باسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن... 

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن

24.

قازىبەك بەكتىڭ جازباسىنان اڭعارىلاتىنداي، تەك شاپىراشتى ۇرپاقتارىنىڭ ءوزى، نەگىزىنەن جەتىسۋدى مەكەن ەتكەنمەن، قازاقتىڭ  كەڭ جازيراسىندا  ەمىن-ەركىن ورىن اۋىستىرىپ جۇرگەن، ءتىپتى، وزگە ەلدەرگە دە كەتىپ ءسىڭىپ كەتىپ جاتقان. وسىناۋ شەجىرەلىك دەرەكتەرگە قاراعاندا، ەجەلگى زامانداعى ەتنوستىق ۇدەرىستەر، بالكىم، ءتىل مەن ءومىر ءسۇرۋ سالتى جاقىن بولعاندىقتان شىعار، كەڭ كولەمدە، ۇلكەن اۋماقتا جۇرگەن.

اۋىزەكى ايتىلاتىن شەجىرەلەردەن بايقالاتىنى، عىلىمي تاريحتا دالەلدەنگەندەي، قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزى ەجەلگى زاماندار تۇڭعيىعىنان باستالادى. شەجىرە، اسىرەسە، قازىبەك بەكتىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى كىتابىنداعى شەجىرە نەگىزگە ءۇيسىن – بايدىبەك – شاپىراشتى جەلىسىن الا وتىرىپ، قاتار تارايتىن وزگە بۇتاقتاردى دا تاراتا كەلە، العاشقى تاراۋلاردا اڭگىمەلەگەنىمىزدەي، قازاق تاريحىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى زاماننان تارتادى. شىنتۋايتقا كەلگەندە، مۇنى عىلىمي تاريح تا دالەلدەدى. قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىن انتروپولوگيا دەرەكتەرى بويىنشا زەرتتەۋ ناتيجەسىندە قازىرگى قازاقتاردىڭ ەرتەدەگى اتا-بابالارى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى ءىى جانە ءى مىڭجىلدىقتاردا وسى كۇنگى جەرىن مەكەندەگەن دەۋگە تولىق نەگىز جاسالدى[1].

حالقىمىز، داۋ جوق، ۇلى دالانىڭ ۇلانعايىر اۋماعىن ەجەلدەن مەكەندەگەن بايىرعى اۆتوحتوندى رۋ-تايپالار مەن تايپالار بىرلەستىكتەرىنىڭ بىرىگىپ-تۇتاسۋى ناتيجەسىندە ومىرگە كەلدى. ولاردىڭ ءبىر حالىق بولىپ قالىپتاسۋىنا، ارينە، ەجەلگى جانە ەرتە ورتا عاسىرلارداعى ءىرى-ءىرى ەتنوستىق-ساياسي وقيعالار، شارۋاشىلىق تۇرلەرىنىڭ ەۆوليۋتسياسى جانە قوعامدىق قاتىناستارداعى پروگرەستىك ىلگەرىلەۋلەر يگى اسەر ەتتى.

بۇل ۇدەرىستىڭ  جەكەلەگەن ماسەلەلەرىن قاراستىرۋ ءبىزدىڭ تاريحي ادەبيەتتە حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە م. تىنىشباەۆتىڭ، س. اسفەندياروۆتىڭ (م. تىنىشباەۆ. «قىرعىز-قازاق تاريحىنا ماتەريالدار»، س. اسفەندياروۆ. «قازاقستان تاريحى وتە ەجەلگى زاماننان بەرى»، پروفەسسور س. اسفەندياروۆتىڭ رەداكتسياسىمەن شىققان «قازاقستاننىڭ دەرەككوزدەر مەن ماتەريالدارداعى وتكەنى» اتتى  ب.ز.د. V عاسىردان  – ب.ز. ءحVىىى عاسىرعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيتىن جيناق)[2], ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ كوپتەگەن عالىمداردىڭ (ۆ.ف. شاحماتوۆ. «قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزى تۋرالى ماسەلەگە»،  ح.م. ادىلگەرەەەۆ. «قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىنا»، م.ب. اقىنجانوۆ. «قازاقتىڭ تەگى تۋرالى»، س.ك.  يبراگيموۆ. «تاعى دا «قازاق» تەرمينى تۋرالى»، ۆ.پ. يۋدين. «موعۋلستان مەن موعۋليانىڭ موعۋلدارىنىڭ رۋ-تايپالىق قۇرامى  جانە ولاردىڭ قازاق جانە باسقا كورشى حالىقتارمەن ەتنوستىق بايلانىستارى تۋرالى»، ۆ.ۆ. ۆوستروۆ، م.س. مۇقانوۆ. «قازاقتاردىڭ رۋ-تايپالىق قۇرامى جانە تارالىپ ورنالاسۋى»، ت.ب.)  جۇيەلى تۇردە جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىمەن جۇزەگە اسا باستادى[3].

ءبىر كەزدەردە حالىقتاردىڭ شىعۋ تەگىن تەك لينگۆيستيكالىق دەرەكتەر نەگىزىندە عانا تۇسىندىرۋگە بولادى دەگەن كوزقاراس بولعان، مۇنداي ۇعىم الدەقاشان ارتتا قالدى. حالىقتاردىڭ قۇرىلۋىنا ادامدار كوشى-قونى لەگىنىڭ، ياعني ميگراتسيانىڭ رولىنە بىرجاقتى قارايتىن، نە ونى  اسىرا باعالايتىن نەمەسە تۇگەلىمەن جوققا شىعاراتىن كوزقاراستاردىڭ قاتەلىگى دە مويىندالدى.  ءسويتىپ، اقىرى، حالىقتار ەتنوگەنەزىنىڭ پروبلەمالارىن تاريحتىڭ، سونداي-اق ارحەولوگيانىڭ، انتروپولوگيانىڭ، ەتنوگرافيانىڭ، لينگۆيستيكانىڭ جانە باسقا پاندەردىڭ دەرەكتەرىن قولدانا وتىرىپ، كەشەندى تۇردە زەرتتەۋ ءپرينتسيپى عىلىمدا بەكەم  ورنىقتى.

حالىقتىڭ ناقتىلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ورتادا قالىپتاساتىنى جانە وركەندەپ-داميتىنى بەلگىلى. سوندىقتان دا ول ەتنوستىق-الەۋمەتتىك قاۋىمداستىق بولىپ تابىلادى. كەڭەستىك داۋىردە قابىلدانعان، تاۋەلسىزدىك زامانىندا تەرىسكە شىعارىلا قويماعان تاريح عىلىمىنداعى ۇعىم بويىنشا – حالىق دەپ بەلگىلى ءبىر اۋماقتا ورتاق تىلمەن، ماتەريالدىق-تۇرمىستىق جانە رۋحاني مادەنيەتپەن جانە سىرت كوزگە وزىندىك اتاۋىمەن كورىنەتىن ەتنوستىق سانامەن بىرىككەن ادامداردىڭ تۇراقتى قاۋىمداستىعىن اتايدى.   ال حالىقتىڭ اتالمىش بەلگىلەرى ونىڭ داستۇرلەرىندە، ادەت-عۇرىپتارى مەن ءراسىم-سالتتارىندا كورىنىس تابادى. وتكەن تاريحتان انىق-اقيقات بايقالعانىنداي، ءاربىر حالىقتىڭ ەتنوستىق ساناسىنىڭ دامۋى بارلىق ۋاقىتتاردا ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك-اۋماقتىق تۇرعىدان ۇيىمداسۋىنا، ءتىپتى ءوز مەملەكەتىن قۇرۋعا ۇمتىلىسىنا ۇلاسىپ وتىردى.

قازاق ەلىنىڭ ۇلان-بايتاق ەجەلگى اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن قولا جانە ەجەلگى تەمىر داۋىرلەرىندەگى تايپالاردىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى ەكەندىگىنە عىلىم كۇمان كەلتىرمەيدى. ءبىز جوعارىدا قازىبەك بەك شەجىرەسى نەگىزىندە قاراستىرعان ۋسۋن مەملەكەتى، ءۇيسىن تايپالار بىرلەستىگى، ءۇيسىن بايدىبەك ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى  شاپىراشتى تايپاسىنىڭ تاريحى دا ەجەلگى تايپالاردىڭ ءوزارا بايلانىستى جانە ءبىرىن ءبىرى الماستىرعان كونە مەملەكەتتەرمەن ساباقتاس دامىعانىن كورسەتەدى.

ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ العاشقى مىڭجىلدىعىنىڭ ورتا شەنىندەگى تۇركىلەردىڭ جاپپاي شوعىرلانىپ، ءسىڭىرىلىپ،  تارالۋى قازاقستان اۋماعىنداعى ەتنوستىق-گەنەتيكالىق ۇدەرىستەردىڭ جاڭا ماڭىزدى كەزەڭنىڭ باستالۋى بولدى. سولتۇستىك مونعوليادان امۋداريانىڭ تومەنگى اعىسىنا دەيىنگى كەڭ-بايتاق اۋماقتا ءتۇرلى تۇركى تايپالارى ورنالاستى. ەتنوستىق ارالاسۋ، ءسىڭىسۋ ۇدەرىستەرى وتە-موتە جەدەل ءجۇرىپ جاتتى. ءومىردىڭ بارلىق سالالارىندا كوشپەندىلەر مەن وتىرىقشىلار،  شىققان تەگى جاعىنان ءار ءتۇرلى ەتنوستىق توپتار اراسىنداعى بايلانىستار كەنەيە ءتۇستى. تۇركىلەر كەڭ جازيرالارعا عانا ەمەس، قالالار مەن ەلدى مەكەندەرگە دە تاراپ، ورنىقتى.

سول شاقتارعا قالىپتاسقان  ساياسي فاكتورلار – تۇركى قاعاناتىنىڭ، ودان كەيىنگى باتىس تۇركى قاعاناتىنىڭ قۇرىلۋى تايپالار مەن تايپالار بىرلەستىكتەرىنىڭ ينتەگراتسيالانۋىنا سەپتەستى. تۇركى قاعاناتى ىدىراعاننان كەيىن پايدا بولعان قارلۇق، تۇرگەش، وعىز مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەرى دە وسى باعىتتا ارەكەت ەتتى. بىرقاتار وعىز رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ وزىندىك اتالىمدارى قازاق حالقى ىشىندە ساقتالعان، بۇل ولاردىڭ قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىنە قاتىسقانىن كورسەتەدى.  قازاق جەرىندە تۇركى ءتىلدى تايپالاردى بىرىكتىرگەن قيماق (كيمەك) كونفەدەراتسياسى بولدى. كەيىنىرەك بۇل بىرلەستىكتى قىپشاقتار وزدەرىنە باعىندىرىپ الدى. سودان باستاپ «قىپشاق» ەتنونيمى ءوز ىشىنە كوپتەگەن باسقا شاعىن رۋلار مەن تايپالاردىڭ اتتارىن قامتي تارتىپ الدى.

قيماقتار مەن قىپشاقتار وعىزدارمەن، قارلۇقتارمەن، تۇرگەشتەرمەن، باسقا دا تايپالارمەن، تايپالىق بىرلەستىكتەرمەن شارۋاشىلىق-ساياسي جانە مادەني بايلانىستار جاساپ تۇردى. شارۋاشىلىق تىرشىلىك پەن ءتىلدىڭ ورتاقتىعى ەجەلگى قاتىناستاردىڭ قالىپتاسۋىمەن قاتار بىرتىندەپ تايپالىق ەرەكشەلىكتەردى دە جويا بەردى. كونە تۇركى ءتىلى (ونىڭ ديالەكت تۇرعىسىنان كۇللى وزگەشەلىكتەرىمەن بىرگە) قازاقستاننىڭ  وراسان زور اۋماعىن مەكەندەۋشىلەر اراسىندا نەگىزگى ءتىل رەتىندە ورنىقتى. VII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنا دەيىن تۇركى جازۋى پايدا بولىپ، بارشا ايماققا تارالدى. وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستاننىڭ قالالارىندا ءبىراز ۋاقىت تۇرعان ءيرانتىلدى سوعدىلىقتاردىڭ ءتىلىن تۇركى ءتىلى مەيلىنشە ىعىستىرا ءتۇستى. ورتا ازيانى ارابتار جاۋلاپ الىپ، تۇرعىنداردىڭ ءبىر بولەگى يسلامدى قابىلداعاننان كەيىن، شەكتەۋلى شەڭبەردە، نەگىزىنەن ءدىني جانە زاڭي ءىس-داعدىدا،  اراب ءتىلى قولدانىستا بولدى.

قارلۇقتار، چيگيلدەر، ياعمالار سامانيدتەرمەن جانە توعىز-وعىزدارمەن كۇرەستى، قاراحانيدتەر مەملەكەتى قۇرىلدى، وندا قارلۇقتاردىڭ ىقپالى زور بولدى. وسىنىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگى مەن وڭتۇستىك-شىعىسىنىڭ جانە ورتاازيالىق وزەن ارالىعىنىڭ شارۋاشىلىق جانە مادەني تۇرعىداعى ءوزارا قارىم-قاتىناسىن جەدەلدەتتى. بۇل ۇدەرىس ولكەنىڭ سولتۇستىگى مەن شىعىسىن مەكەندەگەن تايپالارمەن بايلانىستاردى ساقتاي وتىرىپ ءارى  نىعايتا ءتۇسۋ ارقىلى ءجۇردى.

قالىپتاسقان ەتنوستىق احۋالعا تۋنگۋس-مونعولدان شىققان قيدانداردىڭ، ونىڭ باتىس تارماعى بولىپ تابىلاتىن قاراقيدان-كاراقىتايلاردىڭ ولكەگە باسىپ كىرۋى پالەندەي وزگەرىس ەنگىزە العان جوق. بۇل جاعدايعا التاي ايماعىنان وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەرىن قۇرعان نايماندار مەن كەرەيىتتەردىڭ ءبىر بولەگىنىڭ كەلۋى ەلەۋلى اسەرىن تيگىزدى. نايمان جانە كەرەيىت تايپالارىنىڭ ءوز اتالىمدارى قازاق گەنەولوگيالىق اڭىزدارىنا ەنگەنى، قازاق حالقىنىڭ ەتنوستىق كومپونەنتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ، قازاق شەجىرەسىنەن بەكەم ورىن العانى ءمالىم.

قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا قىپشاقتاردىڭ مەملەكەتتىك بىرلەستىگى بۇدان دا ەلەۋلى ىقپال ەتتى. قىپشاق كونفەدەراتسياسى XI–XII عاسىرلاردا ەرتىستەن ەدىلگە دەيىنگى زور القاپتى الىپ جاتتى.  شىعىس دەرەككوزدەرى بۇل اۋماققا وڭتۇستىك ورىس دالالارىن دا قوسىپ،  دەشتى-قىپشاق دەگەن ورتاق اتاۋمەن اتاعان. قىپشاق كونفەدەراتسياسى   ايماقتاعى وزىنەن بۇرىن ءومىر سۇرگەن ەتنوستىق-ساياسي بىرلەستىكتەردىڭ ءبارىنىڭ تابيعي جالعاسى، مۇراگەرى بولدى. ول، سونداي-اق، وزدەرىن ەندى قىپشاق دەپ اتاۋعا كوشكەن كوپتەگەن تايپالار مەن رۋلاردى باۋىرىنا الدى. ۆ.گ.تيزەنگاۋزەننىڭ «التىن وردا تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار جيناعىنا»[4], ورتاعاسىرلىق كوپتەگەن اۆتورلاردىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، قىپشاق كونفەدەراتسياسىنا ونداعان تۇركى تايپالارى ەنگەن. تۋىسقان تۇركى تايپالارى كونفەدەراتسياعا كىرگەننەن كەيىن بىرتىندەپ ءوزارا جاقىنداسا ءتۇستى.

وسىلاي، دەشتى-قىپشاق اۋماعىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ شارۋاشىلىق-مادەني تۇرپاتىنىڭ ورتاقتىعى، ءتىلى مەن تۇرمىسىنىڭ جاقىندىعى، ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتتارىنىڭ (كوشپەندى جانە جارتىلاي كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى مەن وتىرىقشى جەر وڭدەۋشىلىك كاسىپتەرىنىڭ) ىڭعايىمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋى ارايىنداعى قارىم-قاتىناستاردىڭ دامۋى جاعدايىندا – ءXI–حىى عاسىرلاردا قازاقستان تەرريتورياسىندا رۋ-تايپالار مەن رۋلىق-تايپالىق بىرلەستىكتەردىڭ ەتنوستىق ينتەگراتسيا ۇدەرىستەرى ءجۇرىپ جاتتى. وسى جولمەن قازاق حالقى ەتنوگەنەزىنىڭ نەگىزگى تۇيىندەرى ايقىندالدى. قازاقتىڭ حالىق بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ تاريحي العى شارتتارى جاسالدى[5].

قازاق  حالقى ەتنوگەنەزىن انتروپولوگيالىق دەرەكتەر بويىنشا زەرتتەۋدە قازاق عالىمى و. يسماعۇلوۆتىڭ «قازاقستاننىڭ ەتنوستىق انتروپولوگياسى. سوماتولوگيالىق زەرتتەۋ»، «قازاقستاننىڭ ەتنوستىق گەنوگەوگرافياسى (سەرولوگيالىق زەرتتەۋلەر)»، «قازاقستان حالقى قولا داۋىرىنەن قازىرگى زامانعا دەيىن (پالەوانتروپولوگيالىق زەرتتەۋ)»، ك. سيقىمباەۆامەن بىرىگىپ جازعان «قازاقستاننىڭ ەتنوستىق ودونتولوگياسى» اتتى ەڭبەكتەرى[6] ەرەكشە ورىن الدى. بۇل سالاداعى ىرگەلى جۇمىستىڭ جازىلۋىنا ۆ. گينزبۋرگتىڭ «سولتۇستىك قازاقستاننان الىنعان كرانيولوگيالىق ماتەريالدار جانە ەجەلگى تۇركى كوشپەندىلەرىنىڭ شىعۋ تەگى»، ا. يسماعۇلوۆانىڭ «باتىس قازاقستان وبلىسى قازىرگى  قازاقتارىنىڭ كرانيولوگيالىق ماتەريالدارى» سەكىلدى جەكەلەگەن زەرتتەۋلەر[7] دە ۇلەس قوستى.

قازاقتاردىڭ فيزيكالىق ناقتى ارعى اتا-بابالارىن دا، بەرگى اتالارىن دا قازاق حالقىنىڭ دامۋىنىڭ بارشا تاريحىنىڭ وبەكتيۆتى كارتيناسىنا تاقالۋدىڭ العاشقى قادامى رەتىندە – ۋاقىتتىڭ تاريحي-تابيعي شكالاسى جاردەمىنە سۇيەنۋگە بولادى دەپ ساناعان قازاق عالىمدارى وسى ماقساتپەن ارنايى بيولوگيالىق-الەۋمەتتىك كەشەندى سحەما-شكالا جاسادى. مۇندا ولار ادامدار قاۋىمداستىعىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرىن ءتورت شارتتى تۇرپاتقا ءبولدى.

بۇل رەتتە تاريحي-حرونولوگيالىق دامۋدىڭ بارلىق كەزەڭدەرىندە ءبىرتۇتاس اۋماقتىق نەگىز وزگەرىسسىز قالا بەرەدى.   ويتكەنى ءبىرتۇتاس اۋماقتىق نەگىز جەكەلەگەن وتباسىنان مەملەكەتكە دەيىنگى بيوالەۋمەتتىك جۇيەنى جۇزەگە اسىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى العىشارتى رەتىندە قارالدى.

قازاقستاننىڭ تاريحي-مادەني دامۋىنىڭ بارلىق تۇرلەرىنىڭ تۇراقتى تابيعي نەگىزى رەتىندە ءبىرتۇتاس گەوگرافيالىق اۋماق ءبىرىنشى ورىنعا شىعارىلدى. وندا بارشا ۋاقىتتارداعى ادامداردىڭ تىرشىلىك قىزمەتىنىڭ ىزدەرى سايراپ جاتادى.

تاريحي-مادەني دامۋدىڭ بارلىق كەزەڭدەرى حرونولوگيالىق شەڭبەرلەرمەن مىڭجىلدىقتارعا ءبولىندى. ولار، سونداي-اق، تاريحتىڭ بارشاعا بەلگىلى جاعى مەيلىنشە مۇقيات ەسكەرىلىپ، 12 مادەني-تاريحي كەزەڭگە ءبولىندى.

ءسويتىپ، وسى ستراتيگرافيالىق سحەما-شكالا نەگىزىندە تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىمەن قازاقستان عالىمدارى قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى زاماننان بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى پانورامالىق تاريحىنداعى بىرقاتار شارتتى تيپولوگيالىق ورتاق ۇقساستىقتار بويىنشا گەنەتيكالىق بايلانىستاردىڭ اسا ماڭىزدى قاباتتارىن  انىقتادى.

عالىمدار ورتاق ۇقساستىقتاردىڭ ءبىرىزدى تىزبەگىن ءتورت شارتتى (جالپىتاريحي، لينگۆيستيكالىق، ەتنوستىق جانە انتروپولوگيالىق) تۇرعىدا بەلگىلەپ،  مۇقيات زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ ارقىلى ولاردىڭ ءبىرتۇتاس اۋماقتا ۇزاق مەرزىم بويى ءبىر ماقساتتا ارەكەتتەسۋى ناتيجەسىندە قازىرگى قازاقتاردىڭ  انتروپولوگيالىق گوموگەندىلىگىنىڭ الدىن الا ايقىندالىپ قويعانىن انىقتادى. «ولاردىڭ نەگىزگى تارالىپ-ورنالاسقان اۋدانى كەيىنگى ورتا عاسىردان بەرى، ەتنوگەوگرافيالىق نىشان   بويىنشا، – قازاقستان دەپ اتالا باستادى»[8].

وسى كەشەندى زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە قازاق حالقىنىڭ ناسىلقۇرۋ ۇدەرىسىنىڭ گەنەتيكالىق ءتۇپ-تامىرلارى قولا داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن ارعى اتا-بابالارىنا جانە ودان بەرگى تۇركى تاريحي-مادەني ورتاقتىقتى الىپ ءجۇرۋشى، اتامەكەندە بايىرعى زاماننان تۇراتىن بابالارعا تەرەڭدەپ جالعاسىپ جاتقانى داۋ-دامايسىز اقيقاتقا اينالدى. سوندىقتان دا مىڭداعان جىلدار بويى دەربەس انتروپولوگيالىق بىرلىگى قالىپتاسىپ، ەتنومادەني تۇتاستىققا جەتكەن قازاق حالقى – تاريحي جانە انتروپولوگيالىق تۇرعىدان – قازىرگى قازاقستان اۋماعىنداعى بىردەن-ءبىر جەكە-دارا مۇراگەر، ول ءوزى مەكەندەيتىن قازىرگى شەكارالار شەگىندە ەشقانداي دا فەدەراتسياعا كىرە المايتىن، تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىسىنىڭ ۋنيتارلىق سيپاتىنا مىزعىماس تىرەك بولىپ وتىرعان ەتنوس[9].

سونىمەن، جوعارىدا ايتىلعانداي، قازاق حالقىنىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرىپ وتىرعان اۋماعى كەيىنگى ورتا عاسىردان بەرى قازاق ەلى رەتىندە اتالا باستادى. ەندى وسى ۋاقىتتىق كەسىندىنىڭ – كەيىنگى ورتا عاسىردىڭ – قاي جۇزجىلدىققا سايكەس كەلەتىنىنە وي جۇگىرتىپ كورەلىك.

تاريح عىلىمىندا ەجەلگى دۇنيە تاريحىنان سوڭ جانە جاڭا تاريحتىڭ الدىنان كەلەتىن كەزەڭدى ورتا عاسىرلار، ورتاعاسىرلىق كەزەڭ دەپ بەلگىلەيتىنى بەلگىلى. بۇل كەزەڭ، ياعني ورتا عاسىرلار، ناقتى ۋاقىت كەسىندىسى رەتىندە قاراستىرعاندا – V عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ حVII عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى  ارالىقتاعى مەزگىلدى قامتيدى[10].

ورتاعاسىرلىق  كەزەڭ باتىس ريم يمپەرياسى قۇلاعاننان كەيىن ىلە-شالا باستالىپ، جاڭا ۋاقىت ءداۋىرى باستالعانعا دەيىن سوزىلدى. ورتا عاسىرلاردىڭ ءوزىن ەۆروپالىق عىلىم ءۇش كەزەڭگە بولەدى. قالىپتاسقان ۇعىم بويىنشا ورتا عاسىرلاردى ەرتە ورتا عاسىرلار (شامامەن 500-ءشى – 1000-شى جىلدار), جوعارى ورتا عاسىرلار (شامامەن 1000-شى – 1300-ءشى جىلدار) جانە كەيىنگى ورتا عاسىرلار (شامامەن 1300-ءشى – 1500-ءشى جىلدار) قۇرايدى[11]. كەيىنگى ورتاعاسىرلىق كەزەڭدى سونداي-اق جاڭعىرۋ ءداۋىرى دەپ تە اتايدى.

«كەيىنگى ورتا عاسىرلار» تەرمينىن تاريحشىلار ەۆروپا تاريحىنىڭ XIV – XVI عاسىرلارداعى كەزەڭىن جازۋ ءۇشىن قولدانىپ جۇرگەنى بەلگىلى.  دەگەنمەن، وسى كەيىنگى ورتاعاسىرلىق كەزەڭنىڭ جوعارعى شەگىن انىقتاۋدا پىكىر قايشىلىقتارى بار. ماسەلەن، ونى رەسەيلىك تاريح عىلىمى اعىلشىن ازامات سوعىسىنىڭ اياقتالۋىمەن شەكتەسە، باتىسەۆروپالىق عىلىم ادەتتە شىركەۋ رەفورماسىنىڭ باستالۋىمەن نەمەسە ۇلى گەوگرافيالىق جاڭالىقتار اشۋ داۋىرىمەن بايلانىستىرادى.

رەسەي تاريحشىلارى كەيىنگى ورتا عاسىرلار كەزەڭىن «موڭعول-تاتار ەزگىسىنەن» باستايدى. بۇل كەزەڭ ورىس تاريحناماسى بويىنشا جوشى ۇلىسىنىڭ بيلەۋشىسى باتۋ حاننىڭ 1243 جىلعى شاپقىنشىلىعىنان باستاۋ الىپ، التىن وردانىڭ السىرەۋىمەن، ودان ىدىراۋىمەن اياقتالدى. ءحىىى عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنان حV عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنا دەيىن سوزىلعان «موڭعول-تاتار ەزگىسىنەن» كەيىن ساياسي ارەناعا ماسكەۋ پاتشالىعى شىقتى. ارتىنشا، سول وقيعادان سوڭ، جوعارى ورتا عاسىرلارداعى ەجەلگى ورىس حالقى كەيىنگى ورتا عاسىرلاردا ۇشكە – ۇلىورىس، ۋكراين، بەلورۋس حالىقتارىنا ءبولىنىپ كەتتى[12].

جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي، قازاقتار مەكەندەيتىن اۋماقتىڭ ەتنوگەوگرافيالىق نىشانى بويىنشا قازاقستان دەپ اتالا باستاعانى ۋاقىت جاعىنان – ەۆروپالىق جانە رەسەيلىك عىلىمدا قولدانىلاتىن تاريحتاعى كەزەڭدەۋمەن تۇستاستىرعاندا – كەيىنگى ورتا عاسىرعا ءدوپ كەلەدى. ال كەيىنگى ورتا عاسىر، جوشى ۇلىسىنىڭ ورىس تاريحناماسى بويىنشا التىن ورداعا ۇلاسىپ ۇلعايۋىمەن ايشىقتالعان ءحىىى عاسىردان، باسقاشا ايتقاندا، شىڭعىسحان يمپەرياسى قۇرامىنداعى تۇركى تايپالارىنىڭ بىرقاتارىنىڭ نەگىزىندە قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋعا بەت العان داۋىردەن  باستالادى.   وسى تاريحي جاعدايدى ەسكەرە كەلگەندە، تاۋەلسىز قازاق تاريح عىلىمى الداعى ۋاقىتتاردا ەۆروپالىق كەزەڭدەۋلەرگە سىن كوزبەن قاراپ، ولاردى ءوز ەلىندەگى وزگەرىستەرگە سايكەستەندىرە تۇجىرىمداۋعا كوڭىل بولگەنى دۇرىس بولار ەدى دەگەن وي تۋادى. قالاي بولعاندا دا، ەۆروپالىق ۇعىمداعى كەيىنگى ورتا عاسىرلار كەزەڭى ءبىز ءۇشىن – شىڭعىسحان يمپەرياسى ءحىىى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە ىرگەسىن قازىرگى قازاق ەلى اۋماعىن شاۋىپ الۋ ەسەبىنەن كەڭەيتكەن شاعىنان باستالادى دەپ ۇققان ءجون بولاتىن ءتارىزدى.

جەر-جاھاندى سىلكىلەپ-تىتىرەتۋشىنىڭ قازاق جازيراسىنا 1219 جىلعى ەرتىستەن باستاعان ۇلكەن جورىعى ءومىر ءسۇرۋ سالتى ءبىر-بىرىنىكىنە تاقاۋ تۇركى تايپالارىنان بولاشاق قازاق حالقىن ۇيىستىرۋ ۇدەرىسىنە دە، ءا دەگەندە كەدەرگى بولعانمەن، ارتىنشا ايرىقشا سەرپىن بەردى.  سوندىقتان دا كەيىنگى ورتا عاسىردى ۇلتتىق تاريحىمىز شىڭعىسحاننىڭ ورتا ازيانى، ۇلان-عايىر قازاق اۋماعىن باعىندىرۋدى كوزدەگەن جورىعى، تيىسىنشە تاعدىرلى وزگەرىستەر  باستالعان تاپ وسى 1219 جىلدان باستاۋ الدى دەپ ساناسا ابدەن دۇرىس بولار ەدى (ورىس تاريحىنىڭ كەيىنگى ورتا عاسىردى 1243 جىلعى باتۋحان شاپقىنشىلىعىنان باستالدى دەپ ەسەپتەيتىنىندەي رەتپەن).

سونىمەن، مونعول باسقىنشىلىعى ناتيجەسىندە، قازاق جەرى دە شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ەنگەننەن بەرگى ۋاقىتتا، ايماقتاعى ەتنوستىق جاعداي كوپ وزگەردى. العاشقى جىلداردا جاۋلاپ الۋشىلار كوپتەگەن قالالار مەن وتىرىقشى ەلدى مەكەندەردى، ەگىنشىلىك پەن قولونەر كاسىپشىلىگى وشاقتارىن ويراندادى. كوپتەگەن بەيبىت جەر وڭدەۋشىلەر مەن مالشىلاردى قىردى. ءىرى تايپالىق توپتاردى قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر ەتتى. ولكەدەگى  وندىرگىش كۇشتەردى كۇيزەلتتى، ورىن الىپ تۇرعان ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىستاردى بۇزدى.

تالان-تاراجعا تۇسۋدەن قاشقان قىپشاقتاردىڭ ءبىر بولىگى جانە  جاۋلاپ الۋشىلار قازاقستاننىڭ شىعىسى مەن سولتۇستىك-شىعىسىنان قۋعىنداعان نايمان، كەرەيىت توپتارى سولتۇستىك قازاقستان مەن باتىس ءسىبىر جەرىنە قاراي اۋا كوشتى. بۇل ۇدەرىس جايىندا جازبا دەرەككوزدەرمەن قاتار، توپونيميكا، مىسالى، قارقارالى دالاسىنداعى نايمان-قاشقان («نايمانداردىڭ قاشۋى») جانە ەڭىرەكەي («تايپالار جىلاپ-سىقتاعان ورىن») دەگەن جەر اتتارى دا اڭگىمەلەپ بەرە الادى[13]. ەرىكسىز كوشىپ-قونۋ مونعول بيلىگى ورنىققان كەزدە دە ورىن الدى. مونعولدار اسىرەسە شىعىس قازاقستان مەن جەتىسۋدا تاڭداۋلى جايىلىمداردى تارتىپ الىپ، جەرگىلىكتى حالىقتى اتامەكەنىنەن ىعىسۋعا ءماجبۇر ەتتى. ولاردىڭ جاۋلاپ العان اۋماقتاردى ۇلىستارعا ءبولۋى سالدارىنان ەتنوستىق جاعىنان ءبىر-بىرىنە جاقىن تۋىس توپتار ءبىر-بىرىنەن ايرىلىپ، ءبولىنىپ تە قالىپ جاتتى.

شىڭعىسحان يمپەرياسى داۋىرلەي كەلە، موڭعولدار قازاق جەرىندەگى تۇركى حالقىنىڭ قۇرامى مەن انتروپولوگيالىق تۇرپاتىنا دا بەلگىلى دارەجەدە ىقپال جاسادى. تۇركى تايپالارى كوپشىلىك بولعاندىقتان، دەگەنمەن، ولار جەرگىلىكتى  تۇركى ءتىلدى حالىق ىشىنە ءسىڭىسىپ، ونىڭ ءتىلى مەن ادەت-عۇرپىن قابىل الدى. وسى ورايدا تيزەنگاۋزەن جيناعىندا كەلتىرىلەتىن اراب ساياحاتشىسى ءال-ءوماريدىڭ جازعانى نازار اۋدارارلىقتاي قىزىق. ول شىعىس دەشتى-قىپشاقتىڭ حالقى تۋرالى بىلاي دەيدى: «ەجەلدە بۇل مەملەكەت قششاقتار ەلى بولاتىن. بىراق، ونى تاتارلار (موڭعولدار دەپ ۇعىڭىز – ب.ق.) باسىپ العاننان كەيىن، قىپشاقتار ولاردىڭ بوداندارىنا اينالدى. سوسىن ولار قىپشاقتارمەن ارالاستى دا، قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، تۋىستاستى، ءسويتىپ قارا جەر ولاردىڭ تابيعي جانە ناسىلدىك ساپالارىن جەڭىپ شىقتى. ولاردىڭ ءبارى، قۇددى ءبىر رۋدان شىققانداي، تۋرا  قىپشاقتار  ءتارىزدى بولىپ كەتتى»[14].

سونىمەن، موڭعولدار وزدەرى جاۋلاپ العان قىپشاق جەرىنە قونىستانعانىنان، ولارمەن نەكەگە تۇرىپ، ولاردىڭ – قىپشاقتاردىڭ – جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ تۇرىپ قالعاندىعىنان،  سول جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ىشىنە ءسىڭىپ، ەرىپ كەتتى، ءسويتىپ، بەينە-ءبىر وزدەرى دە سولارمەن ءبىر رۋدان تاراعان ۇرپاق تارىزدەنىپ، ناق قىپشاقتارداي، ياعني بولاشاق قازاق تۋماسىنداي تۇرگە ەندى. التىن وردا حاندارىنىڭ «قىپشاق پاتشالارى» اتانعانى ءمالىم. قىپشاقتار اق وردانىڭ، كەيىنىرەك ابىلقايىر حاندىعىنىڭ كوپشىلىگىن قۇراپ، قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقاردى. سونىمەن قاتار، نايماندار، قوڭىراتتار، ارعىندار، كەرەيىتتەر، دۋلاتتار، وسى اۋماقتاعى وزگە دە اۆتوحتوندى تۇركى تايپالارى نەگىزىندە قازاق حالقى قالىپتاستى[15].

ەستە تۇتاتىن ءجايت سول، موڭعول شاپقىنشىلىعى قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋعا باعىت العان ۇدەمەلى ۇدەرىسىن ەداۋىر تەجەگەنمەن، توقتاتا العان جوق، قايتا، شىعىستان وزگە تۇركى توپتارىنىڭ قونىس اۋدارىپ كەلۋىمەن، جاڭا سەرپىن بەردى. باياۋ دا بولسا، جەر وڭدەۋشىلىكتى نەگىزگە العان شارۋاشىلىقتاعى، قولونەر كاسىپشىلىگىندەگى تىنىس-تىرشىلىك قايتا جانداندى.  قالالار بوي كوتەردى، ساۋدا بايلانىستارى جاڭعىردى. شىعۋ تەگى، ءتىلى، ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەتى جاعىنان تۋىستاس ەتنوستىق-ساياسي بىرلەستىكتەردىڭ ەرتەدەن-اق ءوزارا جاقىنداسۋعا تەندەنتسياسى قايتا نىعايا باستادى. نوعاي ورداسىندا، اق وردادا، ابىلقايىر حاندىعىندا، موعولستاندا  تولاستاماعان سوعىستار مەن تارتىستارعا قاراماستان، قازاق حالقىنىڭ وزىندىك كەلبەتىنە ەنۋ جولىنداعى وسىنداي بىرىگۋ، توپتاسۋعا ۇمتىلۋ ۇدەرىسى ودان ءارى كۇشەيە ءتۇستى.

قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسى وزىندىك مادەني-شارۋاشىلىق ۇلگىدە – كوشپەندىلىك تاسىلمەن مال ءوسىرۋ كاسىبى نەگىزىندە ءبىرتۇتاس  ەتنوستىق اۋماقتا ورىن الدى.

كوپتەگەن ەتنوستىق-ساياسي جانە شارۋاشىلىق فاكتورلاردىڭ ارەكەتتەسۋلەرى مەن ءوزارا اسەرلەرى  ناتيجەسىندە قازاقستان اۋماعىندا ءۇش نەگىزگى ەتنواۋماقتىق بىرلەستىك پايدا بولدى، ولار – قازاق تاريحىندا تەرەڭ ورىن العان ۇلى، ورتا جانە كىشى جۇزدەر. ءجۇز دەپ ادەتتە جالپىقازاق ەتنوستىق اۋماعىنىڭ بەلگىلى-ءبىر بولىگىن مەكەندەيتىن قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ ءىرى بىرلەستىكتەرىن اتاعان. راس، زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىندا «ءجۇز» ۇعىمى «بولىك»، «تارماق» ياكي «بۇتاق» دەگەندى بىلدىرەدى، سونداي-اق «ءجۇز»، «جۇزدىك» ماعىناسىن بەرەدى دەپ پايىمدايتىندار[16] بولدى، بۇل وي 1957 جىلعى «قازاق سسر تاريحىندا» دا كورسەتىلگەن-ءدى[17].

قازاق جۇزدەرىنىڭ قاشان جانە قالاي پايدا بولعانى جايىندا ءتۇرلى پىكىر بار.  كەيبىر تاريحشىلار جۇزدەر قازاق حالقى قۇرىلعاننان كوپ بۇرىن، باتىس تۇركى قاعاناتى ىدىراعان كەزدە پايدا بولدى دەگەن بولجام ايتادى. ماسەلەن،  س. امانجولوۆ ءوزىنىڭ «قازاق ءتىلىنىڭ ديالەكتولوگياسى مەن تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى» دەگەن ەڭبەگىندە ارعىقازاك اۋماعىنىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى كونە تۇركىلەر داۋىرىندە باستالىپ، X–XII عاسىرلاردا اياقتالدى دەپ سانايدى[18]. سونداي ويدى ح. ادىلگەرەەۆتىڭ  «قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىنا» اتتى جۇمىسىنان دا وقۋعا بولادى[19]. ال   ۆ. ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ «قاسىمدىق پاتشالار مەن پاتشازادالار تۋرالى زەرتتەۋ»،  م. كراسوۆسكي «رەسەي گەوگرافياسى مەن ستاتيستيكاسى ءۇشىن ماتەريالدار. ءسىبىر قازاقتارىنىڭ وبلىسى»  اتتى جۇمىستارىندا قازاق جۇزدەرىنىڭ ءۇش دەربەس ۇلىس بولعاندىعىن جانە ولاردىڭ XV – XVI عاسىرلار شەگىندە ۇيىسقان قازاق حاندىعىنا باستاۋ، نەگىز بولعاندىعىن ايتادى[20]. ن. اريستوۆ قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋ ۇدەرىسىن جوڭعار شاپقىنشىلىعى داۋىرىنە، ال ش. ءۋاليحانوۆ التىن وردانىڭ ىدىراۋ كەزەڭىنە جاتقىزادى[21].

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قازاقتاردىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋىن وزدەرى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن ايماقتاردا ءوز قۇقتارىن قورعاۋ ءۇشىن وداقتار قۇرعاندىعىمەن بايلانىستىرۋى تاريحي شىندىققا مەيلىنشە جاقىن. سونداي ويدى ودان كەيىنگى تاريحشىلار ۆ.بارتولد پەن م.ۆياتكيننەن دە كەزدەستىرەمىز. بارتولد مالدى كوشپەندىلىك ادىسپەن باعۋدىڭ  جاراتىلىس جاعدايىنا وراي تۋىندايتىن ايىرماشىلىقتارىنا بايلانىستى جۇزدەر پايدا بولدى دەپ سانايدى. ونىڭ ويىنشا، جەتىسۋ مەن سىرداريانىڭ ورتاڭعى اعىسىن قامتيتىن ايماق وزىندىك ەرەكشەلىگى بار سونداي ءبىر اۋدان بولعان. ودان ايىرماسى بار ەكىنشى  اۋدان – سارىسۋ وزەنى مەن سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىن الىپ جاتقان ايماق، ال ءۇشىنشىسى – باتىس قازاقستاننىڭ قازىرگى اۋماعى[22]. ۆياتكين دە قازاقى جۇزدەردىڭ قۇرىلۋى تابيعي-گەوگرافيالىق جانە ساياسي-ەكونوميكالىق سەبەپتەردىڭ اسەرىنەن بولدى دەپ ەسەپتەيدى. سونداي-اق ونىڭ ەڭبەگىنەن – جۇزدەردىڭ الىپ جاتقان اۋماقتارى جايىقتان اقتوبەگە، سارىسۋ مەن سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىنان ەرتىس، توبىل، ەسىلگە، سىردىڭ ورتاڭعى اعىسىنان شۋ وزەنىنە دەيىنگى  اۋداندارداعى  نەگىزگى جايىلىمدارعا سايكەس كەلەدى جانە جايلاۋ، كۇزدەۋ، قىستاۋ، كوكتەۋ ماۋسىمدارىنا وراي جۇرەتىن كوشى-قون  مارشرۋتتارىنا سايكەس كەلەتىنىن كورەمىز[23]. ول جۇزدەردىڭ پايدا بولۋىنا گەوگرافيالىق فاكتورلارمەن قوسا ساياسات تا اسەر ەتكەنىن، جۇزدەردىڭ «ەرەكشە ساياسي وداقتار» رەتىندە قالىپتاسۋى حVI عاسىردىڭ اياعىندا ورىن العانىن جازادى[24]. ال شىعىس حرونيكالارىندا قازاق تاريحىنان كەلتىرىلگەن دەرەكتەر جۇزدەردىڭ حاندىق قۇرىلعانعا دەيىن بولعانىن كورسەتەدى[25].

قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ اڭىزدارى بويىنشا – بىرنەشە عاسىر ىلگەرىدە الاشا حان حالقىن ءوزىنىڭ ءۇيسىن، ارعىن، الشىن دەگەن ءۇش ۇلىنا ءبولىپ بەرىپتى، ولاردىڭ ارقايسىسى جەكە وردانىڭ باسى بولعان ەكەن دە، سودان ولار ۇلكەن، ورتا، كىشى جۇزدەر دەپ اتالىپتى. سوعان ۇقساس اڭىزدى لەۆشين دە اتاپ كورسەتەدى. سونداي اڭىزعا نەگىزدەلگەن ادەبيەتتىڭ ءبىرى «روسسيا حالىقتارى» دەگەن كوركەم البوم ەكەن، وندا قازاقتاردىڭ ءۇش ورداعا بولىنەتىنى، ولاردىڭ ارقايسىسى ءوز تەگىن «موڭعول بيلەۋشىسى الاشىحاننىڭ ءۇش ۇلىنىڭ بىرىنەن» باستايتىنى جازىلعان. ءۇش جۇزگە ءبولۋ ءXVى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا حاق-نازار (اقنازار) حاننىڭ  تۇسىندا جۇزەگە اسىرىلدى دەگەن دە جورامال بار[26].

جۇزدەردىڭ قۇرىلۋىن مۇمكىن ەتكەن جاعدايلار ءبىر مەزگىلدە تۋا قالعان جوق. وعان قازاق ەلى اۋماعىندا شىڭعىسحان يمپەرياسىنا دەيىن دە ۇزاق ۋاقىت بويى ءتۇرلى ءىرى-ءىرى ەتنوستىق-ساياسي مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ بولۋى اسەرىن تيگىزدى. ال موڭعولدار جاۋلاپ العاننان كەيىن قۇرىلعان موڭعول ۇلىستارىنىڭ، اسىرەسە جوشى ۇلىسىنىڭ، التىن وردانىڭ، سودان كەيىن اق وردانىڭ، نوعاي ورداسىنىڭ، ابىلقايىر حاندىعىنىڭ، موعولستاننىڭ بۇل احۋالدىڭ ءپىسىپ-جەتىلۋىنە جانە تاريحي تۇرعىدا جۇزدەردىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپالى زور بولعانى انىق. ەتنوستىق ۇدەرىستەر مەن قولدانىستاعى ءتىلدىڭ ورتاقتىعى، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ تۇرپاتىنىڭ بىرتەكتىلىگى رۋ-تايپالاردىڭ جوعارىدا اتالعان ءتۇرلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار قۇرامىندا جۇرگەنىنە قاراماستان، ءبىرتۇتاس قازاق رەتىندە قالىپتاسۋىن ازىرلەي بەردى.

قازاقتاردىڭ شىعۋ تەگىنىڭ وتە ەرتە زاماندارعا كەتەتىنىن جانە ولاردىڭ ەتنوستىق تۇتاستىعىن ۆەنگر تۇركولوگى، شىعىستانۋشى، ەتنوگراف، ساياحاتشى  ارميني (گەرمان) ۆامبەري  (1832–1913) ءوز ەڭبەكتەرىندە دالەلدەۋگە تىرىستى. ول 1863 جىلى ورتالىق ازياعا ساياحات جاساپ، سول ساپارى جايىندا جازعان ەڭبەكتەرىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلى، مادەنيەتى، تاريحى، تىنىس-تىرشىلىگى، ءومىر ءسۇرىپ جاتقان گەوگرافيالىق ورتاسى حاقىندا قۇندى ماعلۇماتتار كەلتىرگەن بولاتىن[27]. قازاقتاردىڭ كوپ عاسىردان بەرى بار ەكەنىن ول «سوناۋ ح عاسىردىڭ وزىندە كونستانتين پورفيرورودنىيدىڭ قازاقيا تۋرالى ەسكە الۋىمەن، ال ءحى عاسىر جازۋشىسى ءفيردوۋسيدىڭ «قازاق حاندارى» جونىندە ايتقانىمەن» نەزىزدەپ، دالەلدەۋگە تىرىسادى. «قازاقتاردىڭ تىلىندە، ولاردىڭ قۇلىقتارىندا، ادەتتەرى مەن  مىنەزدەرىندە ايىرماشىلىق جوق بولۋى، بۇل قاسيەتتەردىڭ كاسپي تەڭىزىنەن التايعا دەيىن جانە ورالدان تيان-شاننىڭ ەتەگىنە دەيىن سوزىلعان كۇللى قازاق دالاسىندا بىردەي كورىنۋى» ۆامبەريگە ەش كۇدىكتەنبەستەن، «قازاقتارعا ورتاق فيزيكالىق تۇرپات ءتان جانە وسىناۋ سانى ەداۋىر كوپ حالىق ءبىر تايپادان شىقتى» دەپ تانۋعا نەگىز بەرەدى.

قازاقتاردىڭ ادەت-عۇرپى مەن ءتىلى جاعىنان ءبولىپ-جارىلمايتىن ءبىرتۇتاس الەم ەكەنىن اكادەميك ۆ.ۆ. رادلوۆ تا ايتقان-دى. ول ءوزىنىڭ «تۇركى تايپالارىنىڭ حالىقتىق ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرى» اتتى ىرگەلى ەڭبەگىنىڭ ءىىى-تومىندا: «كەڭ جازيرانىڭ بارلىق جەردە ەشقانداي وزگەرىسسىز ءبىر عانا سيپات ساقتايتىنىنداي، ونىڭ ورمان-توعايسىز جالاڭاش شوقىلاردى باسا  سوزىلىپ جاتقانىنداي،  دالانىڭ تەك ءار جەردەن عانا الاسا بۇتا تىلىمدەيتىن بىركەلكى وسكەن قىرلىق ءشوپتى  جامىلعىشا جامىلعانىنداي، وسى جازيرا تۇرعىندارى دا ادەت-عۇرىپ پەن تىلدە بىركەلكىلىك كورسەتۋدە، تايپانىڭ الىسقا تارالىپ ورنالاسۋىن كورگەندە، بۇعان ءتىپتى اقىل جەتپەيدى دەۋگە بولادى، ال ولار وزدەرى مەكەن ەتەتىن ەلدىڭ  ەڭ ءدال كورىنىسىن بەينەلەيدى»، – دەپ جازدى[28].

«ءحىV عاسىردىڭ ورتاسىنداعى – ءXVى عاسىردىڭ باسىنداعى وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان. ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى» دەگەن ەڭبەگىندە ك.ا. پيششۋلينا  اق وردا مەن  موعولستان مەملەكەتتەرىندە سولارعا قاراستى اۋماقتاردى مەكەندەيتىن تايپالاردىڭ ەتنوستىق تۇراقتانۋى ورىن العانىن كورسەتەدى. عالىمنىڭ دالەلدەۋىنشە، قازاقستان حالقى ەتنوستىق جاعىنان بارعان سايىن بىرتەكتى بولا تۇسكەن جانە دەنى تۇركىلىك ورتاعا اينالعان. ءتۇبى ءبىر تۇركى رۋ-تايپالارىنىڭ ەتنوستىق-ساياسي جانە شارۋاشىلىق-مادەني تۇرعىدان جاقىنداسىپ دامي ءتۇسۋ داستۇرلەرى ءحىىى عاسىرداعى موڭعولدار شاپقىنشىلىعى سالدارىنان ءبىرشاما توقىراعانمەن، كوپ ۇزاماي قايتا جانداندى. ءسويتىپ، ىشىندە شاپىراشتى رۋى بار ءۇيسىن رۋ-تايپالار بىرلەستىگى ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان اۋماق بولىپ تابىلاتىن موعولستاننىڭ باستى بولىگى مەن جەتىسۋدا – ۇلى ءجۇز،  وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ كەيبىر اۋداندارى  مەن ورتالىق قازاقستاندا – ورتا ءجۇز، باتىس  قازاقستاندا – كىشى ءجۇز قالىپتاستى[29].

قازاق حالقىنىڭ قۇرىلۋى جايىندا «قازاق سسر تاريحىندا»: «ەتنوساياسي احۋال بىلاي قالىپتاستى: بەلگىلى ءبىر تايپالىق توپتار بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ءارتۇرلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردا (اق وردادا، موعۇلستاندا، ابىلقايىر حاندىعىندا، نوعاي ورداسىندا جانە باسقالاردا) بولدى، ولاردىڭ تارالىپ ورنالاسۋ اۋماعى سىرتتان قىسىم كورۋ نەمەسە فەودالدىق سوعىستار، ءوزارا تارتىستار، اۋا كوشۋلەر سالدارىنان ورىن اۋىستىرىپ وتىردى، بىراق بىرىگۋگە دەگەن باستى باعىت، دەگەنمەن، بارشا توسقاۋىلدى جارىپ ءوتىپ، وزىنە جول سالدى، حالىقتىق سانا، ءوزىنىڭ ءبىر حالىقتىڭ بولشەگى ەكەنىن ۇعىنۋ – اينالىپ كەلگەندە، تايپالىق سانادان باسىم ءتۇستى»، – دەپ جازىلدى.

جوعارىداعى ۇزىندىدە اتالعان ءارتۇرلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا ءبولىنىپ جاتسا دا، قازاقستان اۋماعىندا تۇراتىن حالىقتىڭ دەنى ءبىر ءتىلدى – قازاق ءتىلىن پايدالاندى[30]. تاعى ءبىر اتاپ ايتارلىق ەرەكشەلىك سول – «ءحىV–XV عاسىرلارعا قاتىستى انتروپولوگيالىق ماتەريال قازاقتاردىڭ انتروپولوگيالىق تۇرپاتىنىڭ نەگىزىنەن ءبىر بولعانىن ايقىن كورسەتەدى»[31].

قىسقاسى، قازاق حاندىعى قۇرىلار قارساڭدا بۇگىنگى قازاق ەلى اۋماعىندا تۇراتىن تۇركى رۋ-تايپالارى بىرنەشە مەملەكەتتىك قۇرىلىمدا شاشىراپ جاتقانىنا قاراماستان، ءتىلى، ءدىلى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، پسيحيكالىق ءبىتىمى، مادەنيەتى، ءومىر ءسۇرۋ سالتى ءبىر قازاق حالقى رەتىندە قالىپتاسىپ  بولعان ەدى...

25.

قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانعان ۋاقىت – 1456 جىل دەگەن مالىمەتتى ءبىز ورىس تاريحشى-عالىمدارى ەڭبەكتەرىنەن كەڭەس داۋىرىندە-اق وقىپ-بىلگەنبىز. وسى جىلى كەرەي جانە جانىبەك ەسىمدى ەكى سۇلتان ابىلقايىر حاننان ءبولىنىپ، قاراماعىنداعى جۇرتىن سول زاماندا موعولستان مەملەكەتىنە قارايتىن جەتىسۋعا الىپ كەلگەن بولاتىن. ولار موعولستاننىڭ بيلەۋشىسى ەسەن-بۇعانىڭ رۇقساتىمەن وسىندا شۋ وزەنى بويىنداعى قوزىباسى دەگەن جەرگە ورنالاسقان. سول وقيعادان قازاق مەملەكەتتىلىگى باستالعانى تاريحي ادەبيەتتە ورتا عاسىرلاردا-اق جازىلعان.  بۇل ءجايتتى ورىس جانە ەۆروپالىق شىعىستانۋشىلار دا ءبىراۋىزدان مويىنداعان ەدى. كەرەي مەن جانىبەكتىڭ تۇڭعىش رەت ءوز اتاۋىمەن تاريح ساحناسىنا شىققان قازاق حاندىعىن قۇرۋداعى بىرىنشىلىك، ىرگەتاس قالاۋشىلىق ورىنى داۋ-دامايسىز انىقتالعاندىقتان دا، ولاردى زەرتتەۋشى بىتكەننىڭ ءبارى قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار دەپ بىلەتىنى بەلگىلى.

ورىس تاريحشى-شىعىستانۋشى عالىمى اكادەميك ۆلاديمير ۆلاديميروۆيچ ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ (1830–1904)[32] موعولستان جەرىنە ابىلقايىر حاندىعىنان قاشقان بىرەر تايپانى باستاپ كەلگەن كەرەي مەن جانىبەك ارەكەتى جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ باستاۋى بولعانىن عىلىمي اينالىمعا حVI–XVII عاسىرلار اۆتورلارى (مىرزا مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي راشيدي»، قادىرعالي ءجالايىريدىڭ «جامي-ات تاۋاريح»، حافيز تانىشتىڭ «ابدوللاناما»، زاھير ءاد-دين بابىردىڭ «بابىرناما») تۋىندىلارىن تارتا وتىرىپ باياندايدى[33]. ول ءوزىنىڭ ريازان وبلىسىنداعى قاسىم پاتشالىعى (حاندىعى) تاريحى جايىندا جازىپ، 1863–1866 جىلدارى جارىق كورگەن «قاسىمدىق پاتشالار مەن پاتشازادالار تۋرالى زەرتتەۋ» اتتى ءۇش بولىمنەن تۇراتىن ەڭبەگىنىڭ 2-بولىمىندە قازاق حاندىعىنا ەداۋىر توقتالادى. وندا «تاريح-ي ءراشيديدىڭ» («راشيد تاريحىنىڭ») اۆتورى مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ ءوز ەڭبەگىندە قازاقتار تۋرالى حيجرا جىلساناعىمەن 860–944 جىلدار ىشىندەگى، ياعني زامانالىق كۇنتىزبەمەن 1456 جىلدان 1537-1538 جىلدارعا دەيىنگى ارالىقتاعى، ياعني سەكسەن جىلدان اساتىن كەزەڭدەگى  ماعلۇماتتاردى كەلتىرەتىنىن، سول داۋىردەگى  باستى تۇلعالار رەتىندە جوشىحان ۇرپاعى كەرەي مەن جانىبەك حانداردى، كەرەيدىڭ ۇلى بۇرىندىق حاندى، جانىبەكتىڭ ۇلدارى ادىك پەن قاسىم حاندى جانە ادىكتىڭ ۇلى تاھير حاندى اتايتىنىن ايتادى[34].

«راشيد تاريحىنىڭ» نەگىزگى مازمۇنى شاعاتاي تۇقىمىنىڭ (شاعاتايدتەردىڭ) شىعىس بۇتاعىنىڭ تاريحىن، ۇلىستاعى دۋگلات (دۋلات – ب.ق.) تايپاسىنىڭ داۋىرلەۋىن ازىرلەگەن ىشكى كۇرەستى جانە  دۋلاتتى يەلەنۋشىلەردىڭ شىعىس تۇركىستاندى باسقارۋى جايىن بايانداۋدان تۇرادى. بۇل ەڭبەك – ءحىV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان XVI عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنا دەيىنگى موعولدار مەن موعولستان تاريحى جونىندەگى نەگىزگى دەرەككوز، سونىمەن بىرگە وندا بىرقاتار ورتاازيالىق تۇركى حالىقتارى، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ تاريحى، قازاق-موعول، قازاق-وزبەك قارىم-قاتىناستارى جايىنداعى فاكتىلەرگە باي ماتەريال بار[35].

بۇل ايتۋلى ەڭبەكتىڭ اۆتورىن «ميرزا مۋحامماد حايدار بەن مۋحامماد حۋساين-كۋرەكان دوگلات» دەپ اتاعان. بىزدىڭشە – دۋلات مۇحاممەد قۇسايىن-كۋرەكاننىڭ مىرزا مۇحاممەد حايدارى، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي.  ونىڭ اياز دەگەن ادەبي لاقاپ اتى بولعان. ونى كوبىنە مىرزا حايدار نەمەسە حايدار-مىرزا دەيتىن. ول جايىنداعى نەگىزگى ماعلۇماتتاردىڭ ءبارى ونىڭ ءوزىنىڭ شىعارماسىندا بار. مۋحامماد حايداردىڭ اتا-باباسى دوعلات (دۋلات) دەگەن موعول تايپاسىنىڭ امىرلەرى بولعان. ولار تۇقىمىمەن قاشقاريانىڭ مۇراگەر يەلەنۋشىلەرى جانە باسقارۋشىلارى ەكەن. مۇحاممەد حايداردىڭ قاشقاردى بيلەپ تۇرعان اتاسىن 1480 جىلى ءوزىنىڭ نەمەرە تۋىسى ءابۋ-باكىر قۋىپ شىعادى. مۇحاممەد حايداردىڭ اكەسى مۇحاممەد قۇسايىن ەكى جىلداي تيمۋريد (زاھير-اد-دين بابىردىڭ اكەسى) ومار-شايحتىڭ سارايىندا بولادى. كۇردەلى ءومىر ءسۇرىپ، شايباني-حان امىرىمەن ولتىرىلەدى.

مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ەميگراتسيادا، تاشكەنتتە 1599-1500 جىلى تۋدى. ول زاھير-اد-دين بابىرمەن بولە بولدى: ونىڭ اناسى  زاھير-اد-ءديننىڭ اناسىنىڭ ءسىڭلىسى ەدى. اكەسى ولتىرىلگەننەن كەيىن مۇحاممەد حايداردىڭ باسىنا دا قاۋىپ تونگەن-ءدى. تۋىسقاندارى ونى بۇحاراعا جاسىردى. ودان  ول اۋەلى باداحشانعا، سوسىن كابۋلعا – بابىرعا قاشتى. بابىرمەن بىرگە ونىڭ ورتا ازيا جورىقتارىنا قاتىستى. 1512 جىلى ءانديجاندا سۇلتان سايد-حانعا قوسىلىپ، سونىڭ ارمياسىمەن ءوزىنىڭ اتا-باباسىنىڭ وتانى قاشقارياعا قايتىپ ورالدى. بۇل جورىق ءابۋ-باكىر دۋلاتتىڭ تالقاندالۋىمەن، ءسويتىپ، قاشقاريادا موعۋليا اتانعان جاڭا مەملەكەتتىڭ ورناۋىمەن اياقتالدى.

مۇندا مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ساراي ماڭىنداعى  جانە اسكەردەگى ءىرى لاۋازىمدارمەن قىزمەت اتقارادى. سونىڭ ىشىندە ول سۇلتان سايد-حاننىڭ ۇلى، تاق مۇراگەرى ءابدى ءار-راشيد سۇلتاننىڭ تاربيەشىسى بولادى. ودان ول حاننىڭ تيبەتكە جاساعان جورىعىنا قاتىسادى. حان سول جورىق كەزىندە، 1533 جىلى وپات بولادى.

ءابدى ءار-راشيد-حان، اكەسى قازا تاپقاننان كەيىن، مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ تۋىستارىن جازالاۋعا كىرىسەدى. سودان مۇحاممەد حايدار ۇزاق ۋاقىت باداحشاندى جانە وعان كورشى تاۋ ەلدەرىن كەزىپ، اقىرى ۇندىستانعا كەتەدى.

ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ول ۇلى موعولدار اتىنان ءوزى جاۋلاپ العان كاشميردى باسقارىپ تۇردى.1551 جىلى تاۋلىق تايپالاردىڭ بىرىمەن شايقاس كەزىندە ءوز مەرگەنىنىڭ كەزدەيسوق تيگەن جەبەسىنەن قازا تاپتى.

مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن اتامەكەنىنە ورالۋ ءۇمىتىن ۇزبەگەن سياقتى. «راشيد تاريحىن» جازۋىنىڭ ءوزى سول كەزدە قاشقاردى بيلەپ تۇرعان ءابدى ءار-راشيد حاننىڭ الدىندا ءوزىن اقتاۋعا تىرىسقاندىق ءتارىزدى كورىنەدى. شىعارما كاشميردە جازىلعان. ءبىرىنشى ءبولىمىن اۆتور 1546 جىلى، ەكىنشىسىن ودان بۇرىنىراق – 1541/1542 جىلى اياقتاعان[36].

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، مۇحاممەد حايداردىڭ «راشيد تاريحىنداعى» قازاققا قاتىستى دەرەكتەردى ورىس شىعىستانۋشىسى ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ ءوزىنىڭ ريازان وبلىسىنداعى قاسىم-قالا حاندارى مەن حانزادالارى جايىنداعى زەرتتەۋىندە كەلتىرگەن. ول پارسى تىلىندەگى تۇپنۇسقانىڭ كەيبىر تاراۋلارىن ورىس تىلىنە اۋدارىپ، اتالعان ەڭبەگىنە قوسقان. بىراق، «قازاقستاننىڭ وتكەنى دەرەككوزدەر مەن ماتەريالداردا» جيناعىن قۇراستىرۋشىلار اتاپ وتكەندەي،  «موعولستان ەلىنىڭ گەوگرافيالىق سۋرەتتەۋىن بەرەتىن تاراۋدى، وكىنىشكە قاراي، زەرتتەۋشى تاستاپ كەتكەن»، ال ونىڭ سول كەزدەگى «قۇرامىنا قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، شۋ جانە تالاس وزەندەرىنىڭ (ورتاڭعى جانە جوعارعى اعىستارى) القابى مەن قازىرگى سولتۇستىك قىرعىزيا كىرەتىن»[37].

شىنىندا، مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ اتالمىش ەڭبەگىنىڭ ەكىنشى داپتەرىندەگى (بولىمىندەگى – ب.ق.) «موعۇلستان مەن ونىڭ شەكارالارىنىڭ سۋرەتتەلىپ جازىلۋى» تاراۋى ەرەكشە تانىمدى، وعان بۇگىنگى تاريح اۋەسقويىنىڭ دا قىزىعا قارارى ءسوزسىز. حVI عاسىر اۆتورى «قازىر موعۇلستان اتالاتىن اۋماقتىڭ» كولەمىنىڭ «ەنى مەن ۇزىندىعى 7–8 ايعا سوزىلاتىن جولدى قۇرايتىنىن» جازعان.

موعۇلستاننىڭ شىعىستاعى شەت ايماعى بارىسكول، ەمىل مەن ەرتىستى قوسىپ الىپ، قالماقتار جەرىنە ءتيىپ جاتىر.  سولتۇستىگىندە ول كوكشە-تەڭىزبەن (حVIII عاسىردا كوكشە-تەڭىز اتاۋى بالقاش كولى دەپ وزگەرتىلگەن[38]), بۋم جانە قاراتالمەن، باتىسىندا – تۇركىستانمەن جانە تاشكەنتپەن، وڭتۇستىگىندە  – فەرعانا ۋالاياتىمەن، قاشقارمەن، اقسۋ، شالىش جانە تۇرفانمەن شەكتەسەدى. مۇحاممەد حايدار وسى شەكارالار ىشىندە ءوزىنىڭ وڭتۇستىك شەكارانى كورگەنىن، سول ءوزى كورگەن ايماقتا – تاشكەنتتەن انديجانعا دەيىن ون كۇندىك جول، ءانديجاننان قاشقارعا دەيىن – جيىرما كۇندىك جول، قاشقاردان اقسۋعا دەيىن – ون بەس، شالىشتان تۇرفانعا دەيىن – ون، تۇرفاننان بارىسكولگە دەيىن – ون بەس كۇندىك جول ەكەنىن ايتادى. ال  بارىسكول – موعۇلستاننىڭ شىعىس شەكاراسى بولىپ تابىلادى.

وڭتۇستىك شەكارانىڭ ۇزاقتىعىن ساۋدا كەرۋەنىنىڭ  ءۇش ايلىق جولىن قۇرايتىنىن، جولدا توقسان اسۋ، وتكەل بارىن جازا كەلىپ، اۆتور موعۇلستاننىڭ قالعان ءۇش تاراپىن ءوز كورمەگەنمەن، بارىپ قايتقان ادامداردىڭ اڭگىمەلەرى ارقىلى بىلگەنىن ايتادى. سولاردىڭ سوزىنە قاراپ، بۇل ءۇش تاراپتاعى شەكارالاردىڭ ۇزىندىعى جەتى-سەگىز ايلىق جول بولاتىنىن جازعان. جانە سول ايماقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ تاۋ مەن دالا (ساحرا) ەكەنىن، ولاردىڭ «جاعا جاعىمدىلىعى مەن تازالىعىن سۋرەتتەپ جازۋعا ءسوز تابا المايتىنىن» ايتقان. ال كولدەردىڭ كوپتىگى سونداي، «ولاردىڭ اتاۋلارىن ەشكىم جادىندا ساقتاي المايدى»، «موعۇلستاننان وزگە جەردەن مۇنداي كولدەردى كەزدەستىرە المايسىڭ، ولاردى سۋرەتتەپ جازۋعا مۇمكىندىك جوق»[39].

موعۇلستان (موعولستان) – «موعولدار ەلى» دەگەن ۇعىمدى بەرەتىن پارسى اتاۋى. موڭعولداردىڭ حالىقتىق اتاۋىن ورتا ازيادا وسىلاي، «موعول» دەپ، ورتاڭعى ءبىر ءارپىن – «ڭ»-ءدى تاستاپ ايتاتىن بولعان. ال قازاقتار، شاكارىمنىڭ ايگىلى شەجىرەسىنە قاراعاندا، «موڭعولدى» مۇلدەم قازاقىلاندىرىپ،  «ماعول» دەپ اتاعان ءتارىزدى[40]. XIV عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ، جەرگىلىكتى حانداردىڭ اسكەري كۇشىن قۇرايتىن بۇرىنعى شاعاتاي ۇلىسىنىڭ شىعىس بولىگىنىڭ كوشپەندىلەرىن موعولدار دەيتىن بولعان[41].

بۇل شاقتا شاعاتاي مەن ءامىر  تەمىر تۇقىمدارى (شاعاتايدتەر مەن تيمۋريدتەر) اراسىندا سايرام مەن تاشكەنت ءۇشن ۇدايى كۇرەس ءجۇرىپ جاتاتىن، كەيىنىرەك وعان وزبەكتەر مەن قازاقتار قوسىلعان-دى. مىنە وسى ۋاقىتتاعى  قازاقتار جونىندە «ب.د. 1456 جىلدان 1527 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيتىن كوپتەگەن مالىمەتتەردى مۇحاممەد-حايدەر (مۇحاممەد حايدار دۋلاتي – ب.ق.) ءوز وچەركىندە حابارلايدى»[42].

مۇحاممەد حايدار مىرزا موعۇل ۇلىسىنىڭ ەكى بولىككە بولىنگەنىن ايتادى. ەكىگى بولىنگەن ۇلىستىڭ ءبىرى – موعۇلداردىكى، ەكىنشىسى – شاعاتايلاردىكى ەكەن. «بىراق وسى ەكى بولىمشە ءوزارا دۇشپان بولۋى سەبەپتى»، ەكى جاق بىرىنە ءبىرى قارسىلاسىن جەك كورەتىنىن بىلدىرەتىن، كەمىتەتىن، مەنسىنبەيتىن اتتار قويىپتى. شاعاتايلار موعۇلداردى «جەتە»، ال موعۇلدار شاعاتايلاردى «قاراۋناس» دەپ اتاعان كورىنەدى.

ال   مۇحاممەد حايدار شىعارماسىن جازىپ وتىرعان ۋاقىتتا، ياعني  ءحVى عاسىردىڭ 40-شى جىلدارى، «بابىر پاديشاھتىڭ ۇلدارى بولىپ تابىلاتىن شاعاتايلىق پاديشاھتاردان باسقا»، موعولستاندا «شاعاتايلاردان ءبىر ادام دا قالماعان. ولاردىڭ مۇراگەرلىك قالالارى مەن وبلىستارىن، شاعاتايلاردىڭ ورنىنا، باسقا ادامدار يەمدەنىپ العان».  اۆتور اتاپ ايتپاعانمەن، بۇل شاقتا موعولستاننىڭ ءبىر بولىگى قازاق حاندىعى قۇرامىنا بەكەم ەنىپ كەتكەن بولاتىن. «موعۇلدار تۇرفان مەن قاشقاردىڭ شەگىندە وتىز مىڭداي عانا  قالدى، ال موعۇلستاندى وزبەك-قازاقتار مەن قىرعىزدار باسىپ الدى. قىرعىزدار موعۇل تايپاسىنان بولعانمەن، ولار موعۇل قاھاندارىنا قارسى كوتەرىلىسكە ءجيى شىققاندىقتان، موعۇلدان ءبولىنىپ كەتتى...»[43]

ال موعولستاننىڭ ءبىر پۇشپاعىندا قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى سالىنعان وقيعا مەن ونىڭ سەبەبى جايىندا پروفەسسور سانجار اسپاندياروۆتىڭ باسقارۋىمەن ازىرلەنىپ، 1935 جىلى جاريا ەتىلگەن كونە دەرەككوزدەر مەن ماتەريالدار جيناعىنداعى  «تاريح-ي راشيديدەن» الىنعان ۇزىكتە بىلاي دەلىنەدى:  «...ال بۇل كەزدە (860 = 1456 ج. شاماسىندا) دەشتى-قىپشاقتا ءابىل-قايىر-حان بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان ەدى; ودان جوشى تۇقىمى سۇلتاندارى وتە قاتتى قىساستىق كوردى، سودان ولاردىڭ ەكەۋى، جانىبەك-حان مەن كەرەي-حان موعولستانعا قاشتى. يسا-بۇعا-حان قاشقىنداردى جاقسى قارسى الىپ، ولارعا موعولستاننىڭ باتىس شەت ايماعىن قۇرايتىن دجۋ (شۋ – ب.ق.)  جانە قوزىباسى ولكەسىن ءبولىپ بەردى. سوندا ولار تىنىش ءومىر سۇرە بەردى»[44].

بۇل ەكى تۇلعانىڭ شايبانيد ابىلقايىر حان قۇزىرىنان قاشىپ موعولستان مەملەكەتى جەرىنە – ۇيسىندەر مەكەندەيتىن ايماققا كوشىپ كەلۋى «قازاقتاردىڭ ەكى توبىن – ورتا جانە ۇلى ءجۇز تايپالارىن ءبىر مەملەكەتكە بايلاپنىستىرۋ، جاڭا ساياسي بىرلىكتىڭ قۇرىلۋىنا سەبەپ بولدى»[45].

قازاقتار ءىرى-ءىرى ەتنوستىق توپ رەتىندە موڭعول يمپەرياسىنىڭ كۇيرەگەن ورىندارىندا پايدا بولعان اق وردا، نوعاي ورداسى، ءسىبىر حاندىعى، ابىلقايىر حاندىعى، موعولستان سەكىلدى مەملەكەتتەرگە قاراپ تۇرعان-دى. بۇل ساياسي بىرلىكتەردىڭ ءبارى، ولاردى شىڭعىسحان تۇقىمدارى بيلەگەنمەن، «جەرگىلىكتى تايپالار وداعىنىڭ نەگىزىندە»[46] پايدا بولدى.

بۇلار قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ءىزاشارى ىسپەتتى ەدى، ءىس جۇزىندە ولار  قالىپتاسقان قازاق حالقىنىڭ ءار ايماقتاعى بولىكتەرىنىڭ ءتۇرلى كورىنىستەگى ساياسي بىرلەستىكتەرى، حاندىقتارى   بولاتىن.

ورتا عاسىرلاردا ءار جاڭا ساياسي قۇرىلىمنىڭ ومىرگە كەلۋى نەمەسە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتۋى بيلىكتەن كەتىرىلگەن ءبىر اۋلەتتىڭ ورنىنا ەكىنشى ءبىر ونى جەڭگەن اۋلەت وكىلدەرىنىڭ ورنىعۋىمەن بايلانىستى جۇزەگە اسىپ جاتاتىن-دى. وسى فورمۋلاعا سايكەس، شايبانيلىق ابىلقايىر حاننىڭ مەملەكەتى،  جوشىلىق كەرەي جانە جانىبەك سۇلتاندار قۇرامىنان شىعىپ كەتكەننەن كەيىن ون شاقتى جىل وتكەندە،  «ءار رۋدان قوسىلعان ...قازاق  (ماعىناسى – «تاعى، ءوز ەركىمەن جۇرگەن») دەگەن ەل بار ەدى»[47], سول ەل جاڭا ساياسي  بىرلىككە نەگىز بولىپ، قازاق حاندىعى تۇرىندە جاڭا ساپاعا اۋىستى[48].

ەندى وسى قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانعان كەزگە نازار اۋدارايىق. بۇل شاقتا، تاريحتان بەلگىلى، دەشتى-قىپشاقتا بيلىكتى قولىنا ۇستاعان شايبانيد ابىلحايىرعا كوشپەندى حالىقتىڭ ءبىر بولىگى، دالىرەك ايتقاندا، سلاردى بيلەيتىن جوشى حان – ورىس (ۇرۇس) حان تۇقىمىنىڭ بىرقاتار وكىلدەرى نارازى بوپ جۇرگەن ەدى. اقىرى  1456 جىلى جانىبەك پەن كەرەي سۇلتانداردىڭ باستاۋىمەن ءبىر قاۋىم ەل «قازاقتىق» جاساۋعا، ياعني تىنىس-تىرشىلىككە قولايسىز بيلەۋشى قۇزىرىنان قاشىپ، ەركىن ۇيىسۋعا بەل بۋدى. ونداي ارەكەتتەر تۇركى تايپالارى عۇمىرىندا بۇرىندارى دا ارادىك كەزدەسىپ تۇرعان، بىراق تاپ وسى جولعىداي جاڭا مەملەكەت قۇرارلىقتاي تاريحي سيپات العان ەمەس-ءتىن. «كوشپەندى وزبەكتەر مەملەكەتى» اتالاتىن ۇلىستان ءبولىنىپ، قازاق اتانعان، ءسويتىپ، موعولستانعا قونىس اۋدارعان، شۋ وزەنى ايماعىنداعى قوزىباسى دەگەن جەردەن ورىن تەپكەن از جۇرت ءىس جۇزىندە قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەتاسى بولىپ قالاندى.

اتالعان قوس سۇلتان جەتىسۋ ءوڭىرىن، شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ بويىن مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ باسىن قوسۋدا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. بولاشاق قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى تۇركىلەر ومىرىندەگى قاتارداعى ءجايت سانالاتىن نارازى توپتىڭ ەركىندىكسۇيگىشتىك، باسىبوستىق، وزگەنىڭ وزبىرلىعىنا كونبەۋشىلىك كورسەتىپ، ياعني قازاق بولىپ ءوز بەتتەرىنشە وتاۋ تىگۋ وقيعاسىمەن قالانا باستاعانىن تاپ سول جىلدارى ەشكىم باجايلاي الماعان بولار. جەتىسۋ  وڭىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءۇيسىن بىرلەستىگى، ونىڭ ىشىندە شاپىراشتى تايپاسى ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىگۋگە بەل بۋعان جۇرتپەن – ءتىلى، ءدىلى، مادەنيەتى، ءومىر سالتى، ءبىتىم-بولمىسى، شارۋاشىلىق قالىبى ءبىر وزگە دە تۇركى تايپالارىمەن بىرگە قازاقتىڭ بولاشاق مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋعا العاشقى جىلداردان-اق ارالاستى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

وسىناۋ تاريحي وقيعا قارساڭىندا جەتىسۋلىق ءۇيسىن –شاپىراشتىلاردىڭ موعولستان مەملەكەتى قۇزىرىندا بولعانى ءمالىم. «تاريح-ي راشيدي» دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ءجۇنىس-حان ماۆەرانناحرعا كەتكەندە، كۇللى ۇلىس، موعولدار قاۋىمى تۇگەلىمەن ەسەن-بۇعاعا (يسان-بۋگا-حانعا) باعىندى. ەسەن-بۇعا ءوزىنىڭ جاستىعى مەن تاجىريبەسىزدىگى سالدارىنان مەملەكەتىندەگى امىرلەرگە مەنسىنبەۋشىلىك، ەلەمەۋشىلىك مىنەز كورسەتتى. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ باس ءۋازىرى ەتىپ تۇرفاندىق ۇيعىرلار تايپاسىنان تەمىر دەگەن بىرەۋدى تاڭداپ الدى. امىرلەر بۇعان توزبەي، حان دارگەيىندە بولعان ءبىر جينالىس كەزىندە تەمىردى شاپقىلاپ ءولتىردى دە، وزدەرى تەز تاراپ كەتتى. بۇل ەسەن-بۇعا-حاندى قاتتى ۇرەيلەندىردى، ول دا قاشتى.

قاشقارداعى ءامىر سەيىت-ءالى مۇنى ەستىگەندە، حاندى ىزدەپ شىعىپ، اق-قۇياش قالاسىنان تابادى دا، ونى بىرقاتار جاقتاستارىمەن بىرگە اقسۋ قالاسىنا  اپارىپ ورنىقتىرادى. ەسەن-بۇعا حان وسىندا تۇراقتاپ، جىبەرگەن كەمشىلىگىنەن قورىتىندى جاسايدى، باعىنىشتىلارى الدىندا كىناسىن مويىنداپ، قايتادان كۇش جينايدى.

قۋاتى كەمەلىنە كەلدى-اۋ دەگەندە، 855 جىلى (ياعني ءبىزدىڭ كۇنتىزبەمەن 1451 جىل شاماسىندا – ب.ق.)  ەسەن-بۇعا حان سايرام، تۇركىستان، تاشكەنتتى شابادى. سول جولمەن ەكىنشى رەت شاپقىنشىلىق جاساعانىندا، ونى ماۆەرانناحر بيلەۋشىسى سۇلتان ءابۋ-سەيىت-مىرزا تارازعا دەيىن قۋعىندايدى. بىراق ەسەن-بۇعا-حاننىڭ موعولدارى شايقاسقا كىرمەي قاشىپ كەتەدى دە، مىرزا ءابۋ-سەيىت ءوز ەلىنە ورالادى[49]. كەلەسى 1452 جىلى ول ويراتتار شاپقىنشىلىعىنا ۇشىرايدى.

ويراتتار شىڭعىسحان قۇرعان يمپەريانىڭ ۇگەدەي ۇلىسىنا قارايتىن موڭعولداردىڭ باتىس بۇتاعى بولاتىن. ولاردىڭ موعولستان اۋماعىنا جاساعان العاشقى شاپقىنشىلىقتارى حIV عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي باستالعان ەدى. حV عاسىردا ولاردىڭ يەلىگى شىعىسىندا حانگاي تاۋلارىنىڭ باتىس بوكتورىمەن، وڭتۇستىگىندە گوبي كۇمىمەن، باتىسىندا موعولستانمەن، سولتۇستىگىندە ەرتىس پەن ەنيسەيدىڭ جوعارعى اعىستارىمەن شەكتەسەتىن ۇلان-عايىر كەڭىستىكتى الىپ جاتقان-دى. ويراتتاردى موڭعولداردىڭ وزدەرى «جوڭعار» («زيۋنگار»، «سول قار (قول)»، «سول قانات») دەپ اتاعان بولاتىن، ال كورشى تۇركى جانە پارسى ءتىلدى حالىقتار «قالماق» دەپ اتايتىن[50]. شاكارىمنىڭ ايتۋىنشا – «قالماق دەگەن – قالعاندار دەگەن ءسوز». شىڭعىسحان تامام موڭعولدى تۇگەل العاندا، «وتىرىقتى بولىپ قالعان» تۇركىلەر «كوشىپ قاشۋعا» تۋعان ولكەسىن «قيماي، ءبىرتالاي ەل ماعولعا قاراپ قالدى». ولار ءار ءتۇرلى رۋدان («ونيۋت، جالايىر، نايمان، كەرەي») ەدى، «ولاردىڭ ويرات قالماق اتانعان سەبەبى، ماعولدار كۇنبكتىسقا قويعان اسكەرلەرىن ويرات دەپ اتاۋشى ەدى. سوعان ارالاسقاننان ويرات اتاندى. قالماقتىڭ ءتۇبى ويرات دەگەن ءسوز سودان شىققان»[51].

1452 جىلعا دەيىن ويراتتار موعولستانعا الدەنەشە شابۋىل جاسادى. تەك ءۋايىس-حان 1418 جىلدان 1428 جىلعا شەيىن ولارمەن 61 مارتە شايقاسقا شىقتى. سونىڭ ءبىر رەتىندە عانا جەڭىسكە جەتتى، ەكى مارتە ويراتقا تۇتقىنعا ءتۇستى.  اقىرى قالماقتاردان اۋلاعىراق بولۋ ماقساتىمەن، استاناسىن تۇرفاننان موعولستاننىڭ ورتالىق بولىگىندەگى ىلە جاعاسىنا، قىتايلار ىلەبالىق دەگەن اتاۋمەن بىلگەن جەتىسۋداعى جەرگە اۋىستىردى[52].

الايدا، ەسەن-بۇعا-حان تۇسىندا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بيلىك قۇرىلىمى السىرەدى. ەسەن-بۇعادان ءبولىنىپ كەتكەن امىرلەردىڭ ارقايسىسى وعان ءتيىستى دارەجەدە باعىناتىنىن تانىتپاي، ءوز بەتتەرىنشە قامال سالىپ الىپ جاتقان-دى. ءبىرى ء(مىر كارىم-بەردى دۋلات) موعولستاننىڭ ءانديجان مەن فەرعاناعا شەكتەسەتىن تۇسىنداعى الا-بۇعا دەگەن جەردە، كەلەسىسى ء(مىر حاك-بەردى بەكشىك) ىستىقكولدىڭ قوي-سوي دەيتىن تۇسىنا قامال تۇرعىزدى. شوراس پەن بارين تايپالارىنىڭ امىرلەرى قالماقتاردىڭ باسشىسى امانسانجى-تايشىعا، باسقا تايپالاردىڭ ءبىر بولىگى «كوشپەندى وزبەكتەر» حانى ابىلقايىرعا كەتتى. ەسەن-بۇعا-حان بولسا، ولاردىڭ ءوز قۇزىرىنان بولىنبەك ارەكەتتەرىنە سونشالىقتى قارسىلىق كورسەتپەي، تەك كۇتتى. بۇلىكشىلدەر تىنشىر، سوسىن قاراماعىنا قايتىپ ورالار دەگەن ءۇمىتىن ۇزبەي تۇرعان[53].

30-شى جىلداردان شاپقىنشىلىعىن قايتا باستاعان ويرات قالماقتار موعولستاندا سول شاقتا ورتالىقتاندىرىلعان بيلىكتىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، جەتىسۋعا شابۋىلىن جيىلەتتى. ولار ىستىقكول ايماعىنا بارىپ، ىستىقكولدىڭ قوي-سوي دەگەن جەرىنە قامال سالعان قاڭلى تايپاسىنىڭ ءامىرى ءمىر حاك-بەردى بەكشىكپەن شايقاستى. ال 1452 جىلى شۋعا جەتتى. ەسەن-بۇعا ولارعا ەلەۋلى قارسىلىق كورسەتە المادى[54].

سول شاقتا وعان وزدەرى مەكەندەيتىن ۇلىستاعى شايبان تۇقىمى بيلىگىنە نارازى جوشى تۇقىمى وعلاندارى – كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار كەلدى...[55] شاكىرىم بۇل وقيعا جايىندا: «ءاز جانىبەك حان مەن كەرەي حان»...  «ابىلقايىرعا وكپەلەپ»، «1455 جىلى ابىلقايىردىڭ قول استىنان قىرعىز، قازاق ءھام  باسقا ءبىرتالاي ەلىن الىپ»، «...اۋىپ، شۋداعى شاعاتاي ءناسىلىنىڭ حانىنا»، ياعني  موعول اقسۇيەكتەرى موعولستان بيلەۋشىسى ەتىپ قويعان ەسەن-بۇعاعا باردى[56].

شايبان ۇرپاعى ابىلقايىر حيجراشا 833 جىلى (ياعني ءبىزدىڭ جىلساناقپەن  1428 جىلى)  باتىس سىبىردەگى تۋرا وڭىرىندە حان تاعىنا وتىرعىزىلعان-دى. تاريحتا  «كوشپەندى وزبەكتەر مەملەكەتى» دەپ، التىن-وردانىڭ كورنەكتى بيلەۋشىسى وزبەك-حاننىڭ (1282—1341) ەسىمىمەن اتالعان بۇل ساياسي بىرلەستىك – ابىلقايىر حاندىعى – قازاقستاننىڭ سولتۇستىك-باتىس جانە ورتالىق ايماعىندا پايدا بولدى. حاندىق جەرى گەوساياسي تۇرعىدا باتىستاعى نوعاي ورداسى، سولتۇستىكتەگى ءسىبىر حاندىعى جانە شىعىستاعى موعولستان مەن وڭتۇستىكتەگى ءامىر تەمىر تۇقىمدارى مەملەكەتىنىڭ ارالارىندا جاتتى.

حاندىق شەگى نوعاي ورداسىنىڭ شىعىس بەتىنەن باستالاتىن. باتىسىندا – جايىق وزەنىنە، شىعىسىندا – بالقاش كولىنە دەيىن سوزىلدى. وڭتۇستىگىندە سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى مەن ارال تەڭىزى وڭىرىنە، سولتۇستىگىندە توبىلدىڭ ورتا اعىسى مەن ەرتىسكە دەيىن كەتكەن الىپ اۋماقتى الىپ جاتتى. ابىلقايىر حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قازاق رۋلارىنىڭ كوپشىلىگى، وزگە دە كوشپەندى تۇركى تايپالارى (قىپشاق، قيات، نايمان، ماڭعىت، قوڭىرات، شىنباي، قاڭلى، قارلۇق، كۇرلەۋىت، كەنەگەس، ءۇيسىن، ۇيىلىن، ت.ب.) كىردى.

«كوشپەندى وزبەكتەر مەملەكەتىندە» ابىلقايىر حان  قىرىق جىل ءامىرشى بولدى. (ونى حVIII عاسىرداعى  ابىلقايىر حاننان اجىراتۋ ءۇشىن بولار، قازاق تاريحي ادەبيەتىندە ونىڭ ەسىمىن ءابىلحايىر دەپ جازۋ ورىن العان. دۇرىسىندا، ەكەۋىنىڭ دە ەسىمى ءبىر – ابۋ-ل-حاير-حان، ەندەشە، ەكەۋى دە  شىڭعىسحان تۇقىمى بولعاندىقتان،  حV عاسىرداعى ءامىرشىنى  – ءبىرىنشى ابىلقايىر ء(ى ابىلقايىر), حVIII عاسىر تۇلعاسىن – ەكىنشى ابىلقايىر ء(ىى ابىلقايىر) دەگەن ءجون بولار ەدى).

شايباني ابىلقايىر حان باسقارعان ۋاقىت ىشىندە ەلدىڭ ساياسي جاعدايىندا تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق بولمادى. «سەگىز ءجۇز ەلۋ بەسىنشى جىلى (1451 جىل شاماسى) شىڭعىس-حاننىڭ ۇلى جوشى-حاننىڭ جۇرتىندا، نەمەسە، بۇل دا سول ۇعىمدى بىلدىرەدى،  – دەشتى-قىپشاقتا جوشى ۇرپاعىنان ابىلقايىر پاتشا بولدى. سول ۋاقىتتاردا بۇل جۇرتتا ودان قۋاتتى بيلەۋشى بولعان جوق»[57], – دەپ جازدى مۇحاممەد حايدار. ول  وزىنە قارسى بولىپ جۇرگەن كۇشتى شونجارلاردىڭ ءبىرى مۇستافا حاننىڭ اسكەرلەرىن اتباسار ماڭىندا تالقاندادى. سىرداريا مەن قاراتاۋداعى سوزاق، سىعاناق، اققورعان، ۇزكەنت قالالارىن باسىپ الدى. سىعاناقتى حاندىقتىڭ استاناسىنا اينالدىردى. 1450 جىلدارى  ماۆەرانناحرداعى ءامىر تەمىر ۇرپاقتارىنىڭ ىشكى تارتىسىنا ارالاسىپ، سامارقان پەن بۇقارعا جورىق جاسادى. دەگەنمەن وعان بيلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن  ءار ءتۇرلى توپتارمەن – وزىنە قارسى بولىپ جۇرگەن وزگە اۋلەت ۇرپاقتارىمەن ۇدايى كۇرەس جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى.

ونىڭ سىرداريا بويىنداعى ايماقتارعا بەت بۇرۋى ءوزارا اعايىنداس شايباني ۇلىسى مەن وردا ۇلىسى تايپالارىنىڭ اراسىنداعى قىرعي-قاباق قاتىناستاردى بۇرىنعىدان بەتەر تەرەڭدەتە ءتۇستى. ويتكەنى ابىلقايىردىڭ سىر قالالارى مەن ولاردىڭ اينالاسىنداعى جازيرالاردى الۋى جانىبەك پەن كەرەيدىڭ جانە ولاردىڭ سىرداريا ماڭى مەن قاراتاۋ ايماعىندا كوشىپ-قونىپ تۇرمىس كەشىپ جۇرگەن بوداندارىنىڭ مۇددەلەرىنە ءتيىپ، نۇقسان كەلتىردى. وسى ءجايت اتالعان بيلەۋشىلەر اراسىنداعى تايتالاستىڭ ودان سايىن شيەلەنىسۋىنە، ءسويتىپ، قازاق سۇلتاندارىن وزدەرىنە قاراستى  رۋ-تايپالاردى باستاپ شۋعا كوشىپ كەتۋگە ماجبۇرلەگەن وتە ماڭىزدى سەبەپ بولدى[58].

بۇدان بۇرىن دا اتاپ وتىلگەندەي، «راشيد تاريحىنىڭ» اۆتورى  دەشتى-قىپشاقتا ابىلقايىر-حان ءوزى بيلەپ-توستەپ تۇرعان ۋاقىتتا «جوشى تەگىنەن شىققان سۇلتاندارعا» كوپ جايسىزدىق تۋعىزعانىن ايتقان-دى. سوندىقتان دا 1456 جىلى «جانىبەك حان مەن كەرەي حان ودان قاشىپ موعولستانعا باردى»[59].

وسى جەردە ارنايى توقتالۋدى تىلەيتىن ءبىر ماڭىزدى ءجاي بار. ول – جوشى (1227 جىلى اكەسى شىڭعىس حاننان التى ايداي بۇرىن ءولدى) اۋلەتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە جوشى ۇلى وردا ەجەن حان (ەرتىستىڭ جوعارعى اعىسىنان، الاكول جانىنان  باتىسقا قاراي – ىلە مەن سىردارياعا دەيىن سوزىلعان، جوشىنىڭ ءتىرى كەزىندە كوك-وردا اتالعان ۇلىستىڭ ءامىرشىسى), ونىڭ ۇلى ورىس حاننىڭ (استاناسى سىعاناقتا بولعان اق وردا حانىنىڭ) ۇرپاقتارى «جانىبەك حان مەن كەرەي حان» كوشپەندى وزبەك مەملەكەتىنىڭ ءامىرشىسى ابىلقايىر-حاننان قاشىپ موعولستانعا باردى»

ال ابىلقايىر-حان – جوشىنىڭ تاعى ءبىر ۇلى شيبان-حاننىڭ ۇرپاعى...

«قازاقستان اۋماعى ءۇش موڭعول ۇلىسىنىڭ اۋماعىنا ەندى: كوبىرەك بولىگى – ەلدىڭ سولتۇستىگىندەگى دالالى جازيراسى جانە ەرتىستىڭ جوعارعى اعىسىنان الاكول كولىنە دەيىنگى كۇللى جەر-سۋ مەن ودان ءارى باتىسقا، ىلە مەن سىردارياعا  قاراي – جوشى ۇلىسىنا، وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان – شاعاتاي ۇلىسىنا، ال سولتۇستىك-شىعىستاعى جەرلەر – ۇگەدەي ۇلىسىنا كىردى»[60]. قازاق ەلى نەگىزىنەن وسى جوشى ۇلىسىنا قاراعان اۋماقتا قالىپتاسىپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن دامىتتى.

جوشى (1187–1227) – شىڭعىسحاننىڭ قوڭىرات تايپاسىنىڭ ءوىزى بورتەدەن تۋعان ۇلكەن ۇلى، ايگىلى التىن وردانىڭ نەگىزىنسالۋشى، قازاق حاندارىنىڭ ارعى اتاسى. ول اكەسى شىڭعىسحاننىڭ تاپسىرۋىمەن 1207–1212 جىلدارى وڭتۇستىك ءسىبىردى، التايدى، شىعىس تۇركىستاندى قونىستانعان كوپتەگەن تايپالاردى باعىندىردى. شىڭعىسحاننىڭ سولتۇستىك قىتايعا جاساعان جورىعىنا قاتىستى. 1218 جىلى ىرعىز دالاسىندا حورەزم اسكەرىمەن قاقتىعىسقا ءتۇسىپ، ساربازدارىنىڭ ۇرىس جۇرگىزۋدەگى جويقىن تاجىريبەسىمەن حورەزمشاھتىڭ مىسىن باستى. 1220–1222 جىلدارى ول باۋىرلارىمەن سىرداريا بويىنداعى وتىرار، سىعاناق، ۇزكەنت، بارشىنكەنت، جانكەنت جانە باسقا دا قالالاردى الدى.

1223 جىلى شىڭعىسحان سامارقاننان سىرداريا ماڭىنداعى دالالاردا اڭ اۋلاماققا شىعادى. جوشىعا قىپشاق دالاسىنان جابايى قۇلانداردى قۋىپ اكەلۋدى تاپسىرادى. ول قۇلاندار تابىندارىمەن قوسا، جيىرما مىڭ اق تۇلپاردى اكەسىنە سىي رەتىندە ايداي كەلەدى. حانزادالاردىڭ ءبارىنىڭ قاتىسۋىمەن ولار اسا ءىرى اۋقىمدا اڭ اۋلايدى.

سوسىن قاھان قۇلانباسىدان اقىرىن اياڭمەن كوشىپ، ەرتىسكە كەلەدى. سوندا 1224 جىلى كاۆكاز جورىعىنان ورالعان سۇيىكتى قولباسشىلارى جەبە-نويان مەن سۇبەدەي-نويان قۇرمەتىنە قۇرىلتاي وتكىزىپ، توي جاسايدى.

سول جىلى كۇزدە نوكەرلەرى مەن اسكەرىن ەرتىپ، سول ەرتىس القابىنان 1219 جىلى كۇزدە شىعىپ، باتىسقا جاساعان جورىعىنان  تۋرا بەس جىل – دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن بەس جىل – وتكەندە، 1224 جىلى كۇزدە شىعىسقا، تۋىپ-ويكەن موڭعولياسىنا قايتادى.

جەڭىمپاز بولىپ ورالادى، بىراق، «ماڭگى ءومىر سۇرۋگە» ءدارۋ تاپپاي، ءتانى دەرتكە شالدىققاندىقتان، تۋعان ولكەسىندە قارتتىق عۇمىرىن سوزا ءتۇسۋدى عانا ويلاپ، تەرەڭ مۇڭعا باتىپ قايتىپ كەلە جاتادى...

سايرام مەن تالاس ارالىعىنداعى قۇلانباسى جازىعىندا وتكىزگەن قۇرىلتايدا ءوزىنىڭ «ءتورت كۇلىگىنە» ءوزى قۇرعان قاعاناتىن ءبولىپ بەردى. يمپەراتوردىڭ (قاھاننىڭ) بايبىشەسى بورتەدەن تۋعان «ءتورت كۇلىگىنىڭ» ۇلكەنى – تۇڭعىش ۇلى جوشىعا تيەسىلى ۇلەس – ەرتىستەن ورال تاۋىنا، ودان ءارى باتىسقا قاراي، بولاشاقتا باعىندىرىلاتىن جەر-سۋ مەن ەلدەر ەدى. ول كۇش-قايراتى مول، ەرجۇرەك، وتكىر ادام بولعان ەكەن. قول استىنداعىلارمەن وتە جاقىن، جاقسى قارىم-قاتىناس جاساپ تۇرىپتى. كوپشىلىگى بولاشاق قازاق حالقىن قۇراعان تۇركى تايپالارىنىڭ باسىن ءوز ۇلىسىندا بىرىكتىرىپ، تاۋەلسىز ساياسات جۇرگىزۋگە تىرىسقان.

وسى ءجايت اكە مەن بالا اراسىنىڭ بۇزىلۋىنا سەبەپ بولدى دەگەن پىكىر بار. ء(جۇزدانيدىڭ 1260 جىلى جازىلعان «تاباكات-ي ناسيري» دەگەن شىعارماسىنا قاراعاندا، جوشىنىڭ قىپشاق ەلىن قاتتى سۇيگىپ كەتكەنى سونداي، سول ەلدى اكەسىنىڭ كۇيرەتىپ-كۇيزەلتۋىنەن قۇتقارماق بولادى. ول جاقىندارىنا شىڭعىسحاندى اڭ اۋلاۋ كەزىندە ولتىرگىسى كەلەتىنىن ايتىپتى-مىس، ال ونى ءبىلىپ قويعان شاعاتاي اكەسىنە جەتكىزگەن. سوندا ول جوشىنى قۇپيا ۋلاپ ولتىرۋگە ءامىر قىلىپتى-مىس. ال راشيد اد-دين  ءوزىنىڭ ءحىV عاسىردىڭ باسىنداعى «شەجىرەلەر جيناعىندا» – تاپسىرماسىن ورىنداماعان جوشىعا قارسى شىڭعىسحان شاعاتاي مەن ۇگەدەي باستاعان قالىڭ قول جىبەرگەنىن، بىراق ارتىنشا جوشىنىڭ قايتىس بولعانى جايىندا قارالى حابار كەلگەنىن جازادى). ەل ىشىندە دە ونىڭ ءولىمى جايىندا: «اكەسى ءولتىرتتى» دەلىنەتىننەن، «اڭ اۋلاپ جۇرگەندە كەزدەيسوق وپات بولدى»  دەيتىنگە دەيىن ايتىلاتىن ءتۇرلى اڭىز-اڭگىمە بار.

قازاق حالقىندا عاسىرلار تەرەڭىنەن كەلە جاتقان «اقساق قۇلان، جوشى حان» دەگەن تاريحي كۇي ساقتالعان. مازارى قازاق دالاسىنىڭ كىندىگىندەگى جەزقازعان قالاسىنان 45 شاقىرىم جەردە، كەڭگىر وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا تۇر. بالالارى كوپ بولعان. تاريحي دەرەككوزدەردە ودان تاراعان وردا-ەجەن، باتۋ، بەركە، شيبان (شايبان) سەكىلدى حانزادالاردىڭ جانە باسقالارىنىڭ دا ەسىمدەرى بار[61].

ءحىV عاسىردىڭ دەرەككوزى «شادجارات ال-اتراك» جوشى 1227 جىلعى اقپاندا قايتىس بولعانىن ايتادى. قاھان سارايىنىڭ ۇلى امىرلەرىنىڭ بىرىنە جاقىن ۇلى-جىرشى (تيزەنگاۋزەن جيناعىنا ەنگەن ءحىىى عاسىرداعى اراب تاريحشىسى يبن ءال-اسير جازباسى بويىنشا – شىڭعىسحاننىڭ زامانداسى اقىن كەتبۇعا)  قارالى حاباردى شىڭعىسحانعا ەستىرتەدى. سوندا قاھان: «– قۇلىنىن العان قۇلانداي، قۇلىنىمنان ايرىلدىم، ايرىلىسقان اققۋداي، ەر ۇلىمنان ايرىلدىم»، – دەپ، تۇركى جىرىمەن جوقتاۋ ايتىپتى.  ۇلى قاھاننىڭ ءوز اۋزىنان مۇنداي ءسوز ەستىگەن بارلىق امىرلەر مەن نوياندار ورىندارىنان تۇرىپ، كوڭىل ايتۋ جانە جوقتاۋ راسىمدەرىن ورىنداپتى. سودان التى اي وتكەندە شىڭعىسحان دا و دۇنيەلىك بولعان دەيدى  «شادجارات ال-اتراك» اۆتورى[62].

جوشى ولگەننەن كەيىن ۇلىس ءامىرشىسى لاۋازىمى ونىڭ ۇلى باتۋعا وتكەنى بەلگىلى[63]. باتىستاعى اسكەرلەر باتۋدى، جوشى-حان ولىسىمەن، اكەسىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە تانىعان. بۇل تاڭداۋدى شىڭعىسحاننىڭ ءوزى بەكىتتى.

وتەمىس قاجى حVI عاسىردا حورەزمدە جازعان «شىڭعىس-نامادا» دەشتى-قىپشاقتاعى جوعارعى بيلىكتىڭ باتۋعا قالاي بەرىلگەنى جايىندا ەگجەي-تەگجەيلى اڭگىمەلەنەدى. سونداعى اڭگىمەگە قاراعاندا، جوشىنىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان قوس ۇلى وردا-ەجەن مەن باتۋ، باسقا ايەلدەرىنەن تۋعان 17 ۇلى بىرىگىپ ۇلى حانعا كەلەدى. قاھان حانزادالارعا ارناي ءۇي تىكتىرىپ قابىلدايدى: «التىن بوساعالى اق ۇرگە» سايىن-حانعا، ياعني باتۋعا، «كۇمىس بوساعالى كوك وردا» وردا-ەجەنگە،  «بولات بوساعالى بوز وردا» شيبانعا (شايبانعا – ب.ق.) ارنالادى...[64]

ابىلعازى دەرەگى بويىنشا، باتۋ-حان شىعىس ەۆروپاعا جاساعان جورىعىنان ورالعاننان كەيىن، اكەسىنا قاراپ تۇرعان جەر-سۋدى كۇللى حالقىمەن ءوزىنىڭ باۋىرى وردا-ەجەنگە بەرەدى. وردا-ەجەننىڭ قوسىندارى مەن ىشىندە توقاي-تەمىر بار ءتورت باۋىرى بىرىگىپ، جوشى اۋلەتى اسكەرىنىڭ سول قاناتىن قۇراعان، مۇنى راشيد اد-دين ايتادى. ال باتۋدىڭ ءوز يەلىگى مەن وردا-ەجەنگە بەرىلگەن ۇلەس اراسىنداعى جەر-سۋدى جانە «بايىرعى ەلدەردەن ءتورت باستى ۇرىقتى» – قوسشى، نايمان، قارلىق، بۇيراق تايپالارىن ءبولىپ، شيبانعا بەرگەن. شيبان (شايبان) مەن ونىڭ ۇرپاعىنىڭ اسكەرى جوشى ۇلىسى ارمياسىنىڭ وڭ قاناتىنا كىردى. توقاي-تەمىرگە اسكەردىڭ ارتىقشىلىققا يە بولىگىنەن مىڭ، تارحان، ءۇيسىن، ويرات بولىنگەن. ونىڭ ۇرپاقتارى، باتۋدىڭ ىقىلاسىنا سايكەس، قاجى-تارحاندا (استراحان قالاسىنا) بيلىك جۇرگىزگەن. ولار قوسىندارىمەن جوشىلىقتار ارمياسىنىڭ سول قاناتىنا كىردى[65].

شىڭعىسحاننىڭ نەمەرەسى، جوشى-حاننىڭ ۇلكەن ۇلى وردا-ەجەن جوشى ۇلىسىنىڭ سول قاناتىن 1226–1253 جىلدارى باسقارىپ، «التىن وردا قۇرامىنا كىرەتىن، ىشكى-سىرتقى ساياساتى تاۋەلسىز اق-وردا مەملەكەتىن قۇردى». ونىڭ ساياسي ءرولى تەك جوشى ۇلىسىندا عانا ەمەس، كۇللى موڭعول يمپەرياسىندا جوعارى بولدى[66].

التىن وردا ءامىرشىسى باتۋ-حاننىڭ قولداۋىمەن 1251 جىلى ۇلى حان، قاھان بولعان، شىڭعىسحاننىڭ ايگىلى «ءتورت كۇلىگىنىڭ» كىشىسى تولەنىڭ ۇلى، يمپەريانىڭ ءتورتىنشى ءارى سوڭعى حانى موڭكە (1208–1259)[67] ءوزىنىڭ زاڭنامالىق قۇجاتتارىندا – جارلىقتارىندا – اق-وردا بيلەۋشىسى وردا-ەجەن ەسىمىن التىن وردا ءامىرشىسى باتۋ ەسىمىنىڭ الدىنا قويىپ وتىرعان[68].

وردا-ەجەن مەن شايبان ۇلىستارىنىڭ جەر-سۋىن الىپ جاتقان اۋماقتى  ءحىV–XV عاسىرلاردا  شىعىس اۆتورلارى بىرەسە اق وردا، ەندى بىردە كوك وردا دەپ اتاپ ءجۇردى. ويتكەنى وردا-ەجەن اۋلەتىنەن شىققان بيلەۋشىلەر قوس ۇلىستى دا باسقارعان. سودان  دا شىعار، دەرەككوزدەر بۇل كەزەڭدەگى اق وردا جەرى رەتىندە جايىقتان باتىس ءسىبىر ويپاتىنا دەيىنگى، سىرداريانىڭ ورتاڭعى جانە تومەنگى اعىسى اۋماعىن (ياعني وردا-ەجەن مەن شايباننىڭ ۇلىستارى الىپ جاتقان جەر-سۋدى) ۇققان.

(ورىس جىلنامالارىندا التىن وردانى تەك قانا وردا، نەمەسە ەدىل ورداسى، ال جايىقتىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى جازيرا كوك وردا، جايىق سىرتى ورداسى دەلىنگەن، وندا اق وردا ۇعىمى قولدانىلماعان).

جوعارىدا اق وردا جەرى رەتىندە اتالعان وسى  ۇلان-عايىر كەڭىستىكتە ەجەلدەن بەرى تۇركى تىلدەس تايپالار (قىپشاقتار، نايماندار، ۇيسىندەر، قارلۇقتار، كەرەيىتتەر، كەرەيلەر، قوڭىراتتار، ماڭعىتتار جانە باسقالار) مەكەندەيتىن. ولار موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كوپ بۇرىن قىپشاق بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىندا بولعان-دى. بىرقاتارى بۇل جاققا شىڭعىسحان يمپەرياسى قۇرىلعاندا التاي جاقتان، وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس اۋدانداردان قونىس اۋدارعان بولاتىن.

ءتىلى ءبىر، ءومىر ءسۇرۋ سالتى ءبىر جەرگىلىكتى ەتنوستار نەگىزىندە شاڭىراق كوتەرگەن قازاق جەرىندەگى تۇڭعىش ءىرى مەملەكەتتىك قۇرىلىم وسى وردا-ەجەن مەن ونىڭ اۋلەتى بيلەگەن اق وردا ەدى. ءحىىى–حV عاسىرلارداعى اق وردا حاندارىنىڭ بيلىكتە بولۋ رەتى مىنانداي: وردا-ەجەن (1226–1253) – سارتاق – قونىشا – بايان – ساسى-بۇعا – ەرزەن – مۇباراك – شىمتاي – ورىس (1361–1377) – قويىرشاق – باراق (1426–1428)[69].

وسىناۋ حرونولوگيالىق تىزبەك ىشىندەگى ورىس (ۇرۇس) حاننىڭ 1361–1377 جىلدارى اق وردانى بيلەگەن كەزەڭى مەملەكەتتەگى تۇركى تايپالارىنىڭ ءبىرتۇتاس ەتنوس، قازاق حالقى رەتىندە قالىپتاسۋىنا يگى ىقپال ەتتى. ءىس جۇزىندە اق وردا بولاشاق قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىنىڭ العاشقى ۇلگىسى بولدى.

وردا-ەجەن مەن ول قۇرعان بۇل قۇرىلىمعا يەلىك ەتكەن ونىڭ ۇرپاقتارى – اق وردانى ءحىV عاسىردا بيلەگەن ورىس حان جانە حV عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىنىڭ باسىندا باسقارعان (ورىس حاننىڭ نەمەرەسى) باراق حان ەشقايسىسىنىڭ ويىنا كەلە قويماعان، بىراق ۇزاماي،  حV عاسىردىڭ ورتاسىندا جۇزەگە اساتىن ءىرى تاريحي بەتبۇرىستى نوبايلادى. ولار اق وردا تۇسىندا قالىپتاسقان ءبىرتۇتاس ەتنوستىق ءتۇزىلىمدى تاريح ساحناسىنا وزىندىك قازاق اتاۋىمەن الىپ شىعىپ، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىن سالعان كەرەي حان مەن جانىبەك حاننىڭ اتالارى ەدى[70].

كەرەي حان – ورىس حاننىڭ شوبەرەسى. (ورىس حاننىڭ ۇلى توقتاقيادان تۋعان نەمەرەسى بولاتتىڭ  بالاسى)[71]. جانىبەك حان دا ورىس حاننىڭ شوبەرەسى. ول تەك، ۇنەمى اق ورداداعى مەملەكەتتىك بيلىكتە بولعان تارماقتان. اق وردانى ورىس حاننان كەيىن ونىڭ ۇلى قويىرشاق (قۇيىرشىق), ودان سوڭ جانىبەكتىڭ اكەسى باراق بيلەدى.

التىن وردا ىدىراۋعا ۇشىراعان شاقتا، ونىڭ تاعىنا قۇمارتقانداردىڭ التىن وردا استاناسى ساراي-بەركەگە جەتۋ جولىندا اق ورداعا (ونىڭ ەكونوميكالىق جانە اسكەري كۇش-قۋاتىنا) ارقا سۇيەۋىنە بايلانىستى، شىعىس دەشتى-قىپشاقتاعى ءبىر كەزدەگى كۇشتى مەملەكەت اق وردا دا قۇلدىراپ بارا جاتتى.

ورىس حاننىڭ نەمەرەسى باراق حان شامامەن 1410-شى جىلداردان شىعىس دەشتى-قىپشاقتاعى ءوز اتا-بابالارىنىڭ بيلىگىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن كۇرەستى.  اۋەلدە جەڭىلىسكە ۇشىراپ، سىرتتان  كومەك الۋ ارقىلى، اقىرى، 1419 جىلى ءامىرشى لاۋازىمىنا جەتتى. 1422 جىلى ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسى القابىندا وتكەن شايقاستا ۇمىتكەرلەر اسكەرىن جەڭىپ، التىن وردا تاعىنا وتىردى.  اۋەلى سارايدى («ەدىل سۋىنىڭ بويىندا»، «جوشى ۇلىسىنىڭ ۇلكەن حانى تۇراتۇعىن التىن وردانىڭ ورنى»، «استراحان مەن ساراتوۆ اراسىنداعى... ورىستار تسارەۆ دەپ» اتايتىن قالانى[72]), ودان قازاندى الدى. سودان قازان ايماعى ءبىراز ۋاقىت «باراق-حان جۇرتى» اتالدى. 1426 جىلى باقتالاسى ۇلىق-مۇحاممەدپەن كۇرەستە التىن وردا تاعىنان ايرىلدى. سول جىلى  اق وردا بيلەۋشىسى بولدى.

باراق حان اق وردا بيلەۋشىسى لاۋازىمىمەن سىرداريا بويىنداعى قالالارعا، ماۆەرانناحرعا جورىقتار جاسادى. عاسىر باسىندا ءامىر تەمىر باسىپ العان اق وردا استاناسى سىعاناقتى يەلەنۋ قۇقىن قالپىنا كەلتىردى.

ول 1428 جىلى قازا تاپقان. ءولىمى حاقىنداعى دەرەكتەر ءار ءتۇرلى: قىپشاق دالاسىنداعى «ءوزارا قاقتىعىستار كەزىندە» وپات بولعان، «موعولدار ەلىندە» ولتىرىلگەن، نوعاي ورداسى مىرزالارىمەن بولعان سوعىستا ولگەن دەپ تە ايتىلادى.

باراق-حاننىڭ تۇركىستان ولكەسىندەگى اق وردانىڭ بۇرىنعى  يەلىكتەرىن ءامىر تەمىر اۋلەتى بيلىگىنەن قايتارىپ الۋعا باعىتتالعان جىگەرلى ارەكەتتەرى ۇلىستىڭ بايىرعى قۋاتىن جاڭعىرتا الماعانمەن، اق وردا حاندارى (وردا-ەجەننىڭ دە، توقا-تەمىردىڭ دە) اۋلەتتەرى يەلىكتەرىنىڭ تاعى ونداعان جىلدار بويى ساقتالىپ قالۋىن، ياعني قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى ساياسي احۋالدىڭ بەلگىلى-ءبىر دارەجەدە وزگەرۋىنە الىپ كەلدى[73].

التىن وردانىڭ بىرنەشە بولىككە شاشىراپ كەتكەنى، ولاردى جوشى اۋلەتىنىڭ ءارتۇرلى بۇتاعى وكىلدەرى باسقارعان ءمالىم. ورتاڭعى ەدىل بويىندا 1438 جىلى ۇلىق-مۇحاممەد بيلەيتىن قازان حاندىعى قۇرىلدى. ونىڭ ءىنىسى كىشى-مۇحاممەد التىن وردا حانى رەتىندە تومەنگى ەدىل بويىن، شىعىس ەۆروپا دالالارىن، دون القابىن باسقاردى. بۇل ەكى اعايىندى التىن وردا تاعى ءۇشىن ءوزارا ۇزاق كۇرەستى. بىراق التىن وردادان 1443 جىلى قىرىم حاندىعى، 1466 جىلى استراحان حاندىعى ءبولىنىپ شىقتى. وسى بولىنىستەردەن سوڭ التىن وردانىڭ قالعان بولىگىندە – ەدىل مەن دون اراسىندا جانە ساراي قالاسىندا كىشى-مۇحاممەدتىڭ ۇلى احماد (احمەت) حان بيلىك قۇردى. ونىڭ مەملەكەتى ۇلكەن وردا دەپ اتالدى. وسىناۋ ۇلكەن وردانىڭ بيلەۋشىسى احماد (احمەت) حان شايبان تۇقىمىنان شىققاندارعا (شايبانيدتەرگە) قارسى كۇرەسكەن  قازاق حانى جانىبەككە وداقتاس بولدى[74].

ەندى جانىبەك حان اتالاسى كەرەي حانمەن بىرگە ۇيىتقى بولعان قازاق  مەملەكەتى ءداۋىرى باستالعانعا دەيىنگى وقيعالاردى شولىپ وتەيىك.

XV عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە اق وردادا جوشى تۇقىمى (وردا-ەجەن، شايبان، توقا-تەمىر) ىشىندەگى اۋلەتتىك كۇرەس جيىلەدى. سونىڭ سالدارىنان ۇلىستا  بۇلىكتەر مەن كيكىلجىڭدەر تولاس تاپپاي جالعاستى. بۇرىنعى جوشى ۇلىسىنىڭ باتىس بولىگىندە توقا-تەمىردىڭ ۇرپاقتارى تابىستى بولدى، ولار التىن وردانىڭ بىرنەشە ۇلىسىن باسقاردى. ال جوشى ۇلىسىنىڭ شىعىس بولىگىندە – جوعارىدا اتالعان ءۇش اۋلەتتىڭ دە  وكىلدەرى بيلىكتە ءجۇردى.

XV عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىنىڭ سوڭىنا قاراي  التىن وردا مەملەكەتتىك قۇرىلىمى بولىكتەرىنىڭ كوپشىلىگىندە جوشى ۇلى شيبان (شايبان) بالالارى بيلىككە كەلدى. ال وردا-ەجەن – ورىس حان ۇرپاقتارى، دەگەنمەن، وزدەرىنە بابالارىنان مۇراعا قالعان يەلىكتەرىن XV عاسىردىڭ العاشقى شيرەگى بويى قورعاپ قالۋعا تىرىستى. سولاردىڭ ءبىرى باراق-حان ۇلىستىڭ وڭتۇستىك بولىگىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن سوعىسقانى جوعارىدا ايتىلدى.

ول ولگەننەن كەيىن اق ورداداعى بيلىك وردا-ەجەن – ورىس حان اۋلەتىنەن شايبان اۋلەتىنە ءوتتى. 1428 جىلى شايبانيد ابىلقايىر تاققا وتىردى. ول 40 جىل باسقارعاندا ەندى شىعىس دەشتى-قىپشاق ابىلقايىر حاندىعى (كوشپەندى وزبەكتەر ۇلىسى، شايبان ۇلىسى، وزبەك ۇلىسى) دەپ اتالا باستادى.  (شاكارىم شەجىرەسىندەگى مىنا جولدارعا نازار اۋدارا كەتەلىك: «باتۋدىڭ مىڭتەمىر دەگەن بالاسىنىڭ توعرۋل دەگەننىڭ بالاسى وزبەك حان بولدى. مۇنىڭ حان بولعانى 1301 جىلى ەدى. بۇل  وزبەك حان مۇسىلمان بولىپ، حالقىن دا مۇسىلمان قىلدى. سول مۇسىلماندىق بۇزىلعان جوق، «ءدىن وزبەكتەن قالدى» دەگەن ماقال سول جانە سول حاننىڭ اتىمەن جوشى ۇلىسى وزبەك اتاندى»[75]).

وسى اتاۋلاردىڭ ىشىندە ابىلقايىر حاندىعى دەگەن اتالىم ناقتى احۋالدى نەعۇرلىم بەيتاراپتاۋ ىسپاتتار ەدى، ويتكەنى حاندىق اۋماعىندا تەك «ورتا ازياداعى وزبەك حالقىنىڭ بولاشاق كومپونەنتى ماعىناسىنداعى» كوشپەندى وزبەكتەر عانا ەمەس، نەگىزىنەن «قازاقتار، ماڭعىتتار» قۇراعان بولاتىن. الايدا ابىلقايىر حاندىعىن تاريحي ادەبيەتتە وزبەك ۇلىسى دەپ اتاۋعا كوندىگىپ بارا جاتقاندىق بايقالادى.  ال، شىنتۋايتقا كەلگەندە،  ادىلدىك ءۇشىن، وسى ابىلقايىر حاندىعى دەپ اتالعان ۇلىستى ابىلقايىر مەملەكەتىنە كىرگەن قازاق تايپالارىنىڭ ىشىندەگى «اسا ءىرى ەتنوستىق توپتاردىڭ ءبىرىنىڭ اتاۋىمەن»، ياعني دەشتى-قىپشاقتىڭ نەگىزگى مەكەندەۋشىسى قىپشاقتار ەكەنىن ەسكەرىپ،  «قىپشاق حاندىعى  دەپ اتاۋعا نەگىزى بار ەدى»[76].

اق وردانىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان اسا ماڭىزدى اۋداندارى بولىپ تابىلاتىن وڭتۇستىك ايماقتى وزىنە باعىندىرىپ الۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن، وزىنەن بۇرىنعى باراق-حان ءتارىزدى، ابىلقايىر-حان دا ۇقتى.  بىراق ونىڭ ولاي ويلاعانى جانە تيىسىنشە سىرداريا ايماعىنا قاراي قوزعالۋى سول ءوڭىر مەن قاراتاۋ اۋدانىن مەكەن ەتىپ جۇرگەن باراق-حاننىڭ ۇلى جانىبەك-وعلاننىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلدى.   ول جانە ونىڭ قاسىنداعى كەرەي-وعلان – وردا-ەجەن ۇرپاعى ورىس-حاننىڭ قوس شوبەرەسى – ابىلقايىر-حاننىڭ قىساستىعىنا كونۋدەن باستارتتى. ءتۇبى ءبىر، ارعى اتالارى وردا-ەجەن مەن شايبان بىرگە تۋعان، جوشى-حاننىڭ بالالارى ەكەنىنە قاراماستان، ولار، اقىرى، ايرىلىسىپ تىندى.

جوشىدان تاراعان  وردا-ەجەن بۇتاعىنىڭ قوس سۇلتانى جانىبەك پەن كەرەي قاراماقتارىنداعى كۇللى جۇرتىمەن جوشىدان تاراعان  شايبان بۇتاعىنىڭ تاقتا وتىرعان ءامىرشىسى ابىلقايىر-حاننىڭ قولاستىنان ۇدەرە كوشىپ كەتتى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇل تاريحي وقيعا 1456 جىلى بولدى.

دەگەنمەن، ابىلقايىر حاندىعىنداعى وسىناۋ ەكى جارىلۋ مەن ءبولىنۋدىڭ ۋاقىتى تاريحي ادەبيەتتە ءار ءتۇرلى كورسەتىلەدى. ماسەلەن، شىعىس دەرەككوزدەرىن تاۋىپ، اۋدارىپ، زەرتتەپ، عىلىمي اينالىمعا ءبىرىنشى بولىپ قوسقان اعىلشىن عالىمدارى (ايتالىق، گ.حوۆارس) اتالمىش حانزادالاردىڭ ءبولىنىپ شىعۋى 1451 جىلى ورىن الدى دەپ ەسەپتەيدى. ا.چۋلوچنيكوۆ پەن ب.احمەدوۆ بۇل وقيعا 1455–56 جىلدارى بولدى دەپ سانايدى. ۇلىستاعى كەلىسپەۋشىلىك جانە كەرەي مەن جانىبەكتىڭ ابىلقايىردان ءبولىنىپ كوشىپ كەتۋى 1450 جىلى، ءتىپتى 1465 جىلى  بولدى دەيتىن كوزقاراستاعى اۆتورلار دا بار[77].

ال شاكارىم قۇدايبەرديەۆ وسى وقيعا قارساڭىنداعى جاعدايدى: «...شيبان (شايبان – ب.ق.) ناسىلىنەن ابىلقايىر حان دەگەن 1452 جىلى قازان حانىنا دا، قىرىمعا دا قاراماي، ءوز الدىنا جوشى ۇلىسىنىڭ كۇنشىعىس جاعىن تۇگەل بيلەپ تۇردى. سوندا قازاقتىڭ حانى ءاز جانىبەك حان ەدى، ابىلقايىرعا قاراپ تۇرۋشى ەدى. ءاز جانىبەكتىڭ شىن اتى ابۋساعيد  (تاريحي ادەبيەتتە ابۋ-سايد، بۋ-سايد دەپ تە جازىلادى – ب.ق.) ەدى. توقايتەمىر ناسىلىنەن باراق حان بالاسى ەدى»، – دەپ بايانداي كەلە، وقيعانىڭ ءمان-جايى مەن وتكەن ۋاقىتىن بىلاي دەپ حابارلايدى:  «1455 جىلى ءاز جانىبەك حان نەمەرە ءىنىسى شاھگەرەي حان (كەرەي حان – ب.ق.) مەنەن تامام قازاقتى الىپ، ابىلقايىرعا وكپەلەپ، شۋداعى شاعاتاي ناسىلىنەن ەسەن بۇعانىڭ بالاسى توقلۇق تەمىرحانعا قارادى»[78].

س.گ.كلياشتورنىي مەن ت.ي.سۇلتانوۆ «قازاقستان. ءۇش مىڭجىلدىق جىلناماسى» اتتى وزدەرىنىڭ بەلگىلى ەڭبەگىندە سول زامانداعى تاريحي وقيعالاردى ءوزارا سالعاستىرىپ تالداي كەلە: «...كەرەي مەن جانىبەكتىڭ كوشىپ كەتكەن، دالىرەك ايتقاندا، ۇلىس ادامدارىمەن بىرگە موعول حانى ەسەن-بۇعانىڭ يەلىگىنە كوشىپ كەلگەن ۋاقىتىن 864/1459–60 جىلدارمەن بەلگىلەۋ كەرەك»، – دەپ قورىتادى[79].

«قازاقستان تاريحىنىڭ» اۆتورلارى: «جانىبەك پەن كەرەي... ءوز توڭىرەكتەرىنە باسقا دا جوشى اۋلەتى مەن سولارعا تاۋەلدى كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى قازاق دالالارى تۇرعىندارىنىڭ رۋلىق-تايپالىق توپتارىن جيناستىرىپ الدى دا، 1458–1459 جىلدارى ابىلقايىر حاندىعىنان تىسقارى، موعولستانعا، باتىس جەتىسۋ جەرلەرىنە ەرتىپ كەتتى»، – دەپ جازدى[80].

سونىمەن، جانىبەك پەن كەرەيدىڭ ابىلقايىر حاندىعىنان ءبولىنىپ شىققان ۋاقىتى رەتىندە ءتۇرلى داتا اتالاتىنىن كوردىك. قايسىسى دۇرىس؟

ءبىز 1456 جىل جاعىندامىز. نەگە؟

بىرىنشىدەن، بۇل داتا حايدار مىرزانىڭ شىعارماسىن العاش اۋدارىپ، تەرەڭ تالداۋ جولىمەن تۇڭعىش رەت ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ تاراپىنان اتالدى، ونى كەيىنگى ورىس تاريحشىلارى دا قۇپتاپ، قايتالاپ كەلدى. 1935 جىلى شىققان «قازاقستاننىڭ وتكەنى دەرەككوزدەر مەن ماتەريالدا» جيناعىنا ەنگەن سول ماتىنگە تاعى ءبىر كوز جۇگىرتەيىك. وندا دەشتى-قىپشاقتا ابىلقايىر حاننىڭ بيلەپ-توستەۋىنەن جوشىلىق سۇلتاندار قاتتى قىسپاق كوردى دە، ولاردىڭ ىشىنەن ەكەۋى موعولستانعا قاشتى دەلىنگەن. ول ەكەۋدىڭ اتى جانىبەك پەن كەرەي، ءارى ەكەۋى دە حان دەگەن لاۋازىم تىركەلىپ بەرىلگەن.

دەشتى-قىپشاقتا ابىلقايىر حاننىڭ بيلەپ-توستەۋىنىڭ كۇشەيگەن كەزى ونىڭ جوشىلىق-وردا-ەجەندىك بۇتاق ۇرپاقتارى مەكەندەپ جۇرگەن سىر مەن قاراتاۋ وڭىرىنە شۇيىلگەن شاعىنا، ءسويتىپ ولارعا قىسىمدى كۇشەيتكەن ۋاعىنا، سونىڭ سالدارىنان ولاردىڭ ەكەۋىنىڭ كوشپەندى وزبەك حاندىعى قۇزىرىن تاستاپ كەتكەن شاعىنا، س. اسفەندياروۆ جاريالاعان ماتىندە كورسەتىلگەندەي، حيجراشا – 860, حريستيانشا – 1456 جىلعا سايكەس كەلەدى.

ولار موعولستاننىڭ باتىس بولىگىنە كوشىپ كەتكەننەن كەيىن قىس اۋا،  1457 جىلى، ويراتتار موعولستاننىڭ شىعىس بولىگى ارقىلى جەتىسۋعا ءوتىپ، ودان ءارى تۇركىستانعا ۇمتىلدى. سول جورىق كەزىندە قالماقتار اۋىر جۇكتەرى مەن بالا-شاعالارىن جولداعى شۋ وزەنىنىڭ جاعاسىنا قالدىرىپ، اسكەري قوسىندارىمەن جەڭىل تۇردە شاپشاڭ قيمىلمەن، ابىلقايىر حان تۇرعان سىعاناققا بەتتەدى.

ابىلقايىر اسكەرىمەن  قالماقتار سىعاناق قالاسى ماڭىنداعى  كوككەسەنە دەگەن جەردە شايقاستى. سول سوعىستا ابىلقايىر حاننىڭ اسكەرى جەڭىلدى. ۇرىس كەزىندە بىرنەشە جوشىلىق سۇلتان (باحتيار-سۇلتان، احمەت-سۇلتان جانە باسقالار) قازا تاپتى.

جەڭىسكە جەتكەن ويرات اسكەرى  سىرداريانىڭ ورتاڭعى اعىسىنداعى قالالاردى تالان-تاراجعا ءتۇسىردى. ابىلقايىر حان قالماقتاردىڭ اسكەري قولباسشىسى ءوز-تەمىر-تايشىمەن قورلاۋشىلىققا پاراپار (قالماققا كىرىپتارلىعىن مويىنداپ، ۇلىن اماناتقا بەرۋ سەكىلدى) شارتتار بويىنشا كەلىسىمگە كەلۋگە ءماجبۇر بولدى[81].

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل سوعىسقا جانىبەك پەن كەرەي قاتىسقان جوق. ەگەر ءوز ءداستۇرلى مەكەندەرىندە جۇرگەن بولسا، «جوشىلىق  باحتيار-سۇلتان، احمەت-سۇلتان جانە باسقالار» سەكىلدى، ولاردىڭ دا وتان قورعاۋ ىسىنە اتسالىسۋدان سىرت قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ەلگە شاپقىنشىلىق جاساپ كىرگەن جاۋلاۋشى ويراتتارعا ءسوزسىز قارسى شىعۋعا ءتيىس-ءتىن. دەمەك، ولار ابىلقايىر قۇزىرىنان ءوز-تەمىر-تايشى باستاعان قالماقتار شاپقىنشىلىعى باستالاردان بۇرىن، 1456 جىلى شىعىپ كەتكەن دە،  سىر بويىن ويراتتار ويرانداپ جاتقاندا، موعولستان اۋماعىنان وزدەرىنە ءبولىپ بەرىلگەن شۋ-قوزىباسى ايماعىندا جاڭا مەملەكەت ىرگەسىن قالاۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن.

ابىلقايىر-حان، ابىلعازىنىڭ ايتۋىنشا، جاقىندارىنا كول، دۇشپاندارىنا ءشول بولعان: «دوستارىن  شاتتىققا بولەگەن، جاۋلارىن جىلاۋعا ءماجبۇر ەتكەن» كىسى ەكەن. كونە شىعىس قولجازبالارىنىڭ ءبىرى «باحر ال-اسرار في ماناكيب ال-احيار» بەتتەرىنەن ونىڭ اۆتورى ماحمۇد بين ءۋالي:   «ابىلقايىر-حان دەشتى-قىپشاق ەلىندەگى جوشى ۇرپاقتارىنان بىرقاتار حانزادانى تالقانداپ، سول قاۋىمدى ءتۇرلى ولكەگە شاشىراتىپ جىبەرگەندە، وسىناۋ ىدىراتۋ مەن شاشىراتۋ ولاردىڭ بىرىگۋى مەن توپتاسۋىنا سەبەپ بولدى»، – دەيدى.

سونداي شاشىلعان قوعامنىڭ ءبىرىنىڭ – ابىلقايىر-حاننىڭ ساياساتىنا نارازى تايپالار مەن رۋلاردىڭ  – باسىندا جانىبەك پەن كەرەي تۇردى. «حانمەن تابىستى كۇرەس جۇرگىزۋگە مۇمكىندىگى بولماعاندىقتان، ولار تۋعان القابىن تاستاپ كەتۋدى قوش كوردى»، – دەپ جازدى «قازاقستان. ءۇش مىڭجىلدىق جىلناماسى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورلارى. سوسىن جانىبەك پەن كەرەيدىڭ وزدەرىن ءتان الاتىن تايپالار توبىن باستاپ موعولستانعا وتكەنىن ايتا كەلە: «وقيعالاردىڭ ودان ارعى دامۋى كورسەتكەندەي، كەرەي-سۇلتان مەن جانىبەك-سۇلتاننىڭ موعولستان اۋماعىنا كەتۋى – ىڭعايلى ءسات تۋعاندا وزبەك ۇلىسىنداعى بيلىكتى باسىپ الۋدى ەسەپكە العان وزىندىك ءبىر ستراتەگيالىق شەگىنىس بولعان ەدى، – دەيدى ولار، – بۇل ءساتتىڭ تۋى ءوزىن كوپ كۇتكىزە قويعان جوق»[82].

حاندىعىنىڭ استاناسى سىعاناق قالاسى تۇبىندە كۇيرەي جەڭىلىپ، قالماقتىڭ نامىستاندىرىپ-قورلاندىراتىن شارتىنا ەرىكسىز مويىنسۇنعان ابىلقايىر حان بىرەر جىلدا ەس جيادى. سودان سوڭ، اقىرى، ءوزىنىڭ ويرات شاپقىنشىلىعىنان كۇيزەلگەن يەلىكتەرىندە ءتارتىپ ورناتۋعا كىرىسەدى. ىشكى جاعدايىن ءبىرشاما رەتتەگەننەن كەيىن، قۇزىرىنان ءبولىنىپ كەتىپ، «وزبەك-قازاق» تۋىمەن ءوز الدىنا حاندىق قۇرعان جانىبەك پەن كەرەيدى جۋاسىتىپ الماققا، موعولستانعا – جەتىسۋعا اتتانادى. سول جورىق كەزىندە، 1468 جىلى، دەشتى-قىپشاقتىڭ ازۋلى بيلەۋشىسى بولعان جوشى حاننىڭ ءبىر ۇلى شايباننان تاراعان  اۋلەتتىڭ قىرىق جىل ءامىرشى تاعىندا وتىرعان وكىلى ابىلقايىر-حان قازا تابادى[83].

وسى وقيعادان كەيىن جانىبەك پەن كەرەي ءوز جاقتاستارىمەن «وزبەك ۇلىسىنا قايتا ورالىپ، ونداعى جوعارعى بيلىكتى باسىپ الادى»[84]. سودان باستاپ جوشى ۇرپاعىنىڭ باسقا بۇتاعى – شايباننىڭ اعاسى وردا-ەجەننەن تارايتىن ورىس-حان اۋلەتىنىڭ وعلاندارى باسقاراتىن جاڭا ساياسي جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىم – قازاق حاندىعى – ۇلى دالادا ىرگەسىن باتىل كەڭەيتىپ، كەڭ قانات جايادى.

قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ىرگەسى قالانعان داتا، تاريح ساحناسىنا تۇڭعىش رەت قازاق اتىن الىپ شىققان دەربەس حاندىق ءداۋىرىنىڭ باستالعان ۋاقىتى جايىنداعى داۋ-داماي عىلىمدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن تولاستاعان جوق.

«قازاقستان تاريحى» اۆتورلارى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعان ۋاقىتىن ناقتىلاۋدا، ودان وتىز شاقتى جىل بۇرىن (1979) جارىق كورگەن «قازاق سسر» تاريحىندا الىنعان «1465–1466 جىل» دەگەن مەرزىمدى ءشۇباسىز قابىلدايدى[85].  بۇل تۇسىنىكتى دە، سەبەبى «راشيد تاريحى» ەڭبەگىنىڭ اۆتورى  قالدىرعان مالىمەت نەگىزىندە، «تاريحي ادەبيەتتە 870/1465-66 جج. – قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانعان جىل دەپ ەسەپتەيتىن پىكىر تولىعىمەن قالىپتاسقان»[86] بولاتىن. جانە بۇل جىل، «قازاقستان تاريحى» اۆتورلارىنىڭ ايتۋىنشا، «موعولستانداعى ساياسي جاعداي (ەسەن-بۇعا حاننىڭ... وكىمەت بيلىگى ءۇشىن ءىنىسى ءجۇنىس حانمەن جۇرگىزگەن كۇرەسى، 1462 جىلعى ونىڭ ءولىمى... وسى كەزەڭدە موعولستاندا وكىمەتتىڭ مۇلدەم بولماۋى) ...قازاق حاندارى بيلىگىنىڭ نىعايۋىنا، ...شىن مانىندە دەربەس ساياسي بىرلەستىك قۇرۋلارىنا تولىق قولايلى» بولعان. بۇعان قوسىمشا، ولار سونداي-اق، «جانىبەك پەن كەرەيدىڭ اسىقپاي ابىلقايىر مەملەكەتىنىڭ كۇيرەۋىن كۇتۋى ەشقانداي اقىلعا سىيمايتىن ءىس» ەكەنىن دە اتاپ ايتادى[87].

بەلگىلى دارەجەدە قيسىنى بار بۇل سوزدەر مىرزا مۇحامەد حايداردىڭ: «قازاق سۇلتاندارىنىڭ باسقارۋىنىڭ باسى – سەگىز ءجۇز جەتپىسىنشى جىلدان»[88], – دەگەن مالىمدەمەسىمەن ءسوزسىز كەلىسۋشىلىكتىڭ دالەلدەرى رەتىندە كەلتىرىلگەن.

الايدا مۇحامەد حايداردىڭ ءوز ەڭبەگىندە تاريحي جىلداردى ەستە قالعان داڭگەيدە، جوبالاپ قانا قويىپ وتىرعانىن شىعىستانۋشىلىق ادەبيەتتە اكادەميك بارتولدتان باستاپ تالاي عالىم اتاپ ايتقان بولاتىن. سوندىقتان دا قازىرگى زامانعى زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرازى سول ءداۋىر وقيعالارىنىڭ حرونولوگياسىن وزگە ماتەريالمەن سالىستىرىپ قاراي وتىرىپ، قازاق حاندىعى 1470-1471 جىلدارى قۇرىلدى دەپ سانايدى[89].

ءبىز بۇل انىقتاۋلاردىڭ دۇرىستىعىنا ءوز تاراپىمىزدان كۇمان كەلتىرەتىنىمىزدى مالىمدەيمىز.

كونە شىعىس قولجازبالارىنىڭ دەرەكتەرى مەن سولاردى نەگىزگە العان زەرتتەۋلەردە ايتىلعان كۇللى وي-پىكىردى تالداي كەلە، «قازاقستان تاريحى» اۆتورلارى بىرىنشىدەن، «اق وردا حاندارىنىڭ بيلىگى ءىس جۇزىندە قازاقستان اۋماعىنىڭ ءبىر بولىگىندە... 1428 ج. باراق حان قازا تاپقاننان كەيىن دە» جانە «كوشپەندى وزبەك مەملەكەتى» دەلىنەتىن ابىلقايىر حاندىعى تۇسىندا دا ۇزىلمەگەنىن دالەلدەي كەلىپ، «اق وردا دا قازاق مەملەكەتى بولىپ تانىلۋى كەرەك»[90] دەپ تۇجىرادى، ەكىنشىدەن، «XV عاسىردىڭ 50–60 جىلدارىندا جەتىسۋعا كوشىپ كەلگەن قازاق تايپالارىنىڭ» «بۇكىل ايماقتىڭ ساياسي تاريحىنا جانە بۇكىل جەرگىلىكتى قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا وزگەرىس ەنگىزگەنىن»، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى باتىس جەتىسۋدا قالانعانىن اتاپ ايتادى[91].

مۇحاممەد حايدار قازاق حاندارىنىڭ بيلىگى قاي جىلى باستالعانىنىڭ انىعىن «ءبىر اللا جاقسى بىلەدى» دەيدى[92]. سوندىقتان دا ول ويشا اتاعان 840-شى (1465-66 جج.) جىلدىڭ تۋرالىعىنا، ونىڭ ءوزى دە دۇرىسى قۇدايعا عانا ءمالىم دەپ وتىرعاندا، شۇبامەن قاراۋعا ابدەن بولادى.

(جالپى، مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ مالىمەتتەرىن ويلانىپ پايدالانۋدىڭ ارتىق بولمايتىنى مىنادان دا كورىنەدى: ول ابىلقايىردىڭ  «جوشىلىق سۇلتاندارعا قىسىم كورسەتكەنىن» ايتادى، الايدا وسى ورايدا ابىلقايىردىڭ  ءوزىنىڭ دە جوشى-حان تەگىنەن ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون.     ابىلقايىر-حان – جوشىنىڭ وردا-ەجەنمەن بىرگە تۋعان بالاسى شايباننىڭ ۇرپاعى. مىنە سول شايبانيد ابىلقايىردىڭ تەرىس قاراعانى ءوزى سياقتى جالپى جوشىلىق حانزادالار دەگەننەن گورى، دۇرىسىندا، سونىڭ ىشىندە وردالىقتارعا – جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى، شايباننىڭ اعاسى وردا-ەجەن حاننىڭ جانە سودان تارايتىن بۇتاقتاعى ورىس-حاننىڭ ۇرپاقتارىنا قىساستىق جاساپ تۇرعان دەگەن دالىرەك بولادى).

قازاق تاريحى ءۇشىن اسا باعالى دەرەككوز قىزمەتىن اتقاراتىن «راشيد تاريحىنىڭ» اۆتورى جانىبەك پەن كەرەيدىڭ «سول كەزدە دەشتى-قىپشاقتا ابىلقايىر بيلەپ-توستەپ تۇرعان» جانە «جوشى تەگىنەن شىققان سۇلتاندارعا كوپ جايسىزدىق كەلتىرگەن» ارەكەتى سالدارىنان موعولستانعا كوشىپ كەلگەن ۋاقىتىنىڭ «موعول امىرلەرىنىڭ ارقايسىسى ەسەن-بۇعا حاننان ءبولىنىپ، وزدەرىنە قامال سالىپ العان» شاققا ساي كەلگەنىن ايتادى[93].  وسى وقيعالار ۋاقىت جاعىنان حV عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا ورىن العان دەپ جوبالاۋعا بولادى. سول شامادا ابىلقايىر ۇلىسىنداعى بيلىككە نارازى  قازاق سۇلتاندارى مەن ءوز ەلىندەگى دۇردارازدىقتان كۇشى السىرەگەن موعول حانى اراسىندا كەلىسسوز جۇرگەن بولۋعا كەرەك...

بۇل كەزدە ورىس-حان ۇرپاقتارى كەرەي مەن جانىبەك قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك اۋداندارىن بيلەپ تۇرعان-دى. ولاردىڭ ەكەۋىن دە وزدەرى باسقاراتىن اۋماقتا حان لاۋازىمىمەن اتايتىن، ولارعا كەزىندە جانىبەكتىڭ اكەسى باراق-حاندى قولداعان رۋ-تايپالاردىڭ سىر بويى قالالارىمەن بايلانىسىپ جاتقان ەداۋىر بولىگى باعىناتىن-دى. ال ابىلقايىر سىرداريا قالالارىن 1446 جىلى العان. دەمەك، وسى جىلدان جوشى-حان اۋلەتىنىڭ ەكى بۇتاعى وكىلدەرى اراسىنداعى قارسى تۇرۋشىلىق ءورشي تۇسكەن دەپ ءبىلۋ ءجون.

حان تاعىنداعى شايباندىق ابىلقايىردىڭ قۇزىرىنا وردا-ەجەندىك (وردالىق) كەرەي مەن جانىبەك بيلەيتىن جەكەلەگەن ۇلىستار جالپىلاما العاندا عانا كىرەتىن. بىراق، ابىلقايىر بيلىككە كەلگەن العاشقى جيىرما شاقتى جىل بويى ولاردىڭ ىشىنە ەنە  الماعان ەدى. ويتكەنى وردالىقتار سىر مەن قاراتاۋ ءوڭىرى وزدەرىنە باراق-حاننان مۇراعا قالعاندىقتان، جەكە-دارا يەلىك ەتىپ جۇرگەن. سوندىقتان دا،   ابىلقايىر-حان سىرداريا الابىنا بەت بۇرعاندا،  ونىڭ جاپپاي ءبارىن  بيلەپ-توستەۋگە كىرىسۋىنە كەرەي مەن جانىبەكتىڭ كونبەۋشىلىگى كۇشەيە تۇسكەنى  تۇسىنىكتى.

وسى وزبىرلىق پەن وعان كوندىكپەۋشىلىكتىڭ ىرگە بولۋگە، ءسويتىپ، دەربەستىك اڭساعان قازاقتاردىڭ شۋ – تالاس (قوزىباسى) القابىنا ورنىعۋىنا ۇلاسۋى پروفەسسورلار اسفەندياروۆ پەن كۋنتەنىڭ رەداكتسيالاۋىمەن شىققان جيناقتا 860/1456 جىلى بولدى دەپ كورسەتىلەتىنىن[94] تاعى ءبىر ەسكە سالىپ،  وسى جىلدىڭ قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريح ساحناسىنا ءوز اتىمەن شىعۋىنا نەگىز سالعانىن نىعارلاپ ايتۋدى ءجون كورەمىز.

جانىبەك-حاننىڭ سول ۇيىسۋ كەزەڭىندەگى دانالىق ارەكەتتەرى وعان حالىق تاراپىنان ۇلكەن ىلتيپاتپەن، اسا قۇرمەتتەيتىن سەزىمدى بىلدىرەتىن  ءاز-جانىبەك دەگەن اتاقتى دارىتسا كەرەك. ال ىدىراعان كوشپەندى وزبەك حاندىعىنىڭ تاعىن الىپ، قازاق مەملەكەتى مۇددەسىنە قىزمەتكە قويعان كەرەي-حان مەن ودان كەيىن تاققا وتىرعان كەرەي-حاننىڭ ۇلى بۇرىندىق-حان ءاز-جانىبەكتىڭ قازاق حاندىعىنىڭ جۇرتى مەن جەر-سۋى اۋقىمىن بەلگىلەