سەرىكبول قوندىباي. نوعايلى فەنومەنى
قازاق حالقىنىڭ جالپى العاندا ورتا ازيا مەن سولتۇستىك كاۆكازدىڭ، ەدىل مەن ورالدىڭ، قىرىم مەن وڭتۇستىك-باتىس ءسىبىردىڭ تۇركى تىلدەc جانە باسقا دا حالىقتارىنىڭ مادەني-رۋحاني بولمىسىن جاساۋعا قاتىسقان «نوعايلى فەنومەنى» تۋرالى نە ايتا الامىز؟ جالپى وسى «نوعايلى» ۇعىمىن قازاقتىڭ ءوزى قالاي تۇسىنەدى؟ ەڭ باستىسى، وسى تاريحي-وركەنيەتتىك فەنومەنگە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سيپاتتاما بەرۋگە بولا ما؟
نوعايلى اتاۋى ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدە ناقتى سيپات بەرىلىپ وتىرعان ۇعىم (وسى اتاۋ جونىندە دەگەن قوسىمشا ماقالانى قارا). وعان بۇگىنگى ەتنيكالىق نوعايلاردان باسقا بۇكىل قىپشاق ءتىلدى حالىقتاردىڭ 14-17 عاسىرلاردا جەكەلەنگەن حالىقتارعا اينالا باستاعان بالاۋسا شاعىنىڭ ۇرپاقتارى دا كىرەدى.
16 عاسىردان كەيىن بۇكىل ورتالىق ەۆرازياعا ىقپال ەتۋشى باستى كۇشكە اينالعان رەسەيدىڭ اسكەري قۋاتى مەن وعان ىلەسكەن ورىس مادەنيەتى باستاپقى اتاۋدى قولدانىستان شىعارىپ، ورنىنا «وردىنتسى»، «تاتارى» دەگەن جالعان اتاۋدى باياندى ەتتى. ال قىپشاق ءتىلدى ورتا ءوز تاريحي بولمىسىندا وزدەرىن ەشقاشان دا «تاتار» دەپ اتاماعان. بىراق ورىستىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە قالعان قىپشاق سۋپەرەتنوسى وزدەرىن «تاتار» دەۋگە اۋەلدە قارسىلاسسا دا، كەيىن كوندى، ارتىنان ەتى ۇيرەنىپ، وزدەرىن «تاتارمىز» دەۋدى قالىپتى داعدىعا اينالدىردى. «ءوزىڭنىڭ تۇيە ەمەس ەكەندىگىڭدى دالەلدەپ كوردىڭ» كەرى - وسى.
قازاق حالقىنىڭ جالپى العاندا ورتا ازيا مەن سولتۇستىك كاۆكازدىڭ، ەدىل مەن ورالدىڭ، قىرىم مەن وڭتۇستىك-باتىس ءسىبىردىڭ تۇركى تىلدەc جانە باسقا دا حالىقتارىنىڭ مادەني-رۋحاني بولمىسىن جاساۋعا قاتىسقان «نوعايلى فەنومەنى» تۋرالى نە ايتا الامىز؟ جالپى وسى «نوعايلى» ۇعىمىن قازاقتىڭ ءوزى قالاي تۇسىنەدى؟ ەڭ باستىسى، وسى تاريحي-وركەنيەتتىك فەنومەنگە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سيپاتتاما بەرۋگە بولا ما؟
نوعايلى اتاۋى ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزدە ناقتى سيپات بەرىلىپ وتىرعان ۇعىم (وسى اتاۋ جونىندە دەگەن قوسىمشا ماقالانى قارا). وعان بۇگىنگى ەتنيكالىق نوعايلاردان باسقا بۇكىل قىپشاق ءتىلدى حالىقتاردىڭ 14-17 عاسىرلاردا جەكەلەنگەن حالىقتارعا اينالا باستاعان بالاۋسا شاعىنىڭ ۇرپاقتارى دا كىرەدى.
