڭگىمەمنىڭ جەلىسى نۇرگۇل دەگەن قىز جايلى ەدى. ون جەتىنشى كوكتەمىندە اۋىلعا قوناققا كەلگەن قالالىق جىگىتكە بالالىعىن سىيلاعاننان بەرى، ونىڭ بار ويى قىرمان جاقپەن شىعىپ، باعزى قورىمنىڭ تۇسىنان وڭعا بۇرىلىپ، تىكەلەي قالاعا باستاپ اپاراتىن جول جاقتا ەدى. كوڭىلىندە ۇلكەن قاتەلىك جاساعانىن ءالى جەتە تۇسىنبەي، قول بۇلعاپ شاقىرعان ەرەسەك ومىرگە قادام باسۋعا قايمىعىپ جۇرگەن وتپەلى كەزەڭى. دەگەنمەن ساناسىندا ساقتالىپ قالعان سول ءبىر ءتۇن اندا-ساندا ەلەس بەرىپ، بالعىن دەنەسىن قىدىقتايتىن.
نۇرگۇل بىردە ءتۇس كورەدى. تۇسىندە كورشى ءۇيدىڭ يتتەرى سوڭىنا ءتۇسىپ الىپ، قۋىپ كەلە جاتىر ەكەن دەيدى. ازۋلارىنان قان كوپىرىگى اعىپ، ارسىلداپ كەپ، ەندى قابايىن دەپ جاتقاندا، سول ماڭنان ءوتىپ بارا جاتقان سىنىپتاسى دانيار قۇتقارىپ قالىپتى-مىس. تىك مۇرىن، سالپيعان ەرىن، سىعىر كوز، تاس ءتۇيىن قاباعى كۇنگە كۇيگەن قارا تورى بەتىنە ۇيلەسىمسىز ورناسا سالعان، شاعىن دەنەلى، قايدا قويارىن بىلمەي اۋرەگە سالاتىن ۇزىن قولدى، قامىت اياقتى دانيار نەگە ەكەنى بەلگىسىز اۋىل قىزدارىنىڭ كوڭىلىنەن شىقپايتىن ەدى. بۇل وقيعادان سوڭ نۇرگۇل «قۇتقارۋشىسىمەن» اۋىلدىڭ شەتىندەگى وزەن جاعاسىنا دەيىن سەرۋەندەپ بارادى-مىس. ون جىل بىرگە وقىسا دا دانيارعا كوڭىل اۋدارىپ، كوزىنە تىك قاراپ كورمەگەن قىز، ەندى سىنىپتاسىن كىرپىك استىمەن زەرتتەي باستايدى. ءبىر مەزەتتە، قارۋسىز كوزبەن-اق قاراپايىم قويشى بالاسىنىڭ جانىنان كەرەمەت تۇنىقتىقتى، جىلىلىقتى، ەسىن ءبىلىپ، ەتەگىن جيعالى ەشكىمنەن كورمەگەن مەيىرىمدىلىكتى، ەشبىر قۇربىسى بايقاماعان سىمباتتىلىقتى تابادى. ەندى قاراسا ەكەۋى اپپاق گۇلگە ورانعان قىردا اسپانعا قاراپ، ارمانداپ جاتىر. دانيار جۇرەك ساندىعىنا ساقتاپ كەلگەن سىرىن اشىپ، نۇرگۇلدى جاقسى كورەتىنىن ايتادى. ەكەۋى ءبىر-ءبىرىن جاڭا كورگەندەي قاۋىشىپ، راۋانداپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭ شاپاعىنا شومىلىپ، ايمالاسادى ەكەن دەيدى. وسىلاي نۇرگۇلدى ەس-ءتۇسسىز دانيارعا عاشىق قىلامىن. اساۋ اتتاي تۋلاعان جۇرەگى كەۋدەسىنە سىيماي، عاشىعىن قۇشىپ: «دانيار، الىستان ىزدەگەن باقىتىم مۇنشالىق جاقىندا جۇرگەنىن كورمەگەن سوقىر ەكەنمىن، مەن دە سەنى ...» دەپ، اعىنان جارىلار ساتىندە اناسى وياتىپ جىبەرەدى. جۇرەگى دۇرسىلدەپ ويانىپ، ءتۇس ەكەنىن تۇسىنگەن نۇرگۇل ەشنارسەنى كوڭىلىنە الماستان، ادەتتەگىدەي، وقۋ قۇرالدارىن جيناستىرىپ، مەكتەپكە شىعادى. ءدال وسى كەزدە ءتۇس پەن ءوڭنىڭ اراسىندا كەلە جاتقان نۇرگۇلگە كورشى ءۇيدىڭ يتتەرى تاپ بەرمەسى بار ما؟ ءالى اسەرى تارقاپ ۇلگەرمەگەن، تاڭ اتا كورگەن تۇسىندەگىدەي. جانۇشىرا قاشقان قىزدى، ودان سايىن ورشەلەنگەن يتتەر قۋا جونەلەدى. ىشىندەگى الا توبەت ەكى سەكىرىپ، قۇلاعان نۇرگۇلدىڭ كەۋدەسىنە ءمىنىپ، ازۋ تىستەرىن ساقىلداتا بەتىنە ءتونىپ، ىرىلداپ، ەندى قاباتىن ساتتە «قانق» ەتىپ، وڭ جاققا قاراي قۇلايدى. جانارىن جاس جۋىپ، ءوزىنىڭ وكىسىگىنە ءوزى تۇنشىققان نۇرگۇل كوز الدىنىڭ بۇلدىراپ بارا جاتقانىن سەزەدى-مىس. ەسىن جيسا دانياردىڭ قۇشاعىندا، اعىل-تەگىل جىلاپ جاتىر. دانيار بولسا «جانىم-اۋ، جىلاماشى ەندى، جىلاماشى...» - دەپ جۇباتىپ الەك. نۇرگۇل بولسا، جىگىتتىڭ باۋىرىنا ودان سايىن تىعىلا ءتۇسىپ، وكسىگى ءتىپتى ۇدەپ، قاتتىراق قۇشا تۇسكەن. ول ءوزىن سونشالىقتى قورعانسىز سەزىنىپ، سول قورعانسىزدىعىنىڭ داۋاسىن دانيارنىڭ قۇشاعىنان تاپقانداي بولادى. سوسىن جاستارىن ءسۇرتىپ، قۇتقارۋشىسىنان كوز الماي: «دانيار، مەنى قورعاشى، مەن سەنى تۇسىمدە كوردىم، مەن ساعان عاشىقپىن!» - دەپ ايتۋعا وقتالىپ جاتقاندا اناسى ۇيقىسىنان تاعى وياتىپ جىبەرەدى. «جىن قاقتى ما ەي، جىلاپ جاتقانى نەسى؟ بار ساباعىڭا!» دەپ زەكىپ جاتىر ەكەن. ءتۇسى مە، ءوڭى مە؟ ءتۇسى مە؟..
(وسى كەزدە پسيحولوگيالىق تالاستار مەن كورەرمەن ساناسىنا ميعا شابۋىل ءادىسىن قولدانامىن. كەرەمەت اڭگىمە بولادى.)
قىز قورقىپ ۇيدەن شىعادى. جو-و-وق، كورشى ءۇيدىڭ يتتەرى كەزدەسپەيدى. امان-ساۋ ساباعىنا بارادى. تەك الدەنە وزگەرگەن، دانياردان جانارىن جاسىرىپ، وزىمەن-ءوزى ارپالىسىپ ءجۇر. ءبىر جاعىنان تاعى ويانىپ كەتىپ، جۇرەگىندەگى قاۋىز جارىپ كەلە جاتقان سەزىمى ءتۇسىنىڭ ىشىندەگى ءتۇس بولىپ شىعار ما ەكەن دەگەن كۇدىك، ءتىپتى كۇدىك ەمەس - قورقىنىش، ءبىر جاعىنان، تۇندەگى ءتاتتى ساتتەردى اڭساعان كوڭىلىن جەگىدەي جەگەن جالعىزدىق. ول شىنىمەن دانيارعا باسقاشا كوزبەن قاراي باستايدى. بۇگىنگى ءتۇس - ماحابباتتى الدامشى دۇنيە رەتىندە قابىلداعان جاس ءتاندى التى اي قىستىڭ مۇزىن ەرىتكەن كوكتەمدەي ءجىبىتىپ، نۇرگۇلدى نۇرلى ومىرگە قايتا اكەلگەندەي ەدى. ونىڭ كوز الدىنان دانياردىڭ تۇسىنە ەنىپ الىپ ەرنىنەن، كوزىنەن، موينىنان ىستىق جالىن بوپ سۇيگەنى، جۇمساق توستەرىن باتىلسىزدانا ورمەلەپ كەلگەن تارامىس ساۋساقتارىمەن سيپاعانى، قارۋلى قولىمەن قىپشا بەلىن قۇشقانى كەتپەي قويدى. ەكىنىڭ ءبىرى كوڭىل اۋدارا بەرمەيتىن قويشىنىڭ ۇلىندا ەڭ اسىل، ەڭ قادىرلى مىنەزدەرمەن قاتار، سەرگەلدەڭ سەزىمگە، ەسسىز قۇمارلىققا جەتەلەيتىن سيقىر بار سياقتى كورىندى. سوندىقتان بولار، ءبىرىنشى بي كەشىندە ءوزى العاشقى قادام جاساپ، دانياردى بيگە شاقىرادى. نۇرگۇل وزىنە عانا ءمالىم تۇستەگى ءتاتتى سەزىمنىڭ ءون بويىنا جان ءبىتىپ، قيالدان ومىرگە اينالىپ بارا جاتقانىنا سەنە الماعانى راس. بۇل مەنىڭ ءتۇسىم ەمەس، بۇل مەنىڭ تاعدىرىم دەدى ىشىنەن. سوسىن عاشىعىنان ۇيگە دەيىن شىعارىپ سالۋىن وتىنەدى. ء(ارى قاراي قاراپايىم.) ارينە، ەكەۋى تابىسادى. قاراڭعى ءتۇننىڭ قۇشاعىندا ءبىرىن-ءبىرى تاۋىپ، اعىنان جارىلا، ساعىنا قوسىلىپ، تاڭ اتا اسپانداعى سانسىز جۇلدىزداردىڭ ءبىرىن ءوز ەسىمدەرمەن اتاپ، ەكەۋى ءتۇس پەن ءوڭ اراسىنداعى شەكارانى بۇزادى. كەڭىستىك تارىلعاندا - جىلدامدىقتىڭ ارتاتىنى راس. تۇندەگى ىستىق قۇشاقتار، تاڭ اتا قيماس قوشتاسۋلارعا جالعاسىپ جاز كۇندەرى كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ءوتىپ كەتتى. وقۋلارىن اياقتاپ ءبىرى جۇمىسقا، ءبىرى وقۋعا قاراعاندىعا كەلگەن ەدى.
وسى جەرگە دەيىن جازىپ كەلدىم دە، توسىن جاعدايعا تاپ بولدىم.
ەكەۋىنىڭ قالاداعى العاشقى كەزدەسۋىن جازىپ جاتقاندا اشىق تۇرعان تەرەزەمنىڭ سىرتتىنان جىگىت پەن قىزدىڭ اڭگىمەلەسكەن داۋىستارى ەمىس-ەمىس ەستىلىپ تۇردى. جازۋىمدى توقتاتىپ، تىڭ تىڭداپ ەم، ەرەگىسكەندەي اۋىزدارىن اشپاي قويدى ەمەس پە؟ جازا باستاسام قايتا سويلەيدى. سىبىر-سىبىر، كۇبىر-كۇبىر.
ەرتەڭىندە نۇرگۇل مەن دانياردىڭ اۋىلدا قالعان بالالىقتارى ۇستاپ، ءبىرىن-ءبىرى قۋىپ، ويناپ جۇرگەن ساتتەرىن جازىپ جاتسام، كەشەگى ەكەۋ تاعى تەرەزەمنىڭ الدىنا كەپ، تەڭگەنىڭ سىڭعىرىنداي كۇلكىسىن شاشىپ، اسىر ساپ ويناسىن كەپ.
ءۇشىنشى كۇنى قالالىق الداپ كەتكەن جىگىت نۇرگۇلگە كەپ، دانيار ەكەۋى ۇرىسىپ قالۋىن جازدىم. قىزىعى، الگى بەلگىسىز ەكەۋ تۋرا مەنىڭ تەرەزەمنىڭ الدىنا كەلىپ ۇرىسپاسى بار ما؟!
ءبارىن تۇسىنە قويدىم. بۇلار مەنىڭ اڭگىمەمدەگى كەيىپكەرلەر. نە ىستەسەم ەكەن؟! قالاي بولعاندا دا ەكسپەريمەنت كەرەك. ءوز كەيىپكەرىڭمەن ويناۋ دەگەن اسا قورقىنىشتى، جانە اسا قىزىق. مەن اڭگىمەمە بىلاي دەپ جازدىم: «كەلەسى كۇنى دانياردىڭ ۇيىنە حات كەلدى. حاتتا ونىڭ وسىنداي وسىنداي ۋاقىتتا، وسىنداي جەردە ولەتىنى جازىلعان، ەگەر كونسەڭ ءوز ەركىمەن كەل، عاشىعىڭ مەن قۇرساعىنداعى بالا ءتىرى قالادى... ولگىسىڭ كەلمەسە اياعى اۋىر نۇرگۇل ومىردەن وزادى، ءوزىڭ ءتىرى قالاسىڭ...»
نە ىستەر ەكەن؟ ەرتەڭىندە تەرەزەدەن تەلمىرىپ دانياردى كۇتتىم، ول كەش قارايعاندا اڭگىمەدە جازىلعان تۇسقا كەلدى، تاڭ اتا الگى قالالىق جىگىت جازىم قىلعانشا ءوز ءولىمىن ەش قورىقپاستان كۇتتى. كوز الدىمدا وتكەن سول تۇنگى سپەكتاكل ەشقاشان ۇمىتىلمايتىن شىعار! قانداي كەرەمەت! جازۋشىنىڭ ىزدەيتىن ءلاززاتى وسى ەمەس پە؟ اق پەن داقتىڭ ماحاببات ءۇشىن ايقاسى! جاساسىن كەيىپكەرلەر!
ال نۇرگۇل مەن ويلاعاننان دا مىقتى بولىپ شىقتى. ول دانيارعا جازعان حاتىمدى تاۋىپ الىپ، جارتى ايدان استام سول جەرگە كەلىپ، تاڭ اتىرىپ وتىردى. ءبىر كۇنى بولمەمە كىرىپ كەلمەسى بار ما؟
- وتىرىڭىز... - دەدىم.
ءار قادامىن اسىقپاي باسىپ، جالعا الىنعان پاتەردىڭ ءار بۇرىشىنا، ءار زاتىنا كوز تاستاپ، جازۋ ۇستەلىمە جاقىنداپ كەلدى. جازعانىمنان تۇك وڭبەي، ءبىر ورىننان قوزعالماي تۇرعان جازبالارىمدى اۋدارىپ-توڭكەرىپ كوردى دە، ءوز ەسىمىن بايقاپ قالدى ما، ماعان جالت قارادى. مەن ونىڭ كوزىنەن قالالىق جىگىتتىڭ ەلەسىن كورگەندەي بولدىم. «يا، مەن كىنالىم!» - دەگىم كەلىپ ەدى، نۇرگۇل ەرنىن جىمقىرىپ، جانارىن تايدىرىپ اكەتتى دە، تەمىر توسەككە سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
تەمەكىمدى الدىم دا، تەرەزەنىڭ الدىنا جايعاستىم. اڭگىمەنىڭ نۇكتەسىن قويا الماي، سوزىپ ءجۇرىپ العانىمدى، سونىڭ كەسىرىنەن وسى كەلەڭسىز وقيعاعا تاپ بولعانىمدى ويلادىم. ەندى جەتپەگەنى ءوز كەيىپكەرىمنىڭ اقىل ايتقانى ەدى. اسىقپاي وتتىعىمدى جاعىپ، تەمەكىمدى تۇتاتا بەرگەندە، نۇرگۇل قاتىلدانعان داۋىسپەن:
- سەن كىمسىڭ ءوزى؟ - دەدى.
- مەن جازۋشىمىن. ءبىر اڭگىمە جازىپ...
- ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدى جازىپ جاتىرسىڭ با؟
- تاعدىرلارىڭىز لاۋھۋل ماعفۋز تاقتاسىنا جازىلىپ قويىلعان، مەنىكى قايتالاۋ شىعار...
- ونى امان الىپ قالۋعا بولار ەدى عوي!
- ءولىم ماڭگىلىكتىڭ دۇنيەگە كەلۋى ەمەس پە؟ - دەدىم كۇمىلجىپ.
- سەن دانياردى ءولتىردىڭ... سولاي ما؟
- دانيار ومىردە بولعان با، جوق پا؟ الدە ءتۇس پە ءبارى، وسىنىڭ اراجىگىن اجىراتىپ العان دۇرىس!
نۇرگۇل وتە ادەمى ەكەن، مەن جازعاننان دا سۇيكىمدى، مەن ويلاعاننان دا كەرىم. كەيىپكەرىمدى باسقاشا قابىلداۋ دەگەنىمىز ءوزىمنىڭ وقىرمان كەڭىستىگىندە تۇرعانىمنىڭ دالەلى. ايتپەسە، مەن ونى قانداي قىلىپ جازسام، ول سونداي كەيىپتە بولۋى كەرەك ەدى عوي. ءتىپتى، وي ەلەگىنە سالىپ كورسەك بۇل وقيعالار تىزبەگى نۇرگۇلدىڭ ءوڭى، مەنىڭ ءتۇسىم بولۋى مۇمكىن ەمەس پە؟ ول جاۋاپ بەرگەن جوق.
- ءيا، مەن جازۋشىمىن - دەدىم، العاشقى سۇراققا ورالىپ.
- ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدى قايتا جازۋ مۇمكىن ەمەس، تۇزەتۋگە بولادى عوي ەندى...
- دانياردى امان الىپ قالۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، ونىڭ تاڭداۋى ءوز قولىندا ەمەس پە؟
- ءولىم جايىن ءسىز ايتپاڭىزشى...
- مەن دانياردى ءولتىردىم...
- بۇنىڭ ءبارى ءتۇس دەڭىزشى! وياتىڭىزشى مەنى! - ول شىداماي، جاستان بۋلىعىپ، جىلاپ جىبەردى. مەن سۇراق پەن جاۋاپتان شاتاسا باستادىم. نۇرگۇلدىڭ ەسىكتى تارس ەتكىزىپ شىعىپ كەتكەنىن ەستىدىم، قاعاز بەن قالامنان باسىمدى كوتەرمەي وتىرا بەرىپپىن.
وسى وقيعادان سوڭ كۇندە كەلەتىن بولدى. ايقاي-شۋ، ۇرىس. تۇسىنىكتى سۇراقتار مەن تۇسىنىكسىز جاۋاپتار.
- سەن كىمسىڭ ءوزى؟ - دەيدى، ءبىر كۇنى تەمەكىمدى تۇتاتاتىن كەزدە.
- مەن دانيارمىن - دەپ، ەرەگىستىم. ول كوز تايدىرماستان تاڭدانىپ وتىرادى دا:
- سەن دانيار ەمەسسىڭ عوي، نەگە مەنى اڭدىپ وتىراسىڭ، دانياردى قايدان بىلەسىڭ؟
- مەن ونى ءولتىردىم! - دەدىم دە، ەشقانداي ەموتسياسىز تەمەكىمدى قۇشىرلانا بۋداقتاتتىم. ول بۇعان دەيىن ايتپاعان سوزدەرىن اياماي جاۋدىرىپ، شىعىپ كەتتى.
* * *
- سەن كىمسىڭ ءوزى؟ - دەدى بىردە.
- مەن سەنىڭ تاعدىرىڭدى جازىپ جاتقان جازۋشىمىن.
* * *
جاز بويى ءوڭدىرىپ ەشتەڭە جازا المادىم. (شىندىعىندا نۇرگۇل ەكەۋمىز جازا المادىق.) ءار قيلى جازىپ كوردىم، بىردە ونىڭ كوڭىلى تولمايدى، بىردە مەن ايتقاندارىنا كەلىسە المايمىن. مۇمكىن ەمەس نارسەلەردى جاز دەيدى، قالاي جازام؟ ەرتەڭ وقىرمان سەنبەسە قاجەتى نە؟ ول ءۇشىن قالاي بولعانىن بىلمەيمىن، مەن ءۇشىن قىزىق. كەيىپكەرىمنىڭ باسىن ءتۇرلى سىنعا تىگەم دە، ەموتسياسىن باقىلاپ وتىرام. عالامات قوي قىزداردىڭ ەموتسياسى، تابيعاتى، مىنەزى، قابىلدايتىن شەشىمدەرى.
قالانىڭ ەڭ ادەمى جىگىتىمەن تانىستىردىم، سەنبەدى. ەڭ داۋلەتتىسىمەن جۇزدەستىردىم، كونبەدى. ەكىنىڭ ءبىرى مىنبەيتىن كولىكتى، كيمەيتىن كيىمدى ساتىپ بەردىم... الىس شەتەلدەرگە، ءتىپتى جەكە ارالدى جالعىز ءوزى دەمالۋ ءۇشىن جالعا الدىم. الەم ونىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا بولدى. كەز-كەلگەن كازينولارعا بارىپ، كارتانىڭ ءبىرىنشى تاراتىلىمنان قاراپايىم ويىنشىلاردىڭ تۇسىنە دە كىرمەيتىن ۇتىسقا قول جەتكىزدى. ول بولسا «ماعان ەشتەڭەنىڭ قاجەتى جوق، بايلىعىڭ دا، باسقا دا. كەرەمەت بولساڭ دانياردى ءتىرىلتىپ بەرشى...» دەپ اركەز تىك كەلىپ، ارتى ۇرىسپەن تىنىپ، جازعانىمنىڭ ءبارىن ءوشىرىپ، قايتا شيمايلاۋعا تۋرا كەلىپ ءجۇردى...
ءبىر كۇنى ادەتتەگىدەي سىرتتان كەشكى تاماعىمدى ءىشىپ، اسىقپاي باسپالداقپەن پاتەرگە كوتەرىلىپ كەلە جاتقانمىن. قاپ-قارا كوز قاراپ تۇر ما دەپ ەسىككە قاراۋعا قورقۋشى ەدىم، بۇگىن نە جازسام ەكەن دەگەن ويمەن كەلە جاتىپ، بايقاماي كوزىم ءتۇسىپ كەتتى. پاتەردىڭ ەسىك اشىق تۇر. بولمەگە جۇگىرىپ كىرسەم، ەدەندە قۇلاعان ورىندىق، ليۋسترادا ءجىپ ءىلىنىپ تۇر. ءوز-ءوزىن ولتىرگىسى كەلگەن. تەرەزەدەن ەنگەن جەل ءجىپتىڭ ۇشىمەن ويناپ ءجۇر. الدە بۇل ەلەس-قىزدىڭ ەركەلىگى مە؟
جازۋ ۇستەلىمە بارسام اڭگىمەمنىڭ كۇندە جازىپ، قايتا وشىرەتىن بەتىندە: «ۇيقىدان ويان» دەگەن جازۋ تۇر. نۇرگۇل ءوزى جازا المايدى. سەبەبى ول كەيىپكەر. كىم جازدى سوندا؟
مەن ساعان كورسەتەيىن، قازىر...
كورپە-جاستىق، ۇستەل، بارلىق جازبالارىمدى بولمە ورتاسىنا ءۇيدىم دە، استىنعى جاعىنان تۇتاتىپ ەدىم، قويۋ ءتۇتىنى بۇرقىراپ جانا باستادى. باسپالداقتان ءتۇسىپ بارا جاتقاندا ەسىكتەن الگى ەلەس-قىزدىڭ قاراپ تۇرعانىن سەزدىم. ايالدامانىڭ قابىرعاسىنا سۇيەنىپ، ءۇشىنشى قاباتتاعى ورتەنىپ جاتقان پاتەر تەرەزەسىنەن دالاعا ۇمتىلعان جالىن بەينەسىندەگى قىزدىڭ تولىق سۇلباسى كورىندى. ول الاسۇرىپ، ايقايلاپ، اۋزىنان وت بۇركىپ جاتتى.
ورىكپىگەن جۇرەگىمدى باسايىن دەپ، قالتامنان تەمەكىمدى الدىم دا، تۇتاتا بەرگەندە، توسىننان شىققان:
- سەن كىمسىڭ ءوزى؟ - دەگەن داۋىستان شوشىپ كەتتىم...
Abai.kz
اۆتور تۋرالى دەرەك:
الما مىرزا-احمەت - قاراعاندى وبلىسى، قارقارالى اۋدانىنىڭ تۋماسى. قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ماگيسترانتى. حالىقارالىق «شابىت» شىعارماشىل جاستار فەستيۆالىنىڭ «ۇزدىك ادەبي شىعارما» نوميناتسياسىنىڭ 1 ورىن يەگەرى. رەسپۋبليكالىق «قاسىم» جۋرنالىنىڭ جاۋاپتى حاتشى قىزمەتكەرى.
