«زاڭسىز الىنعان اكتيۆتەردى ەلگە قايتارۋ تۋرالى» زاڭ بار بولعانى مال-مۇلىكتى تارتىپ الۋدى زاڭداستىرۋدىڭ ءبىر ءتۇرى سەكىلدى كورىنەدى. كوپشىلىك ونى ءبىرىنشى پرەزيدەنت پەن ونىڭ اۋلەتىنە قارسى زاڭ دەپ قۋانا قابىلدادى. ونى كەز كەلگەن ادامعا، ءتىپتى زاڭنىڭ اۆتورلارىنا قارسى قولدانۋعا بولادى. سونداي-اق, بۇل زاڭ نازارباەۆ پەن ونىڭ كلانىنا ءتيىمدى. ءتۇسىنىدىرىپ كورەيىن.

ەگەر قازىرگى بيلىكتە ساياسي ەرىك-جىگەر بولسا، قولدا بار زاڭدار «اكتيۆتەردى قايتارۋعا» جەتكىلىكتى. ياعني، شىن نيەت بولسا، ەلدىڭ ەسەبىنەن زاڭسىز بايىعاندارعا قارسى قىلمىستىق ءىس قوزعاپ، دالەلدەردى جيناپ، سوتتاۋ كەرەك ەدى. ءتىپتى نازارباەۆتىڭ مال-مۇلكى تاركىلەنىپ عانا قويماي، تۇڭعىش پرەزيدەنتتەن باستاپ قىلمىسكەرلەردىڭ ءبارى تۇرمەگە قامالۋى ءتيىس ەدى. سوندىقتان زاڭدى جازعانداردىڭ ماقساتى اكتيۆتەردىڭ يەلەرىن تۇرمەگە وتىرعىزباي ولاردىڭ مال-مۇلكىن وڭاي جولمەن تارتىپ الۋدىڭ امالىن تابۋ بولعان سياقتى.

كەلەسى سۇراق – سول مال-مۇلىك كىمنىڭ پايداسىنا جۇمسالماق؟ بىزگە اقوردا «حالىققا» قايتارامىز دەگەن ەرتەگىنى ايتادى. وسى اكتيۆتەردىڭ قىزىعىن قاراپايىم ازاماتتار ەمەس، جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر نەمەسە جاڭا «قوجايىندار» كورەتىن سەكىلدى. وعان قازىرگى مەملەكەت اكتيۆتەرىنىڭ جارتىسىنان كوبىن باسقاراتىن «سامۇرىق-قازىنا» دالەل.

جاقىندا «جەكە تۇلعالاردىڭ بانكروتتىعى تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. ولاي بولسا، قازاقستان ازاماتتارى الدىنداعى بورىشى مەن مىندەتتەرىن اتقارمايتىن «مەملەكەتتىك تۇلعالاردىڭ بانكروتتىعى تۋرالى» زاڭدى نەگە قابىلداماسقا؟ شەنەۋنىكتەردىڭ بۇرىنعى ءىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلمايىنشا، ولارعا قوماقتى قارجى مەن ۇلتتىق بايلىقتى قالاي سەنىپ تاپسىرۋعا بولادى؟

ماسەلەن، قازىردىڭ وزىندە الەم نارىعىنداعى قولايلى جاعدايعا قاراماستان، ءبىزدىڭ ۇكىمەت ۇلتتىق قوردىڭ (ناتسفوند) قارجىسىن ىسىراپ ەتىپ جاتىر. ۇلتتىق قوردىڭ باستاپقى يدەياسى ەكونوميكامىزدى «گوللاند اۋرۋى» (Dutch disease) نەمەسە «رەسۋرستار قارعىسى» (resources curse) دەپ اتالاتىن ەكونوميكالىق «دەرتتەن» قورعاۋ بولدى. مەن كەزىندە باسقارعان ستراتەگيالىق رەسۋرستاردى باقىلاۋ اگەنتتىگى بۇل ماسەلەنى العاش رەت 1997 جىلى كوتەرگەن بولاتىن. سوندا ءبىز بۇل «اۋرۋدى» ەمدەۋدىڭ ءتيىمدى جولى – تابيعي رەسۋرستاردان تۇسەتىن وراسان مول تابىستى «زالالسىزداندىرۋ» جانە ارنايى قورعا جيناۋ دەگەن قورىتىندىعا كەلگەنبىز. راسىندا، دامىعان ەلدەردىڭ ۇكىمەتتەرى دە سولاي ىستەدى.

ءبىزدىڭ ۇلتتىق قور 2000 جىلدان ىستەي باستادى. ونىڭ انالوگى ودان ون جىل بۇرىن قۇرىلعان نورۆەگيانىڭ مۇناي قورى (Oil Fund) بولدى. ەكى قورعا دا شيكىزاتتان، كوبىندە مۇنايدان تۇسكەن ارتىق تابىستى جيناۋ مىندەتى قويىلدى. سونىمەن قاتار، قورلار بۇل قاراجاتتى ينۆەستيتسيا سالۋعا جانە سول ارقىلى بايلىقتى ارتتىرۋعا مۇمكىندىك الدى. ەندى، مۇناي-گازدىڭ باعاسى جوعارى بولعان كەيىنگى جيىرما شاقتى «مايلى» جىلدىڭ ىشىندە قانداي ناتيجەگە جەتكەنىمىزدى سالىستىرايىق.

نورۆەگيا قورىندا 1,37 ترلن دوللاردان استام بايلىق جيناقتالسا، بىزدە 52 ملرد دوللارعا تەڭ كەلەتىن قۇندى قاعازدار بار دەلىنەدى. ايتا كەتۋ كەرەك، ەكى ەل دە بىردەي كولەمدە، ياعني كۇنىنە شامامەن 1,7 ملن باررەل مۇناي وندىرەدى. ۇلتتىق قورداعى قارجىنى جان باسىنا شاققاندا ولاردا 250 مىڭ دوللار، ال بىزدە ودان ءجۇز ەسە از!!! بىرەۋلەر «مىناداي سالىستىرۋ دۇرىس ەمەس، ويتكەنى باسقا رەسۋرستاردىڭ ۇلەسىن ەسكەرۋ قاجەت» دەپ ايتۋى مۇمكىن. راس، نورۆەگيالىقتاردا مۇنايدان بولەك مەتالدار، ەنەرگەتيكا جانە تەڭىز رەسۋرستارى بار. الايدا بىزدە دە مەتالدار، ۋران جانە جەر بايلىعى بارشىلىق. ولاردا بار، بىزدە جوق جالعىز نارسە – دەموكراتيا. مۇنايعا باي باسقا دا مەملەكەتتەردى الىپ قارايىق. دەموكراتيالىق نيدەرلاندى مەن كانادانى، اۆتوريتارلىق ۆەنەسۋەلا مەن نيگەريانى سالىستىرساق، ۇقساس كورىنىستى بايقاۋعا بولادى. دەمەك، ەل بايلىعىن ساقتاۋ، كوبەيتۋ ماسەلەسىندە دە ساياسي جۇيەنىڭ ماڭىزى وتە زور.

ەندى ءبىزدىڭ ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتى قايدا جۇمسالعانىن قاراستىرايىق. ۇكىمەتىمىز بيۋدجەتتى تولتىرۋعا ءوز دارمەنى جەتپەي، ۇلتتىق قورعا قولىن ءجيى سۇعۋعا ابدەن قۇمار. جىل سايىن، سونداي-اق بيىل ۇلتتىق قوردان شامامەن 10 ميلليارد دوللار الادى. ياعني، بيۋدجەتىمىزدىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى ۇلتتىق قوردان تۇسەتىن ترانسفەرتتەرگە تاۋەلدى. ودان قالسا، بولاشاق ۇرپاققا ارنالعان حالىق قازىناسىنان باسقا دا سەبەپتەرگە قاراجات الىنىپ تۇرادى. ماسەلەن، 2020 جىلى كوۆيد پاندەمياسىنا بايلانىستى پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ جارلىعىمەن توتەنشە جاعداي جاريالانىپ، ۇلتتىق قوردان 10 ميلليارد دوللارعا جۋىق قاراجات ءبولىنىپ، نەشە ءتۇرلى كۇماندى باعدارلامالار مەن بانكتەرگە كومەك رەتىندە بەرىلدى. سول كەزدە ولار بۇل قوماقتى قارجىنىڭ ينفلياتسيا مەن تەڭگەنىڭ قۇنىنا اۋىر اسەر تيەتىنىن ويلاماعان دا، باستارىندا قاتىرماعان. اقشانى وسىلاي ەسەپسىز شاشقاندار ءبىزدىڭ ۇلتتىق قازىنانى جوق دەگەندە نورۆەگيا قورىنىڭ وننان ءبىر بولىگىنە دەيىن تولتىرا الادى دەگەنگە سەنۋگە بولا ما؟

سونىمەن قاتار، قازاقستان باسشىلارىنىڭ ۇلتتىق قوردىڭ ينۆەستيتسيالىق كىرىسىنىڭ جارتىسىن بالالاردى وقىتۋعا جۇمساۋ باستاماسى دا بار. اتالمىش ينۆەستيتسيالىق كىرىس ءار جىلدا ءارتۇرلى بوپ كەلدى. ورتا ەسەپپەن جىلدىق ءوسىمى 1.6% عانا، ال 2022-دە كىرىستىڭ ورنىنا شىعىن شىقتى. شەنەۋنىكتەردىڭ وزدەرى ايتۋىنشا، ءاربىر شوتتا الداعى 18 جىل ىشىندە 3500 دوللار جينالادى. ياعني، ساقتالعان كۇننىڭ وزىندە ول اقشا قازىرگى جاستاردىڭ ءبىلىم الۋىنا جۇمسالمايدى. جالپى، ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتىن جاس ۇرپاققا ساپالى ءبىلىم بەرۋ ماقساتىندا جۇمساۋ يدەياسى قولداۋعا تۇرارلىق. بۇنى ەڭ تابىستى، ماڭىزدى، دۇرىس ينۆەستيتسيا رەتىندە قاراۋعا بولادى. ەگەر پرەزيدەنت ق. توقاەۆ شىنىمەن دە باستاماسىن ىسكە اسىرعىسى كەلسە، نەگە وندا 18 جىل توسپاي، ءدال قازىر قولعا الماسقا؟ رەسمي مالىمەتكە سەنسەك، قازىر ۇلتتىق قوردا 4 ادامنان تۇراتىن ءار وتباسىنىڭ 10 مىڭ دوللارداي ەنشىسى بار ەكەن.

ايتپاقشى، جوعارىدا ايتىلعان جاڭا زاڭعا سايكەس، شامامەن وسى سوما شەگىندە جەكە تۇلعا ءوزىن بانكروتپىن دەپ باسىنداعى قارىزىن كەشىرتە الادى. بىراق ول ءۇشىن قاجىتاتىن جانە ار-وجدانىن قورلايتىن پروتسەدۋرالاردان وتۋگە تۋرا كەلەدى. مەن مۇنى بورىشكەرلەردى اقتاۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن. ولار دا ءتۇرلى سەبەپتەرمەن، ومىرلىك جاعدايلارمەن قارىزعا باتقان شىعار. ايتايىن دەگەنىم – اقىرى كونستيتۋتسيادا جەر قويناۋىنداعى بايلىق حالىقتىكى دەپ جازىلعان سوڭ، نەگە وندا ازاماتتارعا قارىزىن وتەۋ ءۇشىن ۇلتتىق قورداعى وزىنە ءتيىستى مۇلكىنىڭ بولىگىن ءبىر رەت پايدالانۋ قۇقىعىن بەرمەسكە؟ قازاق ايتپاقشى، ويدا بولعانشا بويدا بولسىن. مۇنداي شەشىم ەكونوميكامىزدىڭ قارجى جۇيەسىن جاقسارتۋعا جاناما اسەر ەتەتىنى انىق. بۇل ۇلتتىق قوردىڭ قارجىسىن بانكتەرگە تاراتقاننان گورى الدەقايدا ءتيىمدى جانە ادىلەتتى شەشىم.

قورىتا ايتقاندا، قازاقستان ازاماتتارىنا نە ۇلتتىق قوردى باسقارۋعا ارالاساتىنداي قۇقىق بەرۋ كەرەك، نە بولماسا قازىناداعى ءتيىستى ەنشىسىن قايدا جۇمسايتىنىن ءار ادامنىڭ ءوزى شەشۋى كەرەك. جەمقور جانە پارازيت قۇرىلىمداردى، ءوز مىندەتتەرىن اتقارا الماعان مەملەكەتتىك تۇلعالاردى بانكروت دەپ جاريالايتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى.

عالىمجان جاقيانوۆ

Abai.kz