ورىستىڭ تاريحشى عالىمى ەۆگەني يۋرەۆيچ سپيتسىن ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە بىلاي دەيدى:

«كەزىندە، دەشتى – قىپشاق دالاسىنان بارعان، ايگىلى قولباسشى، ءامىر تەمىردىڭ نەمەرەسى بابىر سۇلتان، سول تۇستاعى قاسىم حان اسكەرىنىڭ كومەگىمەن   اۋعانستان مەن ءۇندىستاندى جاۋلاپ العانىن تاريحتان بىلەمىز. ءسويتىپ، ۇزاق جىلدار بيلىك جۇرگىزىپ، وسى ءۇندى ەلىنىڭ ءبىراز جۇرتىن ءوزى ۇستاناتىن مۇسىلمان  دىنىنە كىرگىزەدى. كەيىنگى عاسىرلاردا وسى مۇسىلمان دىنىندەگى ءۇندى حالقىنىڭ  بولىگى، ءۇندىستاننان ءبولىنىپ، جەكە پاكىستان مەملەكەتىن قۇردى. ولاردىڭ وسى  كۇنگى مەملەكەتتىك ءتىلى وردا ءتىلى (يازىك ۋردۋ، كوتوروە پرويزوشلو وت تيۋركسكوگو *ordu, ۆ رۋس­سكوم ەتو جە سلوۆو وتراجەنو كاك «وردا»). سونىمەن، ءارى قاراي:  الەمدەگى، قىپشاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ سانالاتىن، تاۋەلسىز  جالعىز مەملەكەت!».

وسىلاردى وقىپ وتىرىپ، قايران قالدىم. شىنىمەن دە، ءبىزدىڭ ءالى  بىلمەيتىندىگىمىز كوپ ەكەن-اۋ. ەگەر، ناقتىراق ايتساق، بۇل ەلدەر دە، كەزىندەگى  ۇلى دالانى مەكەندەگەن اتا-بابالارىمىز قۇرعان، قىپشاق يمپەرياسىنىڭ  قۇرامىندا بولعان ەلدەر ەكەندىگى ءسوزسىز شىندىق.

سونىمەن، ءارى قاراي كەتتىك.

ەندىگى ءسوز قىلايىق دەپ وتىرعانىمىز، كىشى ازياداعى قىپشاق  يمپەرياسى جايىندا بولماق.

شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى، تولەنىڭ ۇلى قۇباعۇل (حۋلاگۋ) 1253 جىلى كۇزگە قاراي، سول ۋاقىتتاعى كىشى ازياداعى ەڭ ايبىندى جانە اسا زور كۇش-قۋاتقا يە مۇسىلمان ەلدەردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى پارسى جۇرتىنا جورىققا اتتانادى. ونى يسپان جىلناماشىسى جانە ەلشىسى كلاۆيحو بىلاي دەپ جازادى: «وت ستراحا پري ەتوم سووبششەني ۆ گوراح ناچيناليس زەملەترياسەنيا, ا سەردتسا كورولەي ترەپەتالي». دەگەنمەن، وسىناۋ جاۋلاپ الۋ ساپارىنا شىقپاس بۇرىن، قۇباعۇل اسكەرى ۇلكەن دايىندىقتان وتەدى. ۇلى حان موڭكەنىڭ جارلىعىنا وراي، قۇباعۇل ارمياسىنا باتىل (باتۋ) مەن شاعاتاي يەلىگىنەن قوسىمشا سانى كوپ قوسىندار جينالادى. ءبارى ايتارلىقتاي تياناقتى دايىندىقتان وتكەن سوڭ، ۇلان- عايىر دەشتى - قىپشاق دالاسىنان كىشى ازياعا قاراي بەت الادى.

وسى ارادا شەگىنىس جاساپ، قىسقا عانا بولاشاق كىشى ازيا يمپەراتورى قۇباعۇل تۋرالى ايتا كەتەيىك.

