باسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن

14.

جوعارىدا شەجىرە دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ كورسەتكەنىمىزدەي،  بايدىبەك 609 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. 33 جاسقا كەلگەنىندە ەكىنشى ايەلى زەرىپ وعان جالمامبەت دەگەن ۇل تاۋىپ بەرەدى. دەمەك، شاپىراشتىنىڭ اكەسى جالمامبەت 642-ءشى جىلى تۋعان. ال شاپىراشتى، ءبىر بۋىننىڭ ورتاشا جاسىن 25 جىل دەگەن ەسەپپەن قاراعاندا، شامامەن 667-ءشى جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ياعني ول دا اتاسى بايدىبەك، اكەسى جالمامبەتپەن بىرگە باتىس تۇركى قاعاناتى تۇسىندا ءومىر سۇرگەن.  سونداي-اق تۇرگەش قاعاناتىنىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى وقيالارعا دا كۋا بولعان.

شەجىرەگە قاراعاندا، شاپىراشتىنىڭ اكەسى جالمامبەت وتە سەرى، سالقام كىسى بولىپتى. ىلعي جۇيرىك، جورعا ۇستاعان. يت جۇگىرتىپ، قۇس سالعان. سەرىلىكپەن ەل ارالاپ ءجۇرىپ، زامانىندا قىزىل بي اتانعان قوڭىرات قوجبانبەت ءبيدىڭ قىزى جۇپار (ماپىراشتى) سۇلۋمەن كوڭىل قوسىپتى. قىزىنىڭ جۇكتى بولىپ، ءىشى بىلىنە باستاعانى ءبىر كۇنى اكەسىنە دە جەتىپتى. سودان قوجبانبەت كاتتى اشۋ شاقىرىپ، بايدىبەككە: «بالاسى تەنتەكتىك ىستەدى، قىزىمدى ەكىقابات قىلدى، جالمامبەتكە اشىناسىن الىپ بەرسىن، ايتپەسە قاتار جاتقان ءۇيسىن – قوڭىرات جاۋلاسامىز. ارىستىڭ باسقا ءتورت بالاسىنىڭ ءبارىن جينايمىن. بەكتىڭ بالالارى ءسوزىمدى سويلەمەسە دە، بال مەن جان بالالارىنا ءتىلىمدى العىزامىن ء(وزى، ياعني قوڭىرات – بالدان تاراعان عوي), ايتپەسە مىنا ءتىرى جەسىرىن السىن. ءۇيسىن – قوڭىرات ەشقاشان جاۋلاسىپ كورمەپ ەدى، مەن سول اتا سالت-ءداستۇرىن جادىگەرلەپ وتىرمىن»، – دەپ سالەم ايتىپتى.

بايدىبەك باي سول ءبىر كەزدەرى «قىزىلباس ەلىنەن كەلگەن جاۋدى ۇيسىنگە بەتتەتىپ جىبەرگەن، سودان ءبىراز ابىل، ازىق بالاسىنىڭ قىرىلعان شاعىن ەسكە الىپ، سول ورايدا قوڭىرات قىزىل بيگە (قوجبانبەتكە)» وكپەلى ەكەن. قوجبانبەت وتە اقىلدى ادام، ەكى اراداعى وسى ءبىر كىشكەنتاي ىلگىشتى پايدالانىپ، قىڭىرايىسىپ قالعاي ءۇيسىن – قوڭىراتتىڭ اراسىن وسى ءبىر قۇداندالىقپەن تاتۋلاستىرماق بولعان. العاش بۇعان ءبىر قىرىن كەلگەنىمەن، بايدىبەك تە تاتۋلاسۋدىڭ جولى وسى بولار دەپ شامالاپ، بالاسى جالمامبەتكە ءسوز سالسا، ول دا: «ەگەر دۇنيەدە ءتىرى جۇرەتىن بولسام، جۇپاردان باسقانى المايمىن»، – دەيدى...

سونىمەن، بايدىبەك قوجبانبەت بيمەن ەرەك وتىرىپ، ەرەن سويلەسپەك بولىپ، بايبىشەسى زەرىپتى الىپ، جاقسى-جايساڭدارىمەن قوجبانبەت اۋىلىنا اتتانىپتى. جولاي باي ءبىر ارلاندى سوعىپ الىپتى. «اقىر قوجبانبەتپەن قۇدا بولاتىن بولدىم، تەرىس ازۋ قىزىل بيگە قاسقىردىڭ ۇلپانىنىڭ بۇيىرىپ تۇرعانىن كوردىڭ بە، سوعان بايلايىن»، – دەگەن ويمەن، اتىنىڭ ارتىنا بوكتەرىپتى.

قوجبانبەت اۋىلىنا ءتۇسىپ، ءبىراز سۋسىنداپ، دالاعا شىققان بايدىبەك قاسقىرىنىڭ ءىشى جارىلىپ جاتقانىن كورەدى. سويتسە، الاتىن كەلىنى اناداي جەردە قاسقىردىڭ باۋىرىن قانىن سورعالاتىپ شيكى جەپ وتىر ەكەن...

«شەشەمىز جۇپار جولبارىس مىنەزدەس، ءبىرايتار ادام ەكەن»، – دەيدى قازىبەك بەك. ونى ابىسىندارى «جولبارىس سياقگى الاپاش، ماپىراش» دەپ ءجۇرىپ، اقىرى ماپىراشتى اتاندىرىپتى. مىنە سول جۇپار – ماپىراشتى سۇلۋدان شاپىراشتى (دوسىمبەت) تۋىپتى. «اتامىز تۋعاندا، ءبىر كوزى ءبىر كوزىنە اتىسىپ، شاپىراشتانىپ تۋىپتى. سوندىقتان اتىن دوسىمبەت قويسا دا، شاپىراشتى اتانىپ كەتكەن». ماپىراشتى سۇلۋ جالمامبەتپەن ءبىر-اق جىل عۇمىر كەشىپتى دە، قايتىس بولىپتى. سونان سوڭ جالمامبەت ماپىراشتىنىڭ تۋعان ءسىڭلىسى (تۇمار) قاراشاش سۇلۋدى العان. قاراشاش تۋعان ۇلىمەن تۇرماي، شاپىراشتىنىڭ قولىندا وتكەن...

بولاشاق ۇلكەن رۋدىڭ ءتۇپ اتاسى شاپىراشتىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن جانە ەسەيگەن مەزگىلىن تاعى ءبىر شامالاپ كورەيىك. «شاپىراشتىنىڭ ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ەر جەتكەن شاعى قايتا جاۋگەرشىلىك ورشىگەن كەز ەدى»، – دەلىنەدى قازىبەك بەك شەجىرەسىندە[1]. بۇل كەزەڭ ءبىزدىڭ جوعارىدا كەلتىرگەن ەسەبىمىز بويىنشا – VII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا سايكەس كەلەدى: شاپىراشتى  شامامەن 667-ءشى جىلى تۋعاندا، ونىڭ ەرجەتكەن شاعى 680–690-شى جىلدار بولسا كەرەك.

سول جىلدارداعى  ساياسي احۋالدى شەجىرەشى بىلاي بايان ەتەدى:

...اسىرەسە قىتايلار بىرەسە قالماقتاردى، بىرەسە ۇيعىرلاردى قازاقتارعا ايداپ سالىپ، ءوزى ولاردى قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى (بۇل ماعلۇمات عىلىمي تاريح دەرەكتەرىمەن سايكەس كەلە بەرمەيدى – ب.ق.). قىتايلار قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋدەن كۇتكەندەرىنە جەتە الماعاندىقتان، ويتكەنى قازاقتار وزدەرىنىڭ تۇقىمدارىنا كوبىرەك ۇيلەنگەن دە، قىتايلاندىرۋ ىسكە اسپاعان، سول سەبەپتى قازاق جۇرتىن ەندى تەك كۇشپەن باعىندىرۋعا تالاپ قىلدى.

