پرەزيدەنت توقاەۆ «ورتالىق ازيا + شىعاناقتاعى اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعى كەڭەسىنىڭ» ءبىرىنشى سامميتىنە قاتىستى.

شىنىن ايتۋ كەرەك، «سامميت» دەگەن شىن مانىندە ىلۋدە ءبىر بولىپ، سيرەك وقيعالار قاتارىنا جاتۋى ءتيىس ءىس-شارالار سوڭعى كەزدە تىم كوبەيىپ كەتكەن سياقتى. ونى مەن ءوز باسىم الەمدىك ساياساتتاعى تەكتونيكالىق وزگەرىستەرمەن، ءار ەلدىڭ، ءار ايماقتىڭ، ءار بلوكتىڭ جاڭاشا جاعدايدا ءوز ورنىن تابۋعا ۇمتىلۋىمەن جانە ورتالىق ازيا سەكىلدى بىرەگەي ايماقتىڭ جاڭا جاعدايداعى ءرولىنىڭ ارتىپ، وعان دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ وسۋىمەن بايلانىستىرامىن.

بۇل ءسامميتتىڭ ەرەكشەلىكتەرى قانداي؟ تۇڭعىش رەت وتكىزىلىپ وتىرعان فورۋمنىڭ بولاشاعى نە بولماق؟ سول تۋرالى بىرەر ءسوز.

وسى ءسامميتتى ازىرلەۋگە ءتيىس سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى بىلتىر باس قوسقاندا، بولاشاق ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزگى باعىتتارى جاريا ەتىلگەن. ولار – پاندەميا كەزىندە ءۇزىلىپ قالعان تاۋار جانە ترانسپورت بايلانىستارىن قالپىنا كەلتىرۋ، ازىق-تۇلىك، ەنەرگەتيكا جانە سۋ قاۋىپسىزدىگىن نىعايتۋ، جاسىل ەكونوميكانى دامىتۋ، ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋ جانە كليماتتىق وزگەرىستەردىڭ سالدارىمەن كۇرەسۋ، بارلىق سالاداعى وزىق تاجىريبەمەن الماسۋ، ءتيىستى ساۋدا-ساتتىق جانە ينۆەستيتسيالىق مەحانيزمدەردى ورنىقتىرۋ.

ارينە، وزەكتى ماسەلەلەر. بىراق، مۇنداي ماقساتتار كەز كەلگەن ەلدەر اراسىندا راسىمدەلۋى مۇمكىن عوي.

سول سەبەپتى بۇل ءسامميتتىڭ ەكى عانا ەرەكشەلىگىنە توقتالايىن.

ءبىرىنشىسى، مەنىڭشە، پارسى شىعاناعىنداعى اراب ەلدەرىنىڭ قالتاسىنىڭ قالىڭدىعىندا، ياعني وراسان زور ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىكتەرىندە جاتىر. ساۋد ارابياسى، بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى، كاتار سەكىلدى ەلدەر كەز كەلگەن ەلدى جارىلقاپ تاستاي الادى. ال ورتالىق ازيا ەلدەرى سول قارجىعا وتە-موتە ءزارۋ!

پرەزيدەنت توقاەۆ ايتقانداي، «UNCTAD بايانداماسىنا سايكەس بىلتىر ورتالىق ازياعا تارتىلعان تازا ينۆەستيتسيا 40 پايىزعا ارتىپ، 10 ميلليارد دوللاردى قۇرادى. ونىڭ 60 پايىزى قازاقستانعا تيەسىلى».

مىنە، ورتالىق ازيا ەلدەرى وسى قارجى ءۇشىن ءوزارا باسەكەگە ءتۇسىپ، تالاسىپ قالاتىن دا شىعار. ءبارى مۇمكىن.

تەك ايتەۋىر، قارجىلى اراب ەلدەرى ينۆەستيتسيا سالۋ ءىسىن ءدىني اعىمداردىڭ دامۋىمەن بايلانىستىرماسا بولدى. ايتپەسە، تىم الىسقا كەتىپ قالۋىمىز مۇمكىن.

ەكىنشى فاكتور اراب ەلدەرىنىڭ مۇقتاجدىعىنا قاتىستى. اڭگىمە XXI عاسىردىڭ وتە-موتە وزەكتى پروبلەماسى – ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى بولىپ تۇر. ءشول مەن شولەيت ايماعىندا ورنالاسقان اراب ەلدەرىندە بۇل ماسەلە كۇننەن كۇنگە ۋشىعىپ بارا جاتقانى بەلگىلى. ال ورتالىق ازيانىڭ ازىق-تۇلىكتىك الەۋەتى زور.

پرەزيدەنت توقاەۆ ايتقانداي، «ەلىمىز – الەمدە بيداي مەن ۇن وندىرەتىن ەڭ ءىرى ون مەملەكەتتىڭ ءبىرى. اراب ارىپتەستەرىمىزدىڭ «ورگانيك» جانە «حالال» ونىمدەرىن ءوندىرۋ، وڭدەۋ جانە سەرتيفيكاتتاۋ تاجىريبەسى مەن مۇمكىندىگى مول. سوندىقتان ولارعا سۇرانىس جوعارى».

مىنە، وسى ەكى باستى مۇددە ورتالىق ازيا مەن شىعاناقتاعى اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعىنىڭ باياندى بولۋىنىڭ باستى العىشارتتارى بولماق.

ساياسي ىنتىماقتاستىق جايلى ايتۋدىڭ ءوزى قيىن بولار، ويتكەنى سامميتكە قاتىسقان ەلدەردىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتاعى ۇستانىمدارى ارقيلى.

اراب الەمى دەگەندە، ءدىني فاكتور، ارينە، بىردەن كوزگە ۇرادى، الايدا ول شەشۋشى بولادى دەپ ويلامايمىن. ونىڭ ۇستىنە شىعاناقتاعى كەيبىر اراب ەلدەرىندەگى ءدىني اعىمداردىڭ ورتالىق ازيا ايماعىنا جات ەكەنىن دە ەستەن شىعارماعان ابزال.

شىعاناق ەلدەرىنىڭ ورتالىق ازيا ايماعىنا وسىلايشا دەن قويۋىنا الەمنىڭ باسقا ساياسي ىقپال ورتالىقتارى جاي قاراپ وتىرا قويماس، سول سەبەپتى اقش، ەۋرووداق، قىتاي مەن رەسەي دە ءبىزدىڭ ايماقتا ءوز پوزيتسيالارىن ودان سايىن كۇشەيتۋگە تىرىساتىنى حاق.

ول دا ءبىز ءۇشىن جامان ەمەس: ەڭ بولماسا، ينۆەستيتسيا بەرۋ شارتتارى جەڭىلدەيدى دە، ولاردىڭ سوماسى ارتادى.

ءامىرجان قوسان

Abai.kz