16 عاسىردان كەيىن بۇكىل ورتالىق ەۆرازياعا ىقپال ەتۋشى باستى كۇشكە اينالعان رەسەيدىڭ اسكەري قۋاتى مەن وعان ىلەسكەن ورىس مادەنيەتى باستاپقى اتاۋدى قولدانىستان شىعارىپ، ورنىنا «وردىنتسى»، «تاتارى» دەگەن جالعان اتاۋدى باياندى ەتتى. ال قىپشاق ءتىلدى ورتا ءوز تاريحي بولمىسىندا وزدەرىن ەشقاشان دا «تاتار» دەپ اتاماعان. بىراق ورىستىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندە قالعان قىپشاق سۋپەرەتنوسى وزدەرىن «تاتار» دەۋگە اۋەلدە قارسىلاسسا دا، كەيىن كوندى، ارتىنان ەتى ۇيرەنىپ، وزدەرىن «تاتارمىز» دەۋدى قالىپتى داعدىعا اينالدىردى. «ءوزىڭنىڭ تۇيە ەمەس ەكەندىگىڭدى دالەلدەپ كوردىڭ» كەرى - وسى.
ال ۇشتەن ءبىرى، ءتىپتى جارتىسىنا جۋىعى وسى نوعايلى ورتاسىنان شىققان قازاقتار وزدەرىنىڭ تەرىستىگى مەن باتىسىنداعى ورىستىڭ تاتار دەگەن جۇرتتارىن تۇتاسىمەن «نوعايلار» دەپ اتاعان، ياعني ەتنيكالىق نوعايدان باسقا قازاندىق، استراحاندىق، بارابالىق، قىرىمدىق تاتارلار دا قازاق ءۇشىن «نوعاي» بولعان. قازاقتىكى ورىستىكىنە قاراعاندا جوندىرەك بولاتىن، ويتكەنى اتالعان ۇلىستاردىڭ بارلىعى دا نوعايدان تىكەلەي وربىگەن، نوعايدىڭ ەتنيكالىق سۋبستراتىن بويىنا ءسىڭىرىپ قانا قويماي، نوعايلىنىڭ رۋحاني قاينارىنان ءنار العان جۇرتتار ەدى.
اقيقاتىن ايتار بولساق، قىپشاق ءتىلدى حالىقتاردىڭ بىردە-بىرەۋى وسىنداي جالپىلىق ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگى جاعىنان نوعايلىمەن، نوعايمەن تەڭەسە المايدى. قازاق حالقىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى الشىندار، قوڭىراتتاعى ماڭعىتايلار، ارعىنداعى بەسمەيرامدار، ۋاقتار، ۇيسىندەگى سىرگەلىلەر ت.ب. ءىس جۇزىندە نوعايلىدان شىقسا، قازاقتىڭ 17 عاسىرعا دەيىنگى رۋحاني مادەنيەتىنىڭ باسىم بولىگى وسى نوعايلى مادەنيەتىنىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى. اسان قايعىدان باستاپ دوسپامبەت جىراۋعا دەيىنگى ءسوز يەلەرى، ياعني 1-دەن 10-عا دەيىنگىلەرى وسى نوعايلى ورتاسىنىڭ تۇلعالارى بولىپ تابىلادى. بۇگىنگى قازاق مۇنى مويىنداۋعا قۇلىقسىز دا بولار، بىراق اقيقاتى سولاي.
قاراقالپاق حالقى دا ءوز باستاۋىن نوعايلىدان الادى. مادەني-ادەبي قاباتى ءىس جۇزىندە تازا نوعايلىلىق بولىپ تابىلادى. تاتارلاردىڭ بارلىعى دا وسى نوعايلىق مادەنيەتتەن باستاۋ العاندار. سولتۇستىك كاۆكازدىڭ حالىقتارى دا وسى مادەنيەتتىڭ ىقپالىن كوردى. ونى اسىرەسە، ادىع، داعىستان حالىقتارىنىڭ فولكلورىنان بايقاۋعا بولادى.
كوشپەلى وزبەكتەر دە وسى نوعايلىلىق مادەنيەتتەن ءنار العان، ولاردىڭ ءىزى بۇگىنگى وزبەك مادەنيەتىنەن قىلاڭ بەرەدى. وزبەككە سىڭگەن قىپشاق، قىتاي، نايمان، ماڭعىتتار جانە ەل بيلەۋگە قاتىسقان اشتارحانيدتەرگە ىلەسكەن جۇرتتار ا وسى ءىزدىڭ تەرەڭىرەك، انىعىراق بولۋىنا ۇلەستەرىن قوستى.