ول كەزدە تابعاشتاردى، ماشىنداردى قوسپاسا، قىتاي ونشا كوپتىك تە جاساي المايتىن. بىراق قىتاي توڭىرەگىندەگى ۇساق جۇرتتار وزدەرىن قىتاي جارىلقايتىنداي كوردى. بىراق قىتايدىڭ ەسەبى بولەك-ءتى. ولار ۇساق جۇرتتى: «ۇيسىندەر سەڭدەردى شاپقالى جاتىر»، – دەپ «ساقتاندىراتىن»، ۇنەمى ءبىزدىڭ جەرگە جىبەرگەن جانسىزدارى ارقىلى العان ماعلۇماتتارىن ولارعا دابىرايتىپ، قامپايتىپ كورسەتىپ وتىرۋشى ەدى. «جەلكەڭدە ءۇيسىن – شىعىل دەگەن ۇلى ەل وتىر. ءجاي وتىرعان جوق، ايداھارداي اۋىزىن اشىپ، انە-مىنە سەندەردى جۇتقالى تۇر. ەرتەڭ ول بۇگىنگىدەن دە مىقتى بولادى، ەشكىمگە تەڭەستىك بەرمەي كەتەدى، سوندىقگان، ازىرگە تىم كۇشەيىپ كەتپەي تۇرعانىندا، بۇل ۇلى ەلدى السىرەتىپ-السىرەتىپ قويماسا بولمايدى»، – دەپ جۇرەتىن قىتاي نوياندارىنىڭ ىقپالى تابعاشتى، ۇيعىرلاردى، ماشىندى تىنىش تاپتىرمادى. ول كەزدە دە «قىتايلار اتتى پايدالانا المايتىن». سونداي-اق ولار تاماعىنا ءشوپ، تىشقان، قوڭىز جەيتىن. سوندىقتان سالتاتتى ءبىر تابعاش نەمەسە ءبىر ۇيعىر ون قىتايعا بوي بەرمەيتىن كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە، دەيدى شەجىرەشى، سول ءبىر شاقتاعى ءبىزدىڭ تۋىسقانىمىز بوپ كەلەتىن ۇيعىرلار وسى كۇنگى «ءبىز ۇيعىرمىز» دەيتىندەر سياقتى ەمەس، كوبىنە بىزشە كوشىپ، بىزشە مالمەن اينالىساتىن جۇرت-ءدۇر. ال جاياۋ قىتاي ات قۇلاعىندا وينايتىن، قاتىن-بالاسىنا دەيىن ات ۇستىندە كۇن كورەتىن قازاقتارعا وزدەرى بارىپ تيىسەم دەپ بەكەردەن بەكەر قىرىلۋدى ءجون كورمەسە كەرەك. «ويتكەنى تالاس، شۋ بويىندا بولعان سوعىستا جاياۋ-جالپىلاپ ءجۇز مىڭ قولمەن كەلگەن قىتايلاردىڭ كوبى قىرىلىپ، ءبىرسىپىراسى عاراپتارعا قولعا ءتۇسىپ، ءتىپتى جەرگىلىكتى جۇرتتارعا ءسىڭىپ، شىعىنداپ قالعان-دى»[2].

وسى جەردە شەجىرە مەن عىلىمي تاريح دەرەكتەرىنىڭ ۋاقىت تۇرعىسىنان ۇيلەسە بەرمەيتىنىنە تاعى ءبىر نازار اۋدارا كەتۋگە تۋرا كەلەدى. شەجىرەشىنىڭ «...تالاس، شۋ بويىندا بولعان سوعىستا... قىتايلاردىڭ كوبى قىرىلىپ، ءبىرسىپىراسى عاراپتارعا قولعا ءتۇسىپ...» دەيتىن حابارىنا، ىڭعايى، رەسمي عىلىمي تاريحتا تىركەلگەن 751 جىلعى تالاس شايقاسى ارقاۋ بولعان ءتارىزدى.

بۇل ۋاقىتتاعى ساياسي جاعداي قانداي ەدى؟

تاريحتان ءمالىم، ورتالىق ازيا، سولتۇستىك قىتاي، ورتا ازيانىڭ امۋدارياعا دەيىنگى ەلەۋلى بولىگىن مەكەندەيتىن تۇركى تايپالارى وداقتاسىپ، 552 جىلى ءىرى مەملەكەت قۇردى. ول تۇركى قاعاناتى دەپ اتالدى[3].

وسى جەردە قاعاناتتىڭ اتاۋىنا بايلانىستى بىرەر ويدى ورتاعا سالا كەتكەن ءجون سىقىلدى. ورىس تاريحي ادەبيەتىندە  ول «تيۋركسكي كاگانات» دەپ اتالادى. مۇندا «تيۋرك» ەتنونيمى ەجەلگى زاماندارداعى ءتىلى، ءدىلى، ءومىر ءسۇرۋ سالتى ۇقساس تايپالاردىڭ ورتاق اتاۋى رەتىندە قولدانىلىپ تۇر. ال بەرتىنگى قازاق تاريحي ادەبيەتىندە بۇل اتاۋلار «تۇرىك قاعاناتى» جانە «تۇرىك» تۇرىندە الىنىپ وتىر[4]. ال بۇل، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، بۇگىنگى تۇرىك حالقىنىڭ اتاۋىمەن ءجاي عانا ۇندەسىپ قويماي، ۇعىمدىق شاتاستىرۋلارعا اپارادى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ورىس شىعىستانۋشىلارى ەڭبەكتەرىندە قولدانىلاتىن، ءبىر-بىرىنەن ايقىن اجىراتىلاتىن  «تيۋرك»  (تەكتەس تايپالاردىڭ جالپى اتاۋى) جانە «تۋروك» (تۇرىك حالقىنىڭ جالقى اتاۋى) ەتنونيمدەرىنىڭ ءدال بالاماسىن قازاقشا «تۇرك» جانە «تۇرىك» دەپ جازۋ ارقىلى بەرگەن ءجون بولار ەدى. ياعني، ورىس شىعىستانۋشىلارى ەرتە زامانعى ەتنونيمدى جوعارىدا اتالعانداي «تيۋركسكي كاگانات»، «تيۋرك» دەپ كەلتىرگەن تەرميندەردى قازاقى ۇعىممەن «تۇرك قاعاناتى» جانە «تۇرك» تۇرىندە قولدانعاننىڭ دۇرىس بولارى انىق. بىراق بۇلايشا جازۋ كوپشىلىك كوڭىلىنە «ر» مەن «ت» ارىپتەرىنىڭ ورتاسىنداعى «ءى» ءارپى كەزدەيسوق، ياكي ساۋاتتى جازا بىلمەۋشىلىك سالدارىنان ءتۇسىپ قالعانداي اسەر بەرۋى ىقتيمال. سوندىقتان ولارعا – «تۇرك قاعاناتى» جانە «تۇرك» اتاۋلارىنىڭ جازىلۋىنا – بالاما رەتىندە «تۇركى قاعاناتى» جانە «تۇركى» دەپ جازۋدى قولدانا بەرگەن ورىندى سەكىلدى. سوندا ەجەلگى «تۇرك» پەن كەيىنگى «تۇرىك» ەتنونيمدەرىنە ءبىر-بىرىنەن انىعىراق اجىراتىلاتىن رەڭك بەرىلەرى ءسوزسىز. ولاي جازۋ مىنا جاعدايدا دا قولايلى: «گوۆوريلي، پيسالي نا تيۋركي» دەگەندى «تۇرىكشە سويلەدى، جازدى» دەپ اۋدارعاننان، «تۇركىشە سويلەدى، جازدى» دەۋ الدەقايدا دۇرىس جانە تۇسىنىكتى بولماق.

جالپى، «تۇرىك» («تۇرك»، «تۇركى») ەتنونيمى العاش رەت قىتاي جىلنامالارىنا «تۋتسزيۋە» دەگەن اتاۋمەن 542 جىلى تۇسكەن ەكەن[5]. بۇل تۇركى تايپالارىنىڭ قاعاناتى تۋ تىگۋىنەن ون جىل بۇرىنعى ءجايت. قىتايلار ولاردى عۇنداردىڭ (سيۋننۋلەردىڭ) ۇرپاقتارى دەپ ساناعان. ولار قىتايدىڭ ۆەي كنيازدىگىنىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىنە سولتۇستىك-باتىس جاقتان تيىسەتىن كورىنەدى. جىل سايىن شاپقىنشىلىق جاساپ، ويرانداپ كەتەدى ەكەن.

15.

تۇركتەردىڭ (تۇركىلەردىڭ) بيلەۋشىسى بۋمىن VI عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنىڭ سوڭىنا قاراي سول شاقتا كۇشتى بوپ تۇرعان تيرەك تايپالارىنىڭ اسكەرىنىڭ تاس-تالقان ەتتى دە، تۇتقىندالعان تيرەكتەردى سول كەزگى دالا قۇقىعى شارتتارىنا ساي ءوز اسكەرىنە قوسىپ الىپ، سوعان دەيىن وزدەرى ۆاسسالدىق تاۋەلدىلىكتە بولىپ كەلگەن اۆارلارعا باسەكەلەس بولىپ شىعا كەلدى. ال 552 جىلعى كوكتەمدە اۆارلاردىڭ ورداسىنا شابۋىل جاساپ، كۇيرەتە جەڭدى. سودان باستاپ تۇركىلەر ولاردىڭ بارلىق يەلىكتەرىنە مۇراگەر رەتىندە ورنىقتى جانە بۋمىن دا، ودان كەيىنگى تۇركى بيلەپ-توستەۋشىلەرى دە  وزدەرى قۇرعان قاعاناتتى (يمپەريانى) باسقاراتىن قاعان اتاعىن الدى.