قۇباعۇل بالا كەزىنەن وتە وجەت جانە تەنتەكتەۋ بولىپ وسەدى. قاسىنداعى تەتەلەستەرىنە قاراعاندا شاپشاڭ، دالادا جاتتىعىپ جۇرگەندە: ساداق اتۋدان  مەرگەن جانە ات ۇستىندە نايزالاسقاندا، قاتارىنداعىلاردى ءتۇسىرىپ كەتەتىن بولعان. ەشتەڭەدەن وڭايلىقپەن قايمىقپايتىن. ونىڭ بولمىسىن كەيبىر عىلىمي ەڭبەكتەردە بىلاي دەپ كورسەتەدى:

«كوگدا چينگيس-حان ۆوزۆراتيلسيا پوسلە زاۆوەۆانيا سوسەدنەي سرەدنەي ازي ي دوشيول دو پرەدەلوۆ سۆويح ورد, ك نەمۋ ۆىشلي ناۆسترەچۋ كۋبيلاي (قۇبىلاي), كوتورومۋ بىلو وديننادتسات لەت، ي حۋلاگۋ (قۇباعۇل) ، كوتورومۋ بىلو دەۆيات لەت. سلۋچاينو ۆ ەتو ۆرەميا كۋبيلاي پودبيل زايتسا، ا حۋلاگۋ ديكۋيۋ كوزۋ ۆ مەستنوستي الا – گوي (تەگى  الاكول  بولار) ، نا گرانيتسە سترانى نايمانوۆ, بليز يميل-كۋچينا. (قازىرگى اباي وبلىسى، ءۇرجار اۋدانىنداعى كىشى ەمىل وزەنى. سونىمەن قاتار، وسى وزەن مەن جالاڭاش كولدىڭ ارالىعىندا، تۋرا قىتاي شەكاراسىنا جاقىن ورنالاسقان شىڭعىس حان سايى بار. مۇنى جەرگىلىكتى تۇرعىندار شىڭعىس حاننىڭ قىتايدى شابۋعا بارا جاتقانداعى، دامىلداعان ورىنى، - دەيدى جانە وسى وبلىستا شىڭعىس تاۋى بار) پو تۋ ستورونۋ رەكي حيلە (الماتى وبلىسى، ىلە وزەنى), پوبليزوستي وت وبلاستي ۋيگۋروۆ (قاشقار  جۇرتى).

وبىچاي جە كيپچاكوۆ تاكوۆ، چتو ۆ پەرۆىي راز، كوگدا مالچيكي وحوتياتسيا، يح بولشومۋ پالتسۋ [نا رۋكە] دەلايۋت سمازكۋ، تو ەست ەگو ناتيرايۋت مياسوم ي جيروم. چينگيز-حان ساموليچنو سمازال يح پالتسى. كۋبيلاي  ۆزيال بولشوي پالەتس چينگيز-حانا لەگونكو، ا حۋلاگۋ سحۆاتيل كرەپكو. چينگيز-حان سكازال: ەتوت پوگانەتس پريكونچيل موي پالەتس!». مىنە، بالا قۇباعۇلدىڭ تابيعاتى وسىنداي بولعان.