نوعايلى ورتاسىنىڭ رۋحاني بۇلاعىنان باشقۇرتتار دا، ەتنيكالىق نوعايلىمەن بايلانىسى جوق دەۋگە بولارلىق قيىرداعى قىرعىزدار دا، نوعايلى تۇگىلى، قىپشاق تىلىنە قاتىسى جوق تۇرىكپەندەر دە قالىس قالا الماعان. اسىرەسە، قىرعىز فولكلورىنداعى نوعايلى ءداۋىرى اڭگىمە ەتۋگە تۇرارلىق. ورىس پەن ۋكرايندار دا نوعايلى باستاۋىنىڭ ىرزىعىن كورگەن. ورىس اقسۇيەك قاۋىمىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى نوعايلىلاردىڭ ياعني، «تاتارى»، «وردينتسىلاردىڭ» شەشۋشى ءرولىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە ورىستىڭ اسكەري ونەرىندە دە نوعايلى تاجىريبەسىنىڭ ءرولى قوماقتى. تەك اتالعان حالىقتاردىڭ بىردە-بىرەۋى وزدەرىنىڭ فولكلورلىق تاريحىندا نوعايلى كەزەڭىنىڭ بولعانىن ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن ايتىپ وتكەنىمەن، تىكەلەي دامۋىنداعى نوعايلى فەنومەنىنىڭ بولعاندىعىن مويىنداعىسى كەلمەيدى.
نوعايلى فەنومەنىن ءسوز ەتۋ نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟
ەڭ الدىمەن ءبىز وسى ۇعىمدى ابستراكتىلى بوس ۇعىم رەتىندە ەمەس، ناقتى تاريحي ۋاقىتى بار، قالىپتاسۋ جانە تارالۋ سەبەپتەرى مەن گەوگرافياسى بار، پايدا بولۋ سەبەپتەرى بار قۇبىلىس رەتىندە قاراستىرامىز. ول ناقتى پراكتيكالىق عىلىمي ماسەلەلەردى شەشۋىمىز ءۇشىن كەرەك.
ول — قازاق جىرىنا نەگىز بولعان سيۋجەتتىك-ەسىمدىك كومپلەكستىڭ پايدا بولعان نەمەسە ولاردىڭ ءبىر جەردە توعىسىپ، تۇتاستانعان ورنى ناق ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرت ارەالى ەكەندىگىن دالەلدەۋ. سول ارقىلى بۇكىل نوعايلى فەنومەنىنىڭ قالىپتاسقان نۇكتەسىنىڭ دە وسى ماڭعىستاۋ-ءۇستىرت جانە وعان جاپسارلاس كەڭىستىك ەكەندىگىن دالەلدەۋ. ال وسىلاردى دالەلدەۋ ءۇشىن مىناداي پراكتيكالىق ءمانى بار ماسەلەلەردى شەشىپ الۋ كەرەك:
§1. نوعايلى ورتاسىنان تىكەلەي وربىگەن قازاق، قاراقالپاق، استراحان تاتارلارى، بارابالىق تاتارلار، نوعايلار سياقتى جۇرتتارمەن قاتار، بۇل ورتاعا تىكەلەي قاتىسى جوق قىرعىزداردىڭ فولكلورىندا «باياعىدا، نوعايلى جۇرتىندا» دەپ باستالاتىن، سونداي-اق «ورمانبەت بي ولگەن كۇن» دە ايتىلۋمەن ورنەكتەلگەن تىركەستەرى بار ميفوپوەتيكالىق ۋاقىت كەزەڭىن كورسەتەتىن مىسالدىڭ بولۋ سەبەبىن ءتۇسىندىرۋ.
§2. نوعايلى اقپاراتىنىڭ بۇگىنگى حالىقتار فولكلورىندا تارالۋ ۋاقىتى مەن جولدارىن كورسەتۋ.
ول ءداۋىردى قىسقاشا تۇردە بىلاي كورسەتۋگە بولادى:
ءبىرىنشى كەزەڭ — نوعايلى فەنومەنىنىڭ باستاپقى فورماسىنىڭ قالىپتاسقان جەرى مەن ۋاقىتى. بۇل — ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋ جانە وعان جاپسارلاس ايماقتار، ۋاقىتى — 1340-1390 جىلدار ارالىعى، 14 عاسىر; ا) التىن وردانىڭ بۇكىل قىپشاق ءتىلدى دۇنيەنىڭ مادەني-رۋحاني ورتالىعى بولۋى; ءا) جاڭا ءدىن — يسلامنىڭ ۇستەمدىككە جەتۋى، نوعايلى فەنومەنىنىڭ بەلسەندى جاسامپازدارىنىڭ ءبىرى — يسلام ءدىنىنىڭ سۋفيلىك باعىتىنداعى ءدىن تاراتۋشى ماشايىقتار ەدى; ب) ءارتۇرلى رۋ-تايپالار مەن جۇرتتاردىڭ توعىسۋىمەن بىرگە ولاردىڭ بۇرىنعىدان قالعان مادەني-رۋحاني دۇنيەلەرىنىڭ دە توعىسۋى. ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋعا شىعانداپ شىعىپ كەتكەندەر پاسسيونارلىق قۋاتقا يە تۇلعالارى باسىم جۇرتتار بولاتىن. مىنە، وسى تۇستا ەدىل مەن جايىق ورتاسى رەسمي التىن وردانىڭ ورتالىعى بولىپ، ءدىن مەن مادەنيەتتىڭ رەسمي جاعىن شوعىرلاندىرعان بولسا، ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋ قازاقتىڭ ەسىل ەرلەرى مەن ماشايىقتاردىڭ تۇراعىنا اينالىپ، ءدىن مەن مادەنيەتتىڭ، قارا حالىقتىق، رەسمي ەمەس اندەرگراۋندىق فورماسىن شوعىرلاندىرعان ايماق بولدى. وسىلايشا، ءبىر-بىرىنە وپپوزيتسيادا بولعان ورتالىق پەن شالعاي ءدۋاليزمى نەگىزىندە نوعايلى فەنومەنى قالىپتاستى.
ەكىنشى كەزەڭ — نوعايلى فەنومەنىنىڭ بۇگىنگى فورماسىنىڭ قالىپتاسۋ ارەالى مەن ۋاقىتى. كەڭىرەك العاندا ۋاقىتى جاعىنان بۇل كەزەڭ 15-16 عاسىرلاردى، ياعني نوعاي ورداسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ، گۇلدەنۋ جانە قۇلدىراۋ ءداۋىرىن، تەرريتوريالىق جاعىنان ەدىل مەن جايىق، ەرتىس ارالىعىن قامتىعانىمەن، بۇل 1560-1600 جىلدارداعى نوعاي ورداسىنىڭ كۇيرەۋى جانە تەرريتوريالىق تۇرعىدا بۇگىنگى شىڭعىرلاۋ — مۇعالجار — تەمىر ۇشكىلىن قامتىعان قۇبىلىس بولاتىن. باستاپقى ماڭعىستاۋلىق-ۇستىرتتىك ماتەريال نەگىزىندە جالپى نوعايلىلىق جىرلار مەن ەسىمدىك، كەلبەتتىك كومپلەكستىڭ قازىرگى نۇسقالارى قالىپتاستى. بۇل ويران بولعان زامانعا، ياعني نوعايلىنىڭ ىدىراۋىنا، ىشكى قىرعىنعا — الشىن ىسمايىل مەن ءجۇسىپتىڭ تۋىستارىن ءولتىرۋى، كەڭىستىكتىڭ تارىلۋى — قازان مەن اشتارحاننىڭ قۇلاۋىنا دەگەن قوعامدىق رۋحاني جاۋاپ رەتىندە جاسالعان شىعارماشىلىق ءدۇمپۋ بولاتىن.
ءۇشىنشى كەزەڭ — تارالۋ زامانى 16-17 عاسىرلار. نوعايلى ورتاسىنان شىققان ءىرى رۋلىق-تايپالىق توپتار مەن جەكەلەگەن رۋ-تايپالار وسى ۋاقىت ىشىندە قازاقستاننىڭ باسقا ايماقتارىنا، ورتا ازيا مەن سولتۇستىك كاۆكازعا تارالىپ، بۇگىنگى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ قالىپتاسۋ ءداۋىرى باستالدى. ولار بۇرىنعى نوعايلى اقپاراتىن، ەڭ الدىمەن، نوعايلى جىرلارىنىڭ باستاپقى نۇسقالارىن جاڭادان قالىپتاسا باستاعان قازاق، قاراقالپاق، نوعاي، ت.ب. حالىقتاردىڭ فولكلورىنا باستاپقى ماتەريال رەتىندە سىيعا تارتتى.
ءتورتىنشى كەزەڭ — قايتا قورىتۋ كەزەڭى. بۇل — 17-19 عاسىرلار. جاڭا حالىقتار ءۇشىن «باياعىدا، نوعايلى جۇرتىندا...» دەپ باستالاتىن ۋاقىت پەن كەڭىستىك ەندى ناقتى تاريحي نوعاي مەن نوعايلىنى بىلدىرەتىن ەمەس، ءار حالىقتىڭ ءوزىنىڭ باياعى، باتىرلىق ءداۋىرىن بىلدىرەتىن قاھارماندىق نەمەسە ميفوپوەتيكالىق باستاۋ ۋاقىت كورسەتكىشىنە اينالدى. وسى ءسوزدى پايدالانعان جۇرت ەندى نوعايلى ەسىم-تۇلعالىق كومپلەكسىن تەك «وزىنىكى»، ۇلتتىق دەپ ءتۇسىندى. نوعايلى اقپاراتىنداعى باستاپقى جەر-سۋ اتتارى مەن وقيعانىڭ تاريحيلىعى جويىلىپ، وبرازدار سيپاتى جالپىلانىپ، ناقتىلىعى جوق بولىپ كەتتى.
بۇل — تەزيستىك تۇردە بەرىلىپ وتىرعان، الدىن الا حابارلاۋ بولىپ تابىلادى. ءار كەزەڭگە قاتىستى ناقتى دالەلدەمەلەرگە توقتالۋ — كەيىنگى اڭگىمەلەرىمىزدە ورىندالماق.
ەڭ باستىسى، نوعايلى فەنومەنىنىڭ قالىپتاسقان جەرى ماڭعىستاۋ جانە ءۇستىرت ەكەندىگىن عىلىمي اقيقات رەتىندە كورسەتكەندەي بولدىق.
«ەسەن-قازاق» كىتابىنان ءۇزىندى. 37-40 بەتتەر.
– الماتى. «ارىس» باسپاسى. 2006 جىل
Abai.kz
سەرىكبول قوندىباي
(1968 – 2004)
عۇمىرىن قازاقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، سالت-ساناسىن جاڭعىرتۋعا ارناپ، سۇبەلى ۇلەس قوسقان جانە تۇبەگەيلى زەرتتەۋدە زور ەڭبەك ەتكەن قازاقتىڭ ولكەتانۋشى، گەوگراف، پۋبليتسيست، ەتنوگراف-عالىمى.
1991 جىلى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، 1991 – 1997 جىلدار ارالىعىندا ماڭعىستاۋ، ءۇستىرت مۇراجاي-قورىعىندا، وبلىستىق ەكولوگيا جانە بيورەسۋرستار باسقارماسىندا قىزمەتكەر، ورتا مەكتەپتە مۇعالىمى، ولكەتانۋ، تۋريزم، لاندشافت ەستەتيكاسى ماسەلەلەرى سالاسىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. سونىمەن قاتار، بايىرعى قازاق شەجىرەسى مەن ءافسانا اڭىزدارى، گەوگرافياسى تۇرعىسىندا ماعلۇماتتار جيناستىرىپ، بىرنەشە كىتاپ جازعان عالىم. عالىمنىڭ «ماڭعىستاۋ گەوگرافياسى»، «قازاق ميفولوگياسىنا كىرىسپە» (1997), «ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتىڭ كيەلى ورىندارى» (2000), «ەسەن-قازاق» (2002), «گيپەربورەيا: ءتۇس كورگەن زامان شەجىرەسى» (2003), «ارعىقازاق ميفولوگياسى» (2004), «ەستەتيكا لاندشافتوۆ مانگيستاۋ» (2005), «ماڭعىستاۋناما» (2006), «قازاق دالاسى جانە گەرمان تاڭىرلەرى» (2006), «جاۋىنگەرلىك رۋح كىتابى» (2006) سىندى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى بار.
سەرىكبول قوندىبايدىڭ جارىق كورگەن ەڭبەكتەرى:
• «ماڭعىستاۋ گەوگرافياسى»،
• «قازاق ميفولوگياسىنا كىرىسپە» (1997),
• «ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتىڭ كيەلى ورىندارى» (2000),
• «ەسەن-قازاق» (2002),
• «گيپەربورەيا: ءتۇس كورگەن زامان شەجىرەسى» (2003),
• «ارعىقازاق ميفولوگياسى» (2004),
• «ەستەتيكا لاندشافتوۆ مانگيستاۋ» (2005),
• «ماڭعىستاۋناما» (2006),
• «قازاق دالاسى جانە گەرمان تاڭىرلەرى» (2006),
• «جاۋىنگەرلىك رۋح كىتابى» (2006)
ۆيكيپەديا