سودان سوڭ ولار باتىسقا سوعىس جورىقتارىن جاساپ، التاي اۋماعىنداعى يدتەردى باعىندىردى. ون جىلدان كەيىن، ساسانيلىك يرانمەن اسكەري وداق جاساسقاننان سوڭ، 563–567 جىلدارى يەلىكتەرى كاسپي تەڭىزىنەن سولتۇستىك ۇندىستانعا جانە شىعىس تۇركىستانعا دەيىن سوزىلعان ورتا ازيا ەفتاليتتەرىن جاۋلاپ الدى.

بىراق، سوعىس بىتكەن بويدا، شىعىس پەن باتىستى قوساتىن كەرۋەن جولدارى بويىنداعى جەرلەردى بولۋگە كەلگەندە،  وداقتاستار اراسىندا ارازدىق باستالدى. ويتكەنى ولاردى يەلەنۋ ساۋدا جولدارىن باقىلاۋعا، ەكى ايماقتىڭ تاۋار ايىرباسىنا بەلسەنە قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن-ءدى.  بۇرىنعى وداقتاستارىمەن ارازداسۋى سالدارىنان تۇركى قاعانى ۆيزانتياعا ەلشىلىك جىبەردى، ۆيزانتيادان قاعاناتقا ەلشىلىك كەلدى. ەكى جاق كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، جىبەك جانە باسقا تاۋارلار اپارۋ جولىن ىزدەستىردى.

ۆيزانتيالىقتار وزدەرىنىڭ ساسانيلىك يرانعا قارسى كۇرەسىندە تۇركىلەردەن اسكەري كومەك الۋعا ۇمىتتەندى. بۇعان جالپى وڭ قاراعانمەن، قاعانات بيلەۋشىسى ناقتى شەشىم قابىلداي قويمادى، وعان بۇل ەكى ەلدىڭ ءوزارا سوعىس جاعدايىندا ۇزاعىراق بولۋى ءتيىمدى ەدى.

الايدا 575 جىلى ۆيزانتيا مەن يران ءوزارا ۋاقىتشا ءبىتىم جاساستى دا، تۇركىلەردىڭ بۇلىكشىل ۆاسسالدارىن ءوز قاتارىنا تارتۋ ءۇشىن، كاۆكازعا كىرۋگە ارەكەت ەتتى. وعان جاۋاپ رەتىندە قاعاناتتىڭ اتتى اسكەرى بوسفور، قىرىم، باتىس كاۆكازعا جويقىن جورىق جاسادى.

ايتسە دە تەك قارۋدىڭ كۇشىمەن قۇرىلعان يمپەريانىڭ ۇلان-بايتاق جەرىن، ءوزارا بايلانىسقان ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق جانە ەتنوستىق-ساياسي ورگانيزم جاسالماعاندىقتان دا، ۇزاق ۋاقىت ىدىراۋعا ۇشىراتپاي ساقتاۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە، قاعاناتتا الەۋمەتتىك قايشىلىقتار شيەلەنىستى. جۇتتار، مال ىندەتتەرى، اشارشىلىقتار دا جاعدايدى ۋشىقتىرا ءتۇستى. مەملەكەتكە سۋي قىتايىنىڭ 581 جىلدان باستاپ الدەنەشە جىلدار بويى ۇزدىكسىز شابۋىل جاساپ تۇرۋى دا  احۋالدى اۋىرلاتىپ جىبەردى.

اقىرى، قاعانات 603 جىلى ەكى بولىككە ءبولىندى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، باتىس تۇركى قاعاناتىنىڭ ورتالىعى جەتىسۋدا، سۋياب قالاسى بولدى. دەگەنمەن ول شىعىس قاعاناتقا ءبىرشاما ساياسي تاۋەلدىلىكتە ەدى.  شىعىس تۇركى قاعاناتىنداعى وكىمەت بيلىگىن اشينالار (اشنالار) قولىندا ۇستادى.

تۇركىلەر ساناتىنداعى قارلۇق تايپالارى جوڭعار الاتاۋىنان سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنا دەيىن، بالقاش پەن ىستىقكول اراسىندا، ىستىقكولدىڭ اينالاسىندا، ىلە، شۋ، تالاس وزەندەرى القاپتارىندا، تيان-شان تاۋى  باۋرايلارىندا مەكەندەگەن ەدى[6]. شىعىس تۇركى قاعاناتىندا دا قارلۇقتاردىڭ بىرقاتار شوعىرلانعان توپتارى بار-تىن. ولار مونعوليانىڭ وتيۋكەن تاۋلى جەرلەرىندە، شىعىس تۇركىستاننىڭ بەسبالىق ايماعىندا جانە اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگىندەگى توكارستاندا ورنالاسقان بولاتىن. الايدا، ەرتەدەگى تۇركى رۋنالىق ەسكەرتكىشتەرىنىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ولاردىڭ نەگىزگى كوپشىلىگى موڭعول التايى مەن بالقاش كولىنىڭ ارالىعىندا، تارباعاتايدىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگى جاعىنداعى اۋماقتارعا ورنالاسقان «ءۇش قارلۇك»، ياعني قارلۇقتاردىڭ ءۇش تايپاسىنىڭ بىرلەستىگى رەتىندە دە ءمالىم.

قارلۇق تايپالارى وداعىنىڭ بيلەۋشىسى «ەلتەبەر» دەگەن اتاق العان. ۇيعىرلار مەن ازداردىڭ بيلەۋشىلەرى دە وسىلاي اتالعان. ولاردىڭ نەگىزگى قونىستانعان اۋدانىندا 657 جىلى، قارلۇقتاردىڭ ءۇش ايماعىنا قوسا، تايپا باسشىلارى باسقاراتىن ءتورتىنشى اكىمشىلىك ايماعى پايدا بولدى.

تۇركىلەردىن الەۋمەتتىك-ساياسي بىرلەستىكتەرىنىڭ بىردە كۇشەيىپ، بىردە السىرەۋىنە قاراي، قارلۇقتار دا كەي كەزدەرى شىعىس جانە باتىس قاعاناتتاردىڭ بىردە بىرەۋىنە، ەندى بىردە ەكىنشىسىنە باعىنىپ ءجۇردى.

مونعوليادا 682 جىلى شىعىس تۇركى قاعاناتى قۇرىلعاننان كەيىن، قارلۇقتار وعان تاۋەلدى بولعان-دى. الايدا، ورحون جازۋلارىندا ايتىلعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، قارلۇقتار باعىنىشتى قالپى جۇرە بەرمەگەن. ولار قاھاندارعا قارسى بىرنەشە رەت كوتەرىلىسكە شىققان، ءتىپتى سوعىس جورىقتارىن دا جاساعان[7].

قارلۇقتاردىڭ ءبىرىنشى جورىعى 711–712 جىلدارى ورىن العان ەدى.  كۇلتەگىن مەن ونىڭ ءىنىسى موگيليان حاننىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان ەجەلگى تۇركى جازبالارىندا بۇل جونىندە بىلاي دەلىنگەن (س.ە. مالوۆتىڭ «ەجەلگى تۇركى جازۋىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى. ماتىندەر جانە زەرتتەۋلەر» اتتى ەڭبەگى بويىنشا): «كۇلتەگىن 27 جاسقا كەلگەندە (كلياشتورنىي ونى 731 جىلعى 27 اقپاندا 47 جاسىندا ءولدى دەپ جازادى) قارلۇقتار حالقى ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىك سالدارىنان (بىزگە) جاۋ بوپ شىقتى»[8]. دۇشپانعا اينالعان بودانداردى جۋاسىتۋ ماقساتىنداعى كۇرەستەرىندە بىلگە-قاعان مەن كۇلتەگىن «قاسيەتتى تاماع جوتاسىندا»[9] (تارباعاتاي تاۋى بولۋى ىقتيمال) 715 جىلى قارلۇقتاردى جەڭەدى. ولارعا قارسى جورىقتار ودان كەيىن – 716 جانە 720 جىلدارى دا جاسالدى. الايدا، بىلگە-قاعان 734 جىلى دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن، كوپ ۇزاماي شىعىس تۇركى قاعاناتى دا قۇلادى.

ءسويتىپ، شىعىس تۇركىلەرىنىڭ بيلىگىن كۇيرەتكەن ءۇش تايپانىڭ – قارلۇقتاردىڭ، ۇيعىرلاردىڭ جانە باسمىلداردىڭ وداعى 742 جىلى مونعوليا دالالارىنداعى ساياسي ۇستەمدىككە جەتتى.  باسمىلداردىڭ كوسەمى قاعان (باس حان، قاھان) بولدى. قارلۇقتار مەن ۇيعىرلاردىڭ باسشىلارىنا يابگۋ (جابعۋ) اتاعى بەرىلدى.

ۇيعىرلار مەن كارلۇقتاردىڭ بىرىككەن قولى 744 جىلى باسمىلداردى تاس-تالقان ەتتى. سول جىلى تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىمى – ۇيعىر قاعاناتى قۇرىلدى. ول  840 جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇردى.

ۇيعىرلار V عاسىردان VI عاسىردىڭ ورتا شەنىنە دەيىن اۋەلى جۋجان (اۆار), ودان تۇركى قاعاناتتارىنىڭ كۇرامىنا كىرگەن ەدى. VIII عاسىردىڭ ورتاسىندا التايدا قاعانات قۇرىلعاننان سوڭ، ۇيعىر قاعانىنىڭ ساياسي ۇستەمدىگى شىعىسىندا مانچجۋرياعا دەيىن، وڭتۇستىگىندە گوبيگە دەيىن، VIII عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنا قاراي ەنيسەي قىرعىزدارىنىڭ جەرىنە دەيىن جايىلدى. ۇيعىر مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا ۇيعىرلاردىڭ وزدەرىنىڭ ون تايپاسى جانە وعىزداردىڭ توعىز تايپاسى كىردى.

جوعارعى قاعان (قاھان، حانداردىڭ حانى) ۇيعىر تايپالارىنىڭ باسشىسىنا ءتيىپ،  قارلۇقتاردىڭ كوسەمى «وڭ جاق (باتىس) يابعۋ» اتاعىن الدى. يبن حوردادبەح ءوزىنىڭ «كيتاب ءال-ماساليك ۆا-ل-ماماليك» اتتى ەڭبەگىندە بۇل مارتەبەنى قارلۇقشا «ج» دىبىسىمەن باستالىپ ايتىلۋىنا ورايلاستىرىپ – «ءال-جابعۋيا» دەپ جازعان.

دەربەستىككە  ۇمتىلعان قارلۇقتار ۇيعىر قاعاناتىنان ءبولىنىپ شىعىپ، 746 جىلى جەتىسۋعا قونىس اۋداردى.

ال جەتىسۋعا بۇل كەزدە ساياسي جاعداي تىم كۇردەلى بولاتىن. ونداعى تۇرگەش بيلەۋشىلەرى ءوزارا قىرقىسقان كۇرەس سالدارىنان وزدەرىنىڭ بۇرىنعى كۇش-كۇدىرەتىنەن ايىرىلعان-دى. سوندىقتان دا بىتىراپ كەتكەن تۇرگەش تايپالارى قارلۇقتارعا لايىقتى قارسىلىق كورسەتە المادى. تاريحشى كلياشتورنىيدىڭ زەرتتەۋلەرىندە ايتىلعانداي[10], بۇل وقيعالار ەرتەدەگى تۇركىلەردىڭ تەرحين جازبالارىندا: «يت جىلى ءۇش-قارلۇق وپاسىزدىق جاساپ، قاشىپ كەتتى. ولار باتىستاعى ون وق حالقىنىڭ ەلىنە كەلدى»، – دەپ كورسەتىلگەن.

تۇرگەشتەردىڭ ساياسي بيلىگىنىڭ السىرەۋى شىعىس تۇركىستانداعى قىتاي بيلەۋشىلەرىنە قولايلى كورىندى. جەتىسۋعا اسكەر اتتاندىرىپ،  سۋيابتى باسىپ الدى. تان قولدارى شاش (تاشكەنت) قالاسىنا دەيىن باردى. بىراق مۇندا ولاردى تاعدىرشەشەر تەكەتىرەس توسىپ تۇرعان ەدى: قىتايدىڭ كوزدەگەندەرى وزدەرىنىڭ ىقپال ءورىسىن كەڭەيتۋ ماقساتىمەن باتىستان بەرمەن ىلگەرىلەپ كەلە جاتقان اراب مۇددەسىمەن سىيىسپايتىن.

16.

اراب تۇبەگىندەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي جانە ەتنوستىق ۇدەرىستەر اراب حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا جانە يسلام ىسپەتتى جاڭا ءدىني جۇيە ارايىندا VII عاسىردىڭ باس كەزىندە اراب مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىنا الىپ كەلدى. مەملەكەتتىڭ ءتۇتىن تۇتەتۋىنە وراي فەودالدىق قاتىناستار قالىپتاستى جانە نىعايا ءتۇستى. الايدا رۋلىق-تايپالىق تۇرعىدا ۇيىسۋ، اسىرەسە كوشپەندىلەر اراسىندا ءالى كۇشتى بولاتىن. 632 جىلى مۇحاممەد دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن اراب تۇبەگىنىڭ ءار جەرىندە بيلىك ءۇشىن كۇرەس وتى تۇتانىپ جاتتى. حالىق قوزعالىسى تۋدى. اراب شونجارلارى ىشكى قايشىلىقتاردى السىرەتۋ ماقساتىمەن جانە تەوكراتيالىق مەملەكەتتى نىعايتۋ ءۇشىن جاۋلاپ الۋلار جولىنا ءتۇستى. شاپقىنشىلىق ولارعا جاڭا جەرلەردى قوسىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ءارى باي سوعىس ولجاسىنا كەنەلتەتىن ەدى.

«يلانىم ء(دىن) ءۇشىن سوعىس» (جيھاد، ءدىني نانىم جولىنداعى قاسيەتتى سوعىسقا ىقىلاستانىپ ۇمتىلۋ)[11] ۇرانىمەن جاۋلاپ الۋشىلىق جورىقتارىن ارابتار 633 جىلى باستادى. از ۋاكىتتىڭ ىشىندە ولار يران، شام (سيريا), پالەستينا، مىسىر (ەگيپەت), يراك جەرلەرىن باسىپ الىپ، ورتا ازيانىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىنا كەلدى. بۇل كەزدە ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىنىڭ كوپ بولىگى باتىس تۇركى قاعاناتىنىڭ بيلىگىندە بولاتىن. ورتا ازياداعى يەلىكتەردىڭ كوبىن تۇركى نەمەسە ارالاس تەكتى اۋلەتتەر باسقارىپ تۇردى. يران تىلدەس جانە تۇركى تىلدەس حالىقتار اراسىندا تىعىز جاقىنداسۋشىلىق بەلەڭ العان، شارۋاشىلىق قارىم-قاتىناستار ۇلعايعان، ەكونوميكالىق بايلانىستار وسە تۇسكەن-ءتىن. وسى جايتتەر اراب جاۋلاپ الۋشىلارىنا بىرلەسىپ تويتارىس بەرۋ ءىسىن  ۇيىمداستىرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاردى.

705 جىلى ارابتار شاپقىنشىلىق جاساۋ تاكتيكاسىنان امۋداريادان  شىعىسقا قارايعى ايماقتاردى – ماۋارانناحردى باسىپ الۋ جولىنا كوشتى. حوراسان بيلەۋشىسى كۋتەيبا يبن مۋسليم اسكەرىمەن 706 جىلى بۇحاراعا تاياۋ ورنالاسقان پايكەندكە بەتتەگەندە، تۇركىلەر مەن سوعدىلاردىڭ بىرىككەن قولى ولاردى قورشاپ الىپ، قاتتى شىعىنعا ۇشىراتتى. 708 جىلى كۋتەيبا بۇحارا وبلىسىنداعى راميتان قالاسىن الدى، بىراق جەڭىسىن باياڭدى ەتە المادى. 709 جىلى تاعى دا بۇحاراعا كەلدى. وسى جەردە اراب اسكەرىنە تۇركى-سوعدى توبى ەلەۋلى سوققى بەردى. كۋتەيبا الداپ-ارباۋ تاكتيكاسىن قولدانىپ، سوعدى پاتشاسى تارحۇندى تۇركىلەردىڭ كومەگىنەن باس تارتۋعا ءماجبۇر ەتتى دە، بۇحارانى باسىپ الدى.

712 جىلى كۋتەيبا سامارقاندى، 714 جىلى شاشتى باسىپ الدى، يسپيدجابقا جورىق جاسادى. الايدا اراب وكتەمدىگىنە ماۋارانناحردا تۇرگەش قاعاناتى مەن ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ وداعى ەلەۋلى قارسىلىق كورسەتتى. فەرعانا قارلۇقتارى تۇركى جانە شاش جاساعىمەن بىرىگىپ، 723 جىلى ارابتاردى ويسىراتا جەڭدى دە، ولاردى حودجەنتتەن سامارقانعا دەيىن وكشەلەي قۋدى. كۇرەستە ەكى جاق كەزەك جەڭىپ وتىردى. 724 جىلى اراب اسكەرى فەرعاناعا كىرگەندە، فەرعانالىكتارعا تۇرگەشتەر كەمەككە كەلدى. ارابتار اسىعىس كەيىن شەگىندى، الايدا شاش پەن فەرعانا اسكەرلەرى ولاردى سىرداريادان توسىپ الىپ، قيراتا سوكقى بەردى. ارابتار ۇزاق قورعانىسقا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. وسى شاقتاعى ماۋارانناحرعا بيلىك جۇرگىزۋدە ولارمەن تالاسا الاتىن كۇدىرەتتى كۇش – تۇرگەشتەر ەدى. سولاردىڭ اسكەرىنە ارقا سۇيەگەن حالىق كوتەرىلىستەرى ناتيجەسىندە ارابتار ماۋارانناحردان تۇگەل دەرلىك قۋىلدى.

تۇرگەشتەردىڭ باتىل دا پارمەندى قيمىلداعان  قاھانىن ارابتار «ءابۋ مۋزاحيم» (سۇزەگەن) دەپ اتادى. ول 737 جىلى ارابتارعا قارسى اتتاندى، توقارستانعا دەيىن جەتىپ، قارلۇقتاردىڭ جابعۋىمەن بىرىكتى. جەتىسۋعا قايتا ورالعانىندا بۇل قاھان كىسى قولىنان قازا تاپتى. سودان باستاپ، تۇرگەشتەر ەلىندە ءوزارا كىرقىس تۋدى.

تۇرگەش قاعاناتى السىرەي بەردى. حوراسانداعى اراب بيلەۋشىسى ناسىر يبن سەيار سونى پايدالانىپ، 737–748 جىلدارى ورتا ازيانىڭ بىرقاتار ايماقگارى مەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىنە بىرنەشە رەت اسكەري جورىقگار جاسادى. ارابتارعا قارسى جەر-جەردە بوي كورسەتۋلەر ورىن الدى، بىراق بۇلاردىڭ ءبارى قارۋ كۇشىمەن باسىپ تاستالىپ وتىردى[12].

17.

قازىبەك بەك شەجىرەسىندەگى قىتايلار ات مىنبەيتىندىگى،  تاماعىنا ءشوپ، تىشقان، قوڭىز جەيتىندىگى، سوندىقتان دا ءبىر سالتاتتىنىڭ ولاردىڭ ونىنا ءال بەرمەيتىندىگى جايىنداعى حابارمەن جوعارىدا تانىس بولدىق.   شەجىرەشىنىڭ بايانداۋىنشا،  «جاياۋ قىتاي» اتتىڭ قۇلاعىندا وينايتىن  قازاقتاردان «بەكەردەن بەكەر قىرىلۋدى» ءجون كورمەپتى. «تالاس، شۋ بويىندا بولعان سوعىسقا» «جاياۋ-جالپىلاپ ءجۇز مىڭ قولمەن» كەلگەن «قىتايلاردىڭ كوبى قىرىلىپ» قالىپتى.  ءبىرسىپىراسى ارابتارعا قولعا ءتۇسىپ، تاعى ءبىرازى جەرگىلىكتى جۇرتتارعا ءسىڭىپ كەتىپتى[13]... رەسمي تاريحقا قاراعاندا، 748 جىلى قىتايلار سۋيابتى ۋاكىتشا باسىپ الىپ، قيراتقان. ال كەلەسى 749 جىلى شاشتىڭ بيلەۋشىسىن ولتىرگەن. سوندا شاش قالاسى بيلەۋشىسىنىڭ بالاسى ارابتاردان كومەك سۇرايدى. سودان، 751 جىلى، تارازعا جاقىن جەردەگى اتلاح قالاسىنىڭ تۇبىندە اراب قولباسشىسى زياد يبن ساليح پەن قىتاي قولباسشىسى گاو سيان-ءچجيدىڭ اراسىندا وراسان زور شايقاس بولعان. شايقاس بەس كۇنگە سوزىلادى. شەشۋشى كەزدە قىتاي تىلىنداعى قارلۇقتار كوتەرىلىس جاساپ، ارابتار جاعىنا شىعادى. سونىڭ ناتيجەسىندە قىتاي اسكەرى تۇگەلدەي تالقاندالادى[14].

«قازاقستان تاريحىنىڭ» قارلۇقتار مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىن بايان ەتكەن تارماعىندا دا اسپان استى قىتاي يمپەرياسىنىڭ  مۇددەلەرى باتىستان وزدەرىنىڭ ىقپال ءورىسىن كەڭەيتۋ ماقساتىمەن ىلگەرىلەپ كەلە جاتكان ارابتاردىڭ مۇددەلەرىمەن قيعاش كەلگەنى كورسەتىلگەن. قايشىلىقتىڭ شيەلەنىسكەن ءتۇيىنى ەكى يمپەريالىق كۇش اراسىنداعى تالاستاعى شەشۋشى شايقاس بارىسىندا 751 جىلى شەشىلگەنى ايتىلادى.

تالاس شايقاسىندا تان اسكەرلەرى زور شىعىنعا ۇشىراعان. اراب تاريحشىسى يبن ءال-ءاسيردىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، اتلاح قالاسىنىڭ تۇبىندە 50 مىڭ قىتاي ءولتىرىلىپ، 20 مىڭدايى تۇتقىنعا الىنىپتى. تۇتقىندار اراسىندا قولونەرشىلەر كوپ بولعان ەكەن.

تالاس وزەنىندەگى شايقاستىڭ جەتىسۋ جانە ماۋارانناحر حالىقتارىنىڭ تاعدىرلارىنداعى تاريحي ماڭىزى زور بولدى. قىتاي اسكەرلەرى جەتىسۋ شەگىنەن عانا ەمەس، ۇيعىرلار مەن تيبەتتىكتەردىڭ قىسىمىمەن شىعىس تۇركىستاننان دا كەتتى. تالاس اڭعارىندا ارابتار دا تۇراقتاپ كالا الماي، شاشقا شەگىندى. سونىڭ ناتيجەسىندە قارلۇقتار ءوز جاعدايىن نىعايتىپ الدى.

جەتىسۋدا قارلۇقتار مەن وعىزدار اراسىندا تۇرگەشتەردىڭ مۇراسى ءۇشىن كۇرەس ورىستەدى. ورتاعاسىرلىق جازباشا دەرەكتەردە كەلتىرىلگەن وعىزداردىڭ اڭىزدارىنا قاراعاندا، ىستىقكول مەن تالاس اۋماعى وعىزداردىڭ ەجەلگى وتانى دەپ اتالعان. الايدا اتالعان تايتالاس سالدارىنان وعىزداردىڭ نەگىزگى بولىگى جەتىسۋ شەگىن تاستاپ شىعىپ، سىردارياعا كەتۋگە ءماجبۇر بولادى.

766 جىلى تۇرگەشتەردىڭ بۇرىنعى يەلىكتەرى – تاراز بەن سۋياب  جانە ولارعا قوسا بۇكىل جەتىسۋ قارلۇقتار جابعۋىنىڭ قولىنا كوشتى. ساياسي جانە الەۋمەتتىك بيلىكتىڭ قارلۇق كوسەمدەرىنىڭ قولىنا ءوتۋى جەتىسۋدا قارلۇق مەملەكەتىنىڭ ءبىرجولا قالىپتاسۋىن مۇمكىن ەتتى[15].

دەمەك، قازىبەك بەك شەجىرەسىندەگى اتالاتىن جوعارىداعى اتالار، اسىرەسە ۇلكەن تايپا باستاۋىندا تۇرعان شاپىراشتى وسى قارلۇق داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن بولۋعا كەرەك. ال ونداعى: «ەندى قىتايلار تابعاشتاردىڭ، ۇيعىرلاردىڭ، قالماقتاردىڭ قولىن وتقا كوسەپ، ءوز قولىن كۇيىكتەن امان ساقتاۋدى ويلادى. بىراق الاتاۋدىڭ ارعى جاعىڭدا بەيبىت جاتقان باي ەل ونىڭ جانىن تىنىش تاپتىرمادى...»[16] – دەپ باياندالعان مالىمەت، جوعارىدا كەلتىرىلگەن عىلىمي تاريح ماعلۇماتتارى تۇرعىسىنان قاراعاندا، ونىڭ تاپ سول VIII عاسىر احۋالىنا كەلمەيتىنىن مويىنداۋعا ءماجبۇرمىز. ويتكەنى VIII عاسىردا ورنىققان قارلۇقتار قاعاناتى ح عاسىردا عانا ىدىراي باستاپ، ورنىنا قاراحان مەملەكەتى قۇرىلدى.

قاراحان مەملەكەتىنىڭ شىعىس يەلىگىنە جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستان كىردى. وسى جەتىسۋ قۇرامىندا تۇرعان شىعىس قاراحان يەلىگىن ءحىى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنىڭ سوڭىنا قاراي وڭتۇستىك-شىعىستان كەلگەن قاراقىتاي اسكەرلەرى جاۋلاپ الدى. بىراق ولار قالالار مەن وتىرىقشى قونىستاردى قيراتپاي، ەگىنشىلىك جانە جارتىلاي كوشپەندى ايماقتارمەن ساۋدا قاتىناستارىن ورىستەتتى. سول شاققى دەرەككوزدەر قاراقىتايلاردىڭ ورتا ازيادا تارالۋى بەيبىت سيپاتتا بولعانىن كورسەتەدى[17]. دەمەك، قازىبەك بەك شەجىرەسىندە ايتىلعان قىتايلاردىڭ قيتۇرقى ساياساتى جايىنداعى اڭگىمە باسقا كەزەڭگە قاتىستى بولۋى ىقتيمال.

18.

قازىبەك بەك شەجىرەسىنىڭ «شاپىراشتى» تاراۋىندا ودان ءارى: «حيجرانىڭ جىل ساناۋىمەن 123-جىلى ۇيعىرلار قازاققا قاراي لاپ قويدى»[18], – دەگەن دەرەك بەرەدى. سول شابۋىل سالدارىنان تۇرپان توڭىرەگىندە جاتقان قازاقتاردىڭ جاۋ قولىندا قالعانىن ايتادى. («شىمباستان تۇرپانعا دەيىنگى جەردى ول كەزدە بايمەن حان بيلەيتىن». وسىنداي دەرەگىمەن بىرگە ول حان ورداسىنىڭ مەكەن-جايىن: «بايمەن قونىسى تورايعىر تاۋىنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا بولاتىن» دەپ نۇسقايدى). بەيبىت جاتقان قازاق ەلى ءبىر-اق كۇندە شالا ءبۇلىندى دە قالدى.  شاپقىنشىلىققا شاپىراشتىلار دا ۇشىراعان. ولار مۇنداي توتەنشە جاعدايدى اسپاي-ساسپاي قارسى الادى: «ابىلدان تاراعان ءبىراز جۇرتپەن شاپىراشتى ول ءبىر شاقتا بارسىعان كولىن، كوبىنە ونىڭ تۇستىك شىعىسىن مەكەندەيتىن. ءبىر عاجابى، سول ءبىر كەزدەن شاپىراشتىلارعا مۇرا بولىپ قالعان ءبىر ەرەكشەلىك: ادام مەن مالدىڭ قاشاندا دا، قاي كەزدە دە سىرتتان بولاتىن جاۋگەرشىلىككە ازىرلىگى ەدى».

قازىبەك بەكتىڭ ايتۋىنشا، ول شاقتا ءبىر ۇيدە قانشا ادام بولسا، سونشا جاۋىنگەر بار دەپ ەسەپتەلەدى ەكەن. بەس جاسقا دەيىنگى بالادان باسقانىڭ ءبارى ات ۇستىندە جۇرەتىن كورىنەدى. ءتىپتى ەكى-ءۇش جاسار بالالار دا تەپكىشەكتى اشامايلانعان ەرگە جالعىز مىنگىزىلەتىن بولىپتى. ول الىپ جۇرۋگە دە قولايلى بولسا كەرەك: اتتىڭ تىزگىنىن باسىنا ءتۇرىپ قويىپ، الدىنا سالىپ، بالالار مىنگەن كولىكتى ايداپ الادى ەكەن. «ونى قاتىن-قالاش، بالا-شاعا وزدەرى اتقارا بەرەتىن. ەكى جاعى جاقتاۋلى اشاماي ىشىندە وتىرعان بالا ۇيقتاپ، قالعىپ-شۇلعىپ كوپپەن بىرگە كەتە بارادى». سونداي ادەت قازىبەك بەك ءومىر سۇرگەن داۋىرگە (حVIII عاسىرعا) دەيىن ساقتالىپتى: «بۇل قازىرگە دەيىن دە سولاي. جەتىسۋ ەلىندە سالت اتقا مىنبەيتىن ادام بولمايدى. ويتكەنى ول شارۋاشىلىعىنا، جەرىنە، كاسىبىنە، سىرتتان كۇتىلەتىن جاۋعا، جاۋگەرشىلىك جاعدايعا بەيىمدەلگەن»[19].

سونىمەن،  حيجرانىڭ 123-ءشى جىلى (ياعني، شەجىرەشىنىڭ ەسەبىمەن – 622+123=745-ءشى، بىراق اي جانە كۇن كالەندارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن ەسەپتەگەندە – 723-ءشى جىلى) ۇيعىرلار قازاق جەرىنە شاپقىنشىلىق جاسايدى. «ۇيعىرلار بەدەل استى دەگەندە-اق جەتىسۋ ەلى تەگىس كولىك ۇستىندە بولعان»، – دەيدى شەجىرەشى.   سوعىس تۇرپان بەتتەن باستالعاندا، بايمەن حان ءوزى جۇرتتى ۇيىمداستىرۋعا ۇمتىلىپ، قوسا شاپقان. سول كەزدە حاندى ۇيعىرلار نايزامەن شانشىپ ولتىرسە كەرەك. ابىل ەلىنە جەتكەنشە ۇيعىرلار ازىق ەلىن ءبىراز قىرىپ جىبەرگەن ەكەن. سوعىس مۇزارت ءوتىپ، ءتاڭىر تاۋىنا جەتكەندە، ازىق تۇقىمى ابىل تۇقىمىنا كومەك سۇراپ ات شاپتىرعان. سودان جاۋ كورتوعاي باسىنداعى ساپى-ساتى كولىنە جاقىنداعاندا، شاپىراشتى باتىر باستاعان قول دا مايدان شەبىنە كەلىپ جەتكەن كورىنەدى. شاپىراشتى باتىردىڭ العاشقى شايقاسقا كىرگەن سوعىسى وسى ەكەن.

«بۇل جەردەگى شاپىراشتى جالعىز ادام، قولباسشى عانا، ول قازىرگى قالماققا شاپقانداي ءوڭ شاپىراشتىلاردان جينالعان قول ەمەس»، – دەيدى قازىبەك بەك. «قازىرگى قالماققا شاپقانداي ءوڭ شاپىراشتىلاردان جينالعان قول» دەگەنى، شاماسى، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان حVIII عاسىرداعى احۋالدى ايتقانى بولار. ال VIII عاسىرداعى شاپىراشتى باتىر – بايدىبەك نەمەرەسى جالمامبەت ۇلى شاپىراشتى – 667-ءشى جىلى تۋعان، شاپقىنشى ۇيعىرلارعا قارسى 745-ءشى (ياكي 723-ءشى جىلى) جىلى قول باستاعان قولباسشى. بۇل جەردە جىلدارداعى سايكەسسىزدىك كوڭىلگە كەيبىر كۇدىك ورالتادى، ويتكەنى ءبىرىنشى ۇرىسىنا شاپىراشتى باتىر 82 (ياكي 60) جاسىندا كىرگەن بولىپ تۇر، بىراق جالپى شەجىرە دەگەننىڭ نەگىزگى كەمىستىگىنىڭ ءوزى دە وسىندا – ۋاقىتتاردىڭ ءبىرشاما شاتاستىرىلا بەرۋى قاي-قايسىسىندا دا كەزدەسە بەرەدى، سوندىقتان بۇل ەشكىمدى تاڭعالدىرماسا كەرەك.

سونىمەن، حيجرانىڭ 123-ءشى جىلى ۇيعىرلار شاپقىنشىلىقپەن كورتوعاي باسىنداعى ساپى-ساتى كولىنە جاقىنداعاندا، الدارىنان شىققان  شاپىراشتى باتىردىڭ قولىندا  «ەلساۋ ءبيدىڭ ءتىرى ۇرپاعىنىڭ ءبارىنىڭ وكىلى بولعان. جاز جايلاۋىن وسىندا وتكىزۋگە، تۇلەۋگە كەلىپ ارىستاپ جاتقان اردىڭ دا، قۇننىڭ دا، قىپتىڭ دا، شاقتىڭ دا جاساقتارى بولعان»، – دەلىنەدى شەجىرەدە.

كولدىڭ تۇستىك جەلكەسىندەگى قۇيار سايدا بولعان سوعىستا شاپىراشتى قولى ەرەن جەڭىسكە جەتىپ، ۇيعىرلاردى قىرىپ سالعان كورىنەدى. قالعاندارىن مۇزارت اسىرا، تۇرپانعا دەيىن قۋىپ، ءوز جەرىندە تالقانداپتى. ۇيعىرلار سول جولى قازاق ەلىنە قايتا شابۋىل جاساماۋعا انت ەتكەن ەكەن. «انتتىڭ كەپىلىنە ۇيعىر ساقمانى تۇنىك ءوزىنىڭ بەس ۇلىنىڭ ۇلكەنى حۇزحۇردى بەرىپ»، كەيىن ۇيعىردىڭ قوشى، جانبالىق، بەسبالىق، سۇللەن، جاڭابالىق دەگەن بەس بالىعىنىڭ (قالاسىنىڭ) بيلەۋشىلەرى سونداي مويىنسۇنۋلارىن قايتالاپ تۇرىپتى.