الايدا، وسى ۇلى جورىق باستالماي تۇرىپ، الدىن-الا ءبىراز ۋاقىت بۇرىن جىبەرىلگەن ەلشىلەر، قالىڭ اسكەر جۇرەتىن جولدارداعى بۇكىل جايىلىمداردى بۇلار ءۇشىن ساقتاۋعا جانە تيىسپەۋگە شارتاراپ ەلدەرىنە حابار تاراتادى. ەگەر مۇنى ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىندا ايتاتىن بولساق: «ۆو ۆسەح ستراناح وت تۋركەستانا دو حوراسانا ي ۆپلوت دو رۋما (مالايا ازيا) ي گرۋزي تراۆا بىلا ۆنەسەنا ۆ زاپرەتنۋيۋ كاتەگوريۋ: «نيكتو نە دولجەن پودحوديت ك ەتوي تراۆە». ەميرى ي مەستنىە پراۆيتەلي بىلي وتۆەتستۆەننى زا وبەسپەچەنيە پرودوۆولستۆيەم ۆوينوۆ. تىسياچي كيتايسكيح ينجەنەروۆ سوپروۆوجدالي ەكسپەديتسيۋ، چتوبى سوورۋجات كاتاپۋلتى، وگنەمەتى ي ماشينى دليا سترەلبى وگنەننىمي سترەلامي; وني بىلي سپەتسياليستامي ۆ وسادنىح وپەراتسياح. كەزىندەگى دالا قىپشاعى شىڭعىس حان ديناستياسىنىڭ كۇشى جانە ۇستەمدىگى دەگەن وسى ەمەس پە! ۇلى دالادان جورىققا شىققان قۇباعۇل ارمياسى (وني دۆينۋليس ۆ پاحود س جەلتوي راۆنينى، - دەيدى  عىلىمي ەڭبەكتەرىندە حيلدا حۋكحەم),(تەگى، بۇل سارىارقا بولدى عوي)  الدىمەن وزدەرىنەن كوپ الىس ەمەس المالىق قالاسىنا كەلەدى. وسى ارادا ات سۋىتقان ولار، كوپ بوگەلمەي، ارى اسادى. بىراق، ولار جورىق جولىندا بولعانىمەن، سوندايلىق اسىعا قويماعان سەكىلدى. 1255 جىلدىڭ جازىندا سامارقاندتىڭ قاسىنداعى قانى – گۇل جايلاۋىنا كەلىپ، اۋاداعى ىستىق باسىلعانشا ەداۋىر ۋاقىت دامىلدايدى. وسى ارادا ماۆەرانناحردىڭ ءامىرى بۇلاردى قۇشاق جايا قارسى الىپ، شاتىر قۇرادى. ورىسشاسىندا بىلاي دەيدى: «پالاتكۋ يز زولوتىح ي شەلكوۆىح تكانەي، كوتورايا بىلا پوكرىتا بەلىم ۆويلوكوم ي پوچتي سوروك دنەي وني بىلي ۆ تاكوم سوسەدستۆە ي پوستوياننوم پيروۆاني ي دوبرىح وتنوشەنياح». ودان ءارى، ءبىراز جىلجىپ، كەيىنگى عاسىردا تۋعان ءامىر تەمىردىڭ ەلى سانالاتىن شاحريسيابز قىستاۋىندا ءبىر اي شاماسىندا بوگەلەدى. 1256 جىلى جولىنداعى امۋداريا وزەنىنەن ءوتىپ، پەرسيانىڭ شەكاراسىنا ەنەدى. الدىمەن وزدەرىنە العاشقى بولىپ شابۋىل جاساعان يسمايل اسكەرىن تاس-تالقانىن شىعارادى. بۇلار، XI عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءال – حاسان پاتشانىڭ ارنايى قۇرعان مۇسىلمان سەكتاسىنىڭ قالىڭ ساربازدارى بولاتىن. 1258 جىلى سول كەزدەگى اسا ءىرى باعداد قالاسىن جاۋلاپ الادى. ءسويتىپ، بيلىكتەگى ابباسيدتەر حاليفاتىن تۇتاسىمەن وزدەرىنىڭ يەلىگىنە الادى. حاليفاتتىڭ ءوزىن كىلەمگە وراپ، تەپكىلەپ ولتىرەدى. كەزىندەگى دالا قىپشاقتارىنىڭ داستۇرىندە، حان نەمەسە پاتشا تۇقىمىن باقيلىققا جىبەرەردە، ولاردىڭ قانىن شاشپاي، نە بۋىندىرىپ، نەمەسە وسىنداي تاسىلمەن قانىن توكپەي وراپ، كۇشتەپ ولتىرگەن. سونىمەن، كىشى ازياداعى كوشپەلى قىپشاقتاردىڭ جاڭا مەملەكەتى پايدا بولادى. دالىرەك ايتقاندا، بۇل يمپەرياعا: قازىرگى باتىسىنداعى يراك اۋماعى تۇتاسىمەن، سونداي-اق، وڭتۇستىگىندە فارس، شىعىسىندا حوراسان، سولتۇستىگىندە مەدەە اتىرابى (ياعني ايتقاندا، وسى كۇنگى ءازىربايجان، ارمەنيا جانە گرۋزيانىڭ جارتىسى) قامتىلادى.

قالاي دەسەكتە، كەزىندەگى پارسى ەلى بيلىك جۇرگىزگەن ايماقتاردىڭ، دالىرەك ايتقاندا، سول تۇستاعى اۋىل شارۋاشىلىعى ايتارلىقتاي جوعارى دارەجەدە دامىعان بولاتىن. سونىمەن قاتار، بۇل ولكەلەردە قالا سالۋ، بولات قورىتۋ، وزگە دە قول ونەر كاسىبى شاما-شارقىنشا ىلگەرى دامىپ،  ءوسىپ-جەتىلىپ، وركەندەۋى جاعىنان كارى قۇرلىقتان الدە قايدا الدا تۇرعان كەزى ەدى. تاعى دا ايىرىقشا ەسكەرتە كەتەرىمىز، جاۋلاپ الىنعان وسى ەلدەردە، وزەندەرگە بوگەت سالىپ، ونىڭ سۋىن ەگىس القاپتارىنا شىعارىپ، ماقتالىق جانە كوكونىس القاپتارىن سۋعارۋ، وڭدى جولعا قويىلعان بولاتىن. قىپشاق دالاسىنان كەلگەن، قۇباعۇلدىڭ شاپقىنشىلىعىنان كەيىن، بۇل دامىعان ايماقتار ءبىراز ۋاقىتقا داعدارىسقا ۇشىرادى. دەگەنمەن، قۇباعۇلدىڭ شوبەرەسى قازان (گازان) حاننىڭ تۇسىندا، اتاسى قۇرعان يمپەريا كوپتەگەن جەتىستىكتەرگە جەتىپ، شىنىمەن دە جوعارى دارەجەدە وركەندەيدى. اسىرەسە، قۇرلىق ارالىق ساۋدا-ساتتىق مۇمكىندىگىنشە شاپشاڭ دامىپ، ۇلى قاعاناتتىڭ كۇشەيىپ، جەتىلۋىنە اسا زور ىقپال ەتەدى. مۇنىمەن قوسا، ءوز ۋاقىتىندا قىپشاق دالاسىنان كەلگەن قالىڭ اسكەر دە، جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن جاقىن ارالاسىپ، كەلە-كەلە بيلەۋشىسى قازان حان سەكىلدى، مۇسىلمان ءدىنىن قابىلدايدى. وسى قۇباعۇلدىڭ شوبەرەسىنىڭ تۇسىندا، بۇل ەلدە قارجىلىق رەفورما جۇرگىزىلىپ، شىعارعان اقشالارى بىرنەشە تىلدە جازىلعان بولاتىن جانە ول وسى ەلدىڭ ايتارلىقتاي تابىسقا جەتۋىنە ۇلكەن مۇمكىندىك تۋعىزدى. بىراق، كىشى ازيا اۋماعىن تۇتاس الىپ جاتقان يمپەريانىڭ السىرەۋىنە اسىرەسە ونىڭ قۇرامىنداعى شاعىن ءازىربايجان ەلى قاتتى اسەر ەتەدى. نەگە دەسەڭىز، كەزىندە قۇباعۇل جورىققا شىعاردىڭ الدىندا ءبىراز قوسىنىن قوسقان التىن وردا يمپەرياسىنىڭ كەيىنگى حاندارى،  قازاننان، كەزىندە  بەرگەن كومەكتەرىنىڭ وتەۋىنە دامىعان، باي ءازىربايجان ەلىن بەرۋدى تالاپ ەتەدى. سونداي-اق، بۇل شاعىن عانا ەل، ەكى زور قاعاناتتىڭ تۋرا شەكاراسىنا ورنالاسقان ەدى. بيلىگىندەگى مەملەكەتتىڭ السىرەپ قالۋىنا جول بەرگىسى كەلمەگەن ۇلى حاننىڭ  شوبەرەسى وڭايلىقپەن كونبەيدى. ءوستىپ، دالالىق قىپشاقتاردىڭ قۇرعان ەكى ءىرى يمپەرياسىنىڭ اراسىندا جاۋلىق پايدا بولىپ، كەيىننەن بىتىسپەس سوعىسقا اينالدى. تاعى ءبىر ەسكەرتە كەتەيىك، كىشى ازيا اۋماعىنا ورنالاسقان بۇل قۋاتتى قاعاناتتىڭ السىرەۋىنە، كورشىسى سيريا جانە مىسىر مەملەكەتىن بيلەگەن ماملۇك سۇلتاندارىنىڭ، بۇلاردىڭ جاساعان بىرنەشە جورىعىنا تۇبەگەيلى تويتارىس بەرىپ، ايتارلىقتاي شىعىن كەلتىرەدى. قايتىپ بۇلاردىڭ مىسىر باعىتىنا  اياق باسۋىنا شەكتەۋ قويادى. وسىلايشا، ءوز ۋاقىتىندا نەگىزىن دەشتى – قىپشاق دالاسىنىڭ كوشپەلى تۇرعىندارى قۇرعان ۇلى يمپەريانىڭ اقىرعى بيلىك يەسى ءابۋ – سەيىت (ابۋ – سايد) دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، ءبىر كەزدەرى قىلىشىنان قان تامعان ايبىندى يمپەريا جەكە-جەكە شاعىن ەلدەرگە ءبولىنىپ، تاراپ كەتتى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz