«قىتايدان قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ. بىراق ونىڭ قوينىنا كىرۋدىڭ دە قاجەتى جوق!»

پرەزيدەنت توقاەۆ قىتايعا ساپارمەن بارىپ، بىرقاتار ءىس-شاراعا قاتىستى. سونىڭ ىشىندە ەكى ەل اراسىنداعى بايلانىسقا جاڭاشا سەرپىن بەرۋى ءتيىس 23 قۇجاتقا قول قويدى.

ساپار ءالى دە جالعاسۋدا. بۇگىن «ورتالىق ازيا – قىتاي» ءسامميتى وتپەكشى.

ەكى ەل اراسىنداعى ماسەلەلەر ەگجەي-تەگجەيلى تالقىلانىپ بولعاندىقتان، ساپاردىڭ العاشقى، قازاقستان مەن قىتايعا قاتىستى قورىتىندىلارىن شىعارا بەرۋگە بولاتىن شىعار.

شىنىمىزدى ايتايىقشى، اگاراكي قازاقستان مەن قىتاي باسشىلارى ءبىر-بىرىنە ساپار جاساپ، كەزدەسە قالسا، نەمەسە ەكى ەلى اراسىنداعى قارىم-قاتىناس قارقىنداپ كەتسە، ءبىزدىڭ باق پەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى، كەرەك دەسەڭىز، ىمىراسىز ءھام انتاگونيستىك ەكى پىكىر ورىن الادى.

ءبىرى، جانە ولار بيلىككە ءبىر تابان جاقىندار، ول ساپارلار مەن كەلىسىم-شارتتارعا شاڭ جۋىتپاي، ماقتايدى-اي كەپ.

ەكىنشىسى بۇل پىكىرگە مۇلدەم كەرەعار بوپ شىعا كەلەدى دە، بيلىكتىڭ ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋعا باعىتتالعان كەز كەلگەن قادامىن جوققا شىعارىپ، قارا اسپاندى توندىرەدى-اي كەپ.

ال، مەنىڭشە، اقيقات، ادەتتەگىدەي وسى ەكى پىكىردىڭ اراسىندا جاتىر.

ءبىر جاعىنان، قۇدايى كورشى بولعاندىقتان بۇل ەلمەن تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ، ەكونوميكالىق، ساياسي سالالاردا ءتىل تابىسۋ ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا و باستا جازىلىپ قويعان. الەمدىك ەڭبەك بولىنىسىندە ءبىزدى «حوش كەلدىڭدەر، قازاقتار!»، - دەپ قۇشاعىن جايا قارسى الىپ جاتقان ەشكىم جوق. سوندىقتان دا، دۇنيەجۇزىلىك نارىقتىڭ باستى قۇرامداس بولىگىنىڭ ءبىرى – جىبەك جولىندا ورنالاسقان ءبىز حالىقارالىق قاۋىمداستىققا ءوزىمىزدىڭ گەوساياسي، لوگيستيكالىق مۇمكىندىكتەرىمىزدى ۇسىنامىز. «قىتايدان ەۋروپاعا تاۋار جىبەرمەيمىز!»، - دەپ ەسىكتى تارس جاۋىپ قويا المايمىز. وسى باعىتتارداعى ءبىزدىڭ ورنىمىزدى باسىپ العىسى كەلەتىن كورشىلەر دە جوق ەمەس. ونىڭ ۇستىنە قىتايدا تۇرىپ جاتقان 1 جارىم ميلليون قانداستارىمىزعا دا سالقىنىمىز ءتيىپ كەتپەۋى كەرەك.

ال ەكىنشى جاعىنان، قىتاي جاي عانا كورشى ەمەس، ول تومەنگى ەرنى جەر تىرەگەن، جوعارعى ەرنى كوك تىرەگەن الپاۋىت، الەمدىك دەرجاۆا. ونىمەن ويناۋعا بولمايدى، ءبىر كۇننىڭ ىشىندە ونىڭ قوينىنا بايقاماي كىرىپ كەتۋ دە عاجاپ ەمەس. ونداي قاتەلىكتەردىڭ العىشارتتارى ەسكى قازاقستان تۇسىندا ورىن الدى دا. مۇناي سالامىزدىڭ ۇشتەن بىرىندەي بولىگى (كەزىندە ءدال وسىنداي ستاتيستيكا جاريالانعان-دى) سول ەلدىڭ كومپانيالارىنىڭ قولىنا ءوتىپ كەتكەن-ءدى. نازارباەۆ تۇسىندا 12 ميلليارد دوللارداي نەسيە العانىمىز دا ەسىمىزدە، كەيبىر باق ول قارجى ەلباسىنىڭ وتباسىنا جاقىن كومپانيالارعا بەرىلدى دەپ جاتتى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەكونوميكالىق جانە باسقا سالالارداعى كورشىلىك قارىم-قاتىناستار قىتاي جاعىنان ەكسپانسياعا ۇلاسىپ كەتپەۋى كەرەك. ۋاقىتشا پروبلەمالاردى (ماسەلەن، ەكونوميكاعا ينۆەستيتسيا تارتۋ، جاڭا كاسىپورىندار مەن جۇمىس ورىندارىن اشۋ جانە تب.) شەشەمىز دەپ ءجۇرىپ، ۇزاق مەرزىمدىك، تۇپكىلىكتى مەملەكەتتىك، ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزدى تارك ەتىپ المايىق.

جانە بۇل ەشقانداي سينوفوبيا ەمەس. بۇل قازاقتىڭ «ساقتانساڭ، ساقتايمىن» دەگەن ءسوزىن ەسكە سالۋ عانا.

سول سەبەپتى قىتايمەن قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋدا ءتورت نارسەنى باسشىلىققا الۋعا ءتيىسپىز.

بىرىنشىدەن، الەمدىك دەرجاۆا رەتىندە قىتاي ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىن جۇرگىزۋدە الەمدە بوپ جاتقان گەوساياسي وزگەرىستەردى ەسكەرىپ، الپاۋىتتاردىڭ اراسىنداعى ءوز ورنىن نىقتاپ العالى تۇر. ۋكرايناداعى سوعىسقا بايلانىستى «ۇجىمدىق باتىس» مەن رەسەي اراسىنداعى داعدارىس قىتاي سەكىلدى سۋپەرمەملەكەتكە قوسىمشا مۇمكىندىكتەر بەرىپ وتىر. وزىنە كورشىلەس ورتالىق ازيا ەلدەرىن بولەك سامميتكە شاقىرۋىنىڭ وزىندە ءبىراز گاپ بار.

ەكىنشىدەن، قىتايدىڭ الەمدىك دەرجاۆا رەتىندە بىزگە بەرەر ءبىر كومەگى بار. ونىڭ استارى وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن قازاقستانعا كەلگەن كەزىندە قىتاي باسشىسى سي تسزينپين ايتقان مىنا سوزىندە جاتسا كەرەك. ول: «حالىقارالىق كونيۋنكتۋرا قانشا قۇبىلسا دا»، پەكين «الداعى ۋاقىتتا دا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن، ەگەمەندىگى مەن اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىن» سەنىمدى تۇردە قولداي بەرەدى، قازاقستاننىڭ «ىشكى ىسىنە قانداي دا ءبىر كۇشتەردىڭ ارالاسۋىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىعادى» دەپ مالىمدەگەن بولاتىن.

ۇشىنشىدەن، گەوساياسات تا تاباندىلىقپەن قاتار... ساقتىق پەن اككىلىك تە كەرەك-اق. سول سەبەپتى بىرجاقتىلىققا ءتۇسىپ كەتىپ، ءبىر ەلگە تاۋەلدى بولىپ قالماۋ ءۇشىن الەمدىك ساياساتتىڭ باسقا دا ىقپالدى ورتالىقتارىمەن بايلانىستاردى ودان سايىن كۇشەيتىپ، تۇبەگەيلى مۇددەلەرىمىزدى قورعاۋدا بەدەلدى ستراتەگيالىق ارىپتەستەر تابۋ شارت. وزگەرىپ جاتقان الەم ول ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىپ جاتىر ەمەس پە؟

تورتىنشىدەن، ۇلتتىق مۇددەلەرگە تىكەلەي قاتىسى بار مەملەكەت ارالىق كەلىسىم-شارتتارى اشىق تۇردە پارلامەنتتە تالقىلانىپ، سوندا راتيفيكاتسيالانۋى ءتيىس. ماسەلەن، شەتەلدەن كەلەتىن ءار ينۆەستيتسيانىڭ نە نەسيەنىڭ ناقتى شارتتارى مەن تالاپتارى قانداي؟ ايتپەسە، قىتايدا قول قويىلعان 23 قۇجاتتىڭ ارتىندا نە تۇرعانىن بىزگە قول قويعان مينيسترلەر ايتىپ تا جاتقان جوق!

قىتايدا قول قويىلعان قۇجاتتاردىڭ ىشىندە مۇناي سالاسىنداعى كەلىسىم-شارتتاردى باسقالاردان بولەك قاراستىرۋعا بولاتىن سياقتى.

الەمدىك داعدارىس پەن «ۇجىمدىق باتىستىڭ» رەسەيگە قارسى جاريالاعان سانكتسيالارى قازاقستان مۇنايى مەن گازىن ەكسپورتتاۋدىڭ جاڭا جولدارىن ىزدەستىرۋگە ماجبۇرلەپ وتىر. وسىندايدا «ەلدى، مۇناي سالاسىن باسقارعان ازاماتتار نەلىكتەن 30 جىل ىشىندە وسى مارشرۋتتاردى ءارتاراپتاندىرمادى؟ شىنىمەن دە قازاقستان مۇناي مەن گازىن تەك ءوز اۋماعى ارقىلى وتكىزىپ، سول سەبەپتى ءبىزدىڭ ەلگە ءتيىستى ساياسي جانە گەوساياسي ىقپال جاساپ كەلگەن ماسكەۋدىڭ باسشىلارى ءبىزدىڭ يگى جاقسىلاردى قورقىتتى ما، ساتىپ الدى ما؟» دەگەن ەكىۇداي سۇراقتار تۋىندايتىنى دا راس.

ءجا، وعان ۋاقىت ءوز باعاسىن بەرە جاتار.

تەك قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى مۇنايعا قاتىستى بۇل جاڭا شەشىم ءبىزدىڭ «قارا التىنىمىز» بەن گازىمىزدىڭ تاسىمالىن مونوپوليالاندىرىپ، ءوز ۋىسىنان شىعارعىسى كەلمەيتىن رەسەيدىڭ قوسىمشا نارازىلىعىن تۋعىزىپ جاتسا، وعان دا ديپلوماتيالىق امالدار تابا الساق بولدى...

ءامىرجان قوسان

Abai.kz