«ۇيعىرلار وسى جولى سوعىستا اسا جاۋىزدىق جاساپ، شەكاراداعى قاراعاشقا ورنالاسقان تۇركىلەردى – وعراقتاردى بەسىكتەگى بالاسىنا دەيىن باۋىزداعان. تاڭعۇتتى دا قىرعان. ماحمۇت بابانىڭ ۇيعىرلاردىڭ بەس شاھارى بار، ولاردىڭ حالقى شەتىنەن جاۋىز، كاپىرلەر دەيتىنى، مىنە، وسىنداي حايۋاندىقتان شىعارىلعان قورىتىندى بولسا كەرەك. مەنىڭ قولىما ماحمۇتتىڭ ءبىر قولجازباسى تۇسكەنى بار-دى. سول كىتاپتا دا ۇيعىرلار جونىندەگى پىكىرى، ويى وتە قاتال، ولاردىڭ ساتقىندىعىن، جاۋىزدىعىن، ادام ولتىرۋگە قۇمارلىعىن ايعاقتارمەن كەلتىرەدى. ...شاپىراشتى قولى دا سول بەس قالانى قاراتىپ، حانىنىڭ قۇنىن دا، ءوشىن دە العان. شاپىراشتى باتىردىڭ العاش تاۋاريحقا ءتۇسۋى وسىدان باستالعان. اسىرەسە ونىڭ اتىن شىعارعان ەرلىگى: جاۋ ەلىنە سىپىرا تيمەگەن، ونىڭ تارحاندارىن، ساقماندارىن، ۇعىرىشتارىن، جۋلارىن قاتتى جازالاعان. ويتكەنى تۇنىكتى ابىل، ازىق ەلىنە ايداپ سالىپ، ۇيعىر باسقىنشىلارىن قىت-قىتتاعان دا قىتايلار بولعان-ءدۇر»[20].

وسى جەردەگى «ۇيعىر باسقىنشىلارىن قىت-قىتتاعان دا قىتايلار» جايىنداعى حابار ۋاقىت تۇرعىسىنان شىندىققا كەلە قويمايتىنداي. ويتكەنى ۇيعىر قاعاناتى 744 جىلى موڭعوليا دالالارىندا پايدا بولدى.  ودان بولىنگەن قارلۇقتار 746 جىلى جەتىسۋعا قونىس اۋدارىپ كەلدى. مۇندا تۇرگەشتەر بيلىك قۇرىپ تۇرعان، بىراق ولار قارلۇقتارعا قارسى تۇرا المادى. 766 جىلدان جەتىسۋدى قارلۇقتار بيلەدى[21]. وسىناۋ عىلىمي بايانعا سەنسەك، تاپ سول VIII عاسىردىڭ ورتا شاماسىندا ۇيعىرلاردىڭ قازاقتارعا (دۇرىسىندا، بولاشاق قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن تايپاعا) شابۋىل جاسادى دەگەن دەرەكتىڭ قيسىنسىزدىعىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولامىز. جالپى، شەجىرەنىڭ تاريحي شىندىعى مۇقيات زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىنى تۇسىنىكتى، ونى قازىبەك بەك ءماتىنىنىڭ باسقا تۇستارى تۋرالى دا ايتۋعا بولادى.

ماسەلەن، جەتىسۋعا ناقتى قوجايىندىعىن جۇرگىزىپ تۇرعان قاعانات پەن ونىڭ بيلەۋشىلەرى تۋرالى ەش دەرەك بەرىلمەي، اتا ەرلىگىن تومەندەگىدەي تۇردە قاۋزاۋشىلىق تا قوسىمشا عىلىمي دالەلدى زەرتتەۋ جۇرگىزۋدى قاجەت ەتەدى... «شاپىراشتىنىڭ تاعى ءبىر ەل اۋزىنان تۇسپەيتىن ەرلىگى: سەمىزكەنتكە سوقاقتار – پارسىلار شابۋىل جاساعاندا، قىزىلباستاردى تاس-تالقان ەتىپ، سەمىزكەنتتى قورعاپ، حالقىن امان الىپ قالعان. ارينە، شاپىراشتى باتىر اتانۋ ءۇشىن، بۇكىل ءيسى قازاققا اتى قالۋى ءۇشىن، بۇل ەرلىكتەر از بولار، سوندىقتان زامانىندا اتامىز تالاي شابۋىلعا قاتىسقانى ءسوزسىز. اسىرەسە ودان قالعان، بۇگىنگە دەيىن ايتا جۇرەتىن جاۋىنگەرلىك – شاپىراشتى قولىنان جالدامالى باتىرلار قولى تۇزىلگەن. ولار قاي تۇركى ەلىن جاۋ شاپتى دەسە، ىلكىم ءازىر تۇرعان-دى. بۇل ولاردىڭ اينىماس جورىعى بولعان.

ۇيعىرلارمەن ساپى-ساتى كولى جەلكەسىندە بولعان سوعىستىڭ بەلگىسى رەتىندە قازاقتار سول زور سوعىس بولىپ، قازاق جاۋ تۇسىرگەن جەر بۇگىنگە دەيىن شاپىراشتى سايى اتالىپ كەلەدى. ال شاپىراشتى ول سوعىسقا بارسىعان كولى جاعىنان كەلگەن دەسەدى»[22].

قازىبەك بەك شەجىرەسىنەن بايقالاتىن ايقىن ءجايت سول – بولاشاق ۇلكەن رۋدىڭ ءتۇپ اتاسىنا، باستاۋىنا اينالعان ادامنىڭ دۇشپانعا قارسى شايقاسقان اتاقتى باتىر، قولباسى بولعاندىعى.

19.

 جوعارىداعى تاراۋلاردا ايتقانىمىزداي، شاپىراشتىنىڭ شىعۋ تەگى جايىنداعى اڭگىمەنى، ونىڭ ءوز اتاۋى كونە دەرەككوزدەرىندە كەزدەسپەيتىندىكتەن،  ءۇيسىن تاريحى جونىندەگى اڭگىمەمەن ءبىر قاراستىرۋ ءجون دەپ بىلدىك. تاپ سول سياقتى، ءۇيسىن جايلى اڭگىمەنى، اسىرەسە ول (كونە ۋسۋن – ۋسۋن – ءۇيسىن) مەملەكەتتىلىگى ىدىراپ، دەربەس بىرلەستىك رەتىندە تاريح ساحناسىنان كەتكەندىكتەن، ونى ودان بەرگى ءتۇرلى تۇركى بىرلەستىكتەرىمەن بايلانىستىرا تاراتۋ ءلازىم. ال تۇركى الەمى –  كەيىنىرەك تاريحي ساحناعا قازاق حالقىنىڭ دەربەس مەملەكەتتىگىن ءبولىپ شىعارعان ورتا. دەمەك،  شاپىراشتى رۋىنىڭ وزگە دە تۇركى رۋ-تايپالارى قاتارىندا بارشاسىنا ورتاق تاعدىر كەشكەنى كۇمانسىز. ەندەشە، وسى ورايداعى (شاپىراشتى رۋىنىڭ شىعۋ، دامۋ تاريحىن جاڭعىرتۋداعى) ءبىزدىڭ مىندەتىمىز جالپى قازاق تاريحى ماسەلەلەرىمەن ۇندەس بولىپ كەلەتىنى مۇلدەم تۇسىنىكتى ءجايت بولسا كەرەك.

ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلارداعى قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنان بەلگىلى ءبىر ءجۇ­يەلىلىك ىزدەستىرە كەلە، عالىم ت. وماربەكوۆ وسى داۋىرلەردەگى ەتنوستىق تاريحتى جالپىلاما بەس كەزەڭگە بولەدى. ونىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، بۇل ءبولىنىستىڭ مىنانداي بولعانى دۇرىس: 1-كەزەڭ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءىى مىڭجىلدىقتان ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ VI عاسىرىنىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى. بۇل كەزەڭدى اۆتور ارعىتۇرىكتەر (پروتوتۇرىكتەر) ءداۋىرى دەپ اتاعان (دەمەك، ءبىز قازىبەك بەك شەجىرەسىن العا تارتا وتىرىپ قاراستىرعان شاپىراشتىنىڭ شىعۋ تاريحى نەگىزىنەن ارعىتۇرىكتەر (پروتوتۇرىكتەر) داۋىرىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى); 2-كەزەڭ ءVى عاسىردىڭ ورتا شە­نىنەن ءىح عاسىردىڭ ورتالارىنا دەيىن سوزىلادى. بۇل – تۇركىلىك كەزەڭ (تۇرىك دۋ­لۋ­لاردىڭ، تەلەلەر وداعىنىڭ، سىرەندا ءبىر­لەس­تىگىنىڭ جانە قاعاناتتار قۇرىلىمىن­داعى رۋلىق-تايپالىق بىرلەستىكتەردىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى); 3-كەزەڭ – ءىح عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن ءحىىى عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى مەرزىم. بۇل شاق – قىپشاق، نايمان، دۋلات، ال­شىن، كەرەي، قاڭلى، قوڭىرات، جالايىر، ارعۋ جانە ت.ب. تاريحي ەتنونيمدەردىڭ ەلگە كەڭىنەن تانىلۋى ورىن العان زامان. ونى اۆتور ارعى قازاقتار (پروتوقا­زاق­تار) كەزەڭى دەپ اتايدى. شاپىراشتىنىڭ شەجىرەلىك ساحناعا شىعۋى قازاقتىڭ وسى تۇركىلىك جانە ارعى قازاقتار (پروتوقا­زاق­تار) كەزەڭدەرىندە ورىن العان سىڭايلى; 4-كەزەڭ – ءحىىى عاسىردىڭ ورتا­لا­رىنان حV عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىنگى ۋاقىتتى الادى.  تۇرگەش الاش شور ۇلىسى – ءۇش سان الاش مىڭى – التى سان الاش – ون سان الاش وسى ۋاقىتتاردىڭ تۋىندىسى. بۇلاردان اۆتور الاش قاۋىمداستىعىنىڭ قا­لىپتاسۋ كەزەڭىن كورەدى; 5-كەزەڭدە – حV عاسىردىڭ ورتاسىنان ءحVىىى عاسىردىڭ باسىنا دەيىن – اۆتور قازاق حالقىن قۇراعان قىرىقتان استام تايپانىڭ «ون سان الاش» توڭىرەگىنە باس بىرىكتىرۋى جۇزەگە استى دەپ سانايدى. سودان دا ول بۇل ۋاقىتتى قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ قا­لىپ­تاسۋىنا كەتكەن ۋاقىت دەپ ەسەپتەيدى[23].

سونىمەن، مۇندا اۆتور ارعىتۇرىكتەر دەپ اتاعان ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ءىى مىڭجىلدىقتان ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ VI عاسىرىنىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتى قامتىعان كەزەڭدەگى ءۇيسىن مەملەكەتى جايىندا العاشقى تاراۋلاردا اڭگىمە ەتىلدى. ودان كەيىنگى تۇركىلىك كەزەڭ دەپ اتالعان ءVى عاسىردىڭ ورتا شە­نىنەن ءىح عاسىردىڭ ورتالارىنا دەيىنگى تۇركى قاعاندىعى (552–745)[24], باتىس تۇركى قاعاندىعى (603–704)[25], تۇركەش (تۇرگەش) قاعاندىعى (704–766)[26] ءداۋىرى تۇسىندا دا، ءتىپتى اۆتور ارعى قازاقتار (پروتوقا­زاق­تار) كەزەڭى دەپ اتاعان ءىح عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن ءحىىى عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى مەرزىمدە دە ءۇيسىن بىرلەستىگى مەن ونىڭ شاپىراشتى تارماعى جەكە ءسوز بولا بەرمەيتىنىن تۇسىنۋگە بولادى. (شاپىراشتى تارماعىنىڭ وسى كەزەڭدى قامتيتىن مەرزىمدەگى شەجىرەلىك تاريحىن تومەنىرەكتە بەرۋگە تىرىسارمىز).

وتكەن جولىمىزداعى وسىنداي «تاريحي ساتىلاردى اينالىپ وتە ال­ماي­مىز» دەگەن سەنىممەن، قازاق تاريحىن جوعارىدا كەلتىرىلگەن كەزەڭدەرگە ءبولىپ شىعىپ، زەرتتەۋشى-عالىم: «ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءوزارا تاريحي ساباق­تاس­تىقپەن جالعاسقان وسىنداي ۇلكەن كە­زەڭ­دەردىڭ ەتنيكالىق بايلانىسى تۇركى تىلدەس تايپالىق بىرلەستىكتەردى حالىق بولىپ قالىپتاسۋعا الىپ كەلدى، – دەپ پايىمدايدى. – ارينە، بۇل اتال­عان تاريحي كەزەڭدەردىڭ ارقايسىسىنىڭ قالىپتاسقان ساياسي-الەۋمەتتىك ۇردىستەرگە بايلانىستى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى جانە جان-جاقتى تالداۋدى، تەرەڭدەتە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن جاقتارى مەن تۇستارى از ەمەس، – دەيدى ول ودان ءارى. – قازىرگى تاريح عىلىمى ءبىزدىڭ ويى­مىز­شا، وسىنداي ماسەلەگە باسا ءمان بەرۋى كەرەك».

بۇل پىكىرلەرمەن نەگىزىنەن كەلىسە وتىرىپ، كەيبىر رەتتە بىرەر ەسكەرتپە جاساي كەتپەي بولمايتىن سياقتى. دەگەنمەن، وعان دەيىن مىنا ءجايتتى اۋىزعا الا كەتەلىك...

جالپى شەجىرەدە، ونىڭ ىشىندە ءبىز ءوزىمىزدىڭ قاراستىرىپ وتىرعان تاقىرىبىمىزعا بىردەن-ءبىر قاتىستى بولعاندىقتان دا كوبىرەك نازار اۋدارۋدى ءجون كورگەن قازىبەك بەك شەجىرەسىندە اڭگىمەشى اتا تاراتۋدا ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى زامانالارعا تەرەڭدەسە دە،  ۇزاق ۋاقىتتىق تىزبەك بۋىندارىندا ەتنوستىق تۇرلەنۋلەردىڭ عىلىم اتايتىن ساتىلارىنىڭ نىشاندارىن دا سەزدىرمەيدى. شەجىرە ءۇشىن ءبارى ءبىر قازاق تۇقىمدارى. ءVىىى عاسىر عىلىمي تاريح بويىنشا تۇركىلىك كەزەڭگە – ءتۇرلى وداقتار مەن قاعاناتتار قۇرىلىمدارىن­داعى رۋلىق-تايپالىق بىرلەستىكتەردىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىنا جاتادى. شاپىراشتى رۋى وسى كەزەڭدە باستاۋ الادى، بىراق شەجىرەدە ونىڭ قاي قۇرىلىمعا جاتاتىنى اسا ايقىن ەمەس.

[1] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. - الماتى، 2008. – 807–808-بب.

[2] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 810–811-بب.

[3] سوۆەتسكي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. 4-ە يزد. – موسكۆا، 1986. – 1373-ب.

[4] قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1–5-تت. – الماتى، 2010.

[5] قازاق سسر تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-ت. – الماتى، 1980. – 332-ب.; قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-ت. – الماتى، 2010. – 296-ب.

[6] قازاق سسر تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-ت. – الماتى، 1980. – 352-ب.

[7] قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-ت. – الماتى، 2010. – 297–306-بب.

[8] يستوريا كازاحسكوي سسر. س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي. ۆ پياتي توماح. ت.ءى. – الما-اتا، 1977. – 343-ب.

[9] قازاقستان تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-ت. – الماتى، 2010. – 306-ب.; يستوريا كازاحسكوي سسر. س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي. ۆ پياتي توماح. ت.ءى. – الما-اتا، 1977. – 343-ب.; قازاق سسر تاريحى. كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن. بەس تومدىق. 1-ت. – الماتى، 1980. – 355-ب.

[10] كلياشتورنىي س.گ. تەرحينسكايا نادپيس. پرەدۆاريتەلنايا پۋبليكاتسيا//سوۆەتسكايا تيۋركولوگيا، 1980, № 3. – 94-ب.

[11] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 4-توم. – الماتى، 1974. – 447-ب.

[12] قازاق سسر تاريحى. 1-ت. – الماتى، 1980. – 359–361-بب.; قازاقستان تاريحى. 1-ت. – الماتى، 2010. – 338–339-بب.; يستوريا كازاحسكوي سسر. ت.ءى. – الما-اتا، 1977. – 347–349-بب.;  يستوريا كازاحستانا. ت.1. –  الماتى، 2010. – 338–339-بب.

[13] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. –  الماتى، 2008. – 811-ب.

[14] قازاق سسر تاريحى. ءى-ت. – الماتى، 1980. – 361-ب.

[15] قازاقستان تاريحى. 1-ت. – الماتى، 2010. – 306–307-بب.

[16] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. –  الماتى، 2008. – 810–811-بب.

[17] قازاقستان تاريحى. 1-ت. – الماتى، 2010. – 398, 416-بب.

[18] شاپىراشتى//شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 811-ب.

[19]شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 811–812-بب.

[20] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 812–813-بب.

[21] قازاقستان تاريحى. 1-ت. – الماتى، 2010. – 416-ب.

[22] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە دەيىن. – الماتى، 2008. – 813-ب.

[23] ەگەمەن قازاقستان، 29.12.2010.

[24] جەتىسۋ. ەنتسيكلوپەديا. – الماتى، 2004. -592–593-بب.; قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 8-توم. – الماتى، 2006. – 597-ب.

[25] باتىس تۇرىك قاعاناتى// قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 8-توم. – الماتى، 2006. – 199–200-بب.

[26] جەتىسۋ. ەنتسيكلوپەديا. – الماتى، 2004. – 591–592-بب.; قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 8-توم. – الماتى، 2006. – 569–570-بب.

بەيبىت قويشىباەۆ

(«رۋح-ساراي»، 5-توم، «قازاقپارات» باسپاسى، 2012 ج.)

جالعاسى بار...

Abai.kz