1969 جىل، 13 تامىز. بۇل ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ تۇساۋى كەسىلۋگە ءسال عانا قالعان كۇن. كەڭەس وداعى مەن اقش ءوزارا تىرەسىپ، «قىرعي-قاباق سوعىستىڭ» قىزىپ تۇرعان شاعىندا ورىن العان بۇل وقيعانى بۇگىندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. بۇل كۇندى، بۇل وقيعانى ادامزات ەستەن شىعارىپ، الەم ۇمىتسا دا، قازاق جادىندا ساقتاۋعا ءتيىس، انىعى مىندەتتى. نەگە؟ ويتكەنى ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جاعدايىنا تىرەپ قويعان قارۋلى قاقتىعىس ەلىمىزدىڭ شىعىسىنداعى جالاڭاشكول دەپ اتالاتىن جەردە ورىن الدى، ياعني قازاق ەلىندە بولدى. 

1969 جىلى 2 ناۋرىزدا رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىنداعى دامانسك ارالى ءۇشىن قىتاي-كسرو اسكەري قاقتىعىسى ورىن الدى. ەكى تاراپتان قوسقاندا 400-دەي ادام قازا تاپقانىمەن، الەمدىك ءباسپاسوز قۇرالدارى بۇل وقيعا جايىندا ءلام-ميم دەمەگەنى وتە قىزىق. سول كەزدە ءدال وسىنداي وقيعا قايتالانسا دەپ، ۇلكەن اسكەري سوعىسقا بارۋ جوسپارى كسرو-دا جاساقتالىپ جاتقان ەدى. الايدا وسى جولى قىتايدىڭ قارۋلى كۇشتەرى، قيىر شىعىستان ەمەس قازاقستان تاراپىنان كىرۋدى ءجون كوردى. 1957 جىلدان باستاپ كوممۋنيستىك يدەولوگيانى ۇستانۋىنا قاراماستان قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى سول كەزەڭدەگى كەڭەس وداعىنىڭ بىرنەشە ايماعىنا بايلانىستى جەر داۋىن كوتەردى. قىتايدا جەر داۋىنا قاتىستى ۇلكەن پروۆوكاتسيالىق ۇندەۋلەر ورىن الىپ، ءتىپتى «ماو تسزە دۋن ايەلىنىڭ قىرىق جىلدىعىنا الماتىنى سىيلاماق» دەگەن ويلار دا ايتىلعان ەدى.

اتاپ ايتقاندا قيىر شىعىستىڭ ءۇش اۋدانىن، قازاقستاننىڭ ەكى اۋدانى (ۇشارالعا دەيىنگى ارالىقتى) جانە قىرعىزستاننىڭ ەكى اۋدانىن ءوز تاراپىنا قوسقىسى كەلدى. 1969 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ كسرو-قىتاي قاتىناسى قاتتى شيەلەنىستى. ماۋسىم، شىلدە ايلارىندا قىتاي تاراپى ەلىمىزدىڭ شىعىسىنداعى شەكارا ايماعىنا اسكەر توپتاستىرىپ، تۇنگى جانە كۇندىزگى اسكەري جاتتىعۋلار ۇيىمداستىردى. 12 تامىزدا قىتاي تاراپىنىڭ شەكاراشىلارى «جالاڭاشكول» مەن «رودنيكوۆايا» اسكەري زاستاۆاسىنا جاقىن ايماققا توپتاستىرىلا باستادى. ءتۇنى بويى شەكارا ماڭىنا توپتاسقان قىتاي شەكاراشىلارى، تۇنگى ساعات 3-4-تەر شاماسىندا كسرو-نىڭ شەكاراسىن كەسىپ ءوتىپ، شەكارا ماڭىنداعى جارتاستى مەكەندەر مەن جوتالارعا وكوپتار قازىپ، دايىندىق جۇرگىزدى. كسرو شەكاراشىلارىنىڭ مەملەكەتتىك شەكارانى بۇزۋدى توقتاتىپ، ءوز ەلدەرىنە ورالۋعا بەرىلگەن كەڭەسكە قىتاي شەكاراشىلارى قۇلاق اسپادى. ءتىپتى ءبىرىنشى بولىپ شەكارانى بۇزىپ وتكەن 17 قىتاي شەكاراشىسىنا كومەككە ارتىنشا 70-تەي، ودان كەيىن تاعى دا 100-دەي قىتاي ساربازى كەلدى. جالاڭاشكول ماڭىندا اۆتوماتپەن جانە تانكىگە قارسى قارۋ-جاراقپەن جاساقتالعان  200-دەي قىتاي  ساربازى توپتاستىرىلدى. سوڭعى مارتە بەرىلگەن ەسكەرتپەگە قىتاي تاراپى اتىلعان وقپەن جاۋاپ قاتتى.

سولايشا رەسمي تۇردە «جالاڭاشكول وقيعاسىنىڭ» تۇساۋى كۇكىرت يىسىمەن كەسىلدى. بۇل 1969 جىل، تاڭعى ساعات 07:50-دە ورىن الدى. جالاڭاشكول ماڭىنداعى قيان كەسكى ۇرىس ءبىر ساعاتقا سوزىلدى. 200 قىتاي ساربازىنا 54 شەكاراشى قارسى تۇرىپ، ۇرىس تاڭعى ساعات 09:15-تە كسرو شەكاراشىلارىنىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى. ۇرىس بارىسىندا كسرو تاراپىنان 2 شەكاراشى قازا تاۋىپ، 10-نى جارالاندى، ال قىتاي تاراپى 19 جاۋىنگەرىنەن ايىرىلىپ، 3-ءى تۇتقىنعا ءتۇسىپ (ەكەۋى ۇشارالعا اپارا جاتقان ساتتە جاراقاتتان تىكۇشاقتا قازا تاپتى), 40 ساربازى اۋىر جارالاندى. بۇل وقيعادان كەيىن 1969 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىندە  پەكيندە كسرو مەن قىتاي تاراپتارى كەلىسسوز وتكىزىپ، جاۋلاستىقتى دوعارۋ جانە اسكەري قاقتىعىسقا بارماۋ جايلى كەلىسىمگە كەلدى.

ءبىر وكىنىشتىسى بۇل قاقتىعىستا كوپتەگەن قايسار قازاق ۇلدارىنىڭ قاتىسقاندىعىنا قاراماستان، بىردە-بىرەۋىنىڭ اتى اتالىپ، ماراپات بەرىلمەدى. 36 ماراپاتقا يە بولىپ، كەۋدەسىنە مەدال تاعىلعان شەكاراشىلاردىڭ ىشىندە بىردە-ءبىر قازاق بالاسى بولمادى. ءجا-ءجا، جارار، ول قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريانىڭ ساياساتى ەدى. ەندىگى تاڭدا تاريحتا ۇمىت بولعان، ماراپاتقا لايىق بولعانىمەن، شاڭ باسىپ مۇراعاتتا جاتقان قازاق ۇلدارىنىڭ ەسىمىن ەلگە تانىتىپ، ناسيحاتتاۋ ءبىزدىڭ پارىزىمىز. 1997 جىلى قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا شەكارا ماسەلەسىن تولىققاندى شەشەتىن 11 قۇجاتقا قول قويىلدى. ەندىگى تاڭدا ەشبىر مەملەكەت تاۋەلسىز دە ازات قازاقستانعا تەرريتوريالىق ماسەلە بويىنشا تالاپ قويا المايدى، ويتكەنى ءبىز ونى قۇجاتپەن رەتتەپ، بۇۇ-مەن مويىنداتتىق.

الايدا قۇجات - ول قاعاز. ءححى عاسىر قۇجاتتىڭ عاسىرى بولعانىمەن، كسرو-عا قارۋ كەزەنگەن قىتايدىڭ قۇجاتقا قولدى ءبىر سىلتەپ، قازاقستانعا قايتا تالاپ قويماسىنا كىم كەپىل؟! بۇل تەك قىتايعا عانا قاتىستى ايتىلعان وي ەمەس. سوندىقتان شەكارانى بەرىك قىلىپ، ۇنەمى كۇكىرتتى قۇرعاق ۇستاۋ مىندەتىمىز. سوندا عانا «جالاڭاشكول وقيعاسى» تاريحتا عانا وقىلىپ، شىنايى ومىردە قايتالانبايتىن بولادى. لايىم، ۇنەمى سولاي بولعاي.

اۆتورى بەلگىسىز جازبا

Abai.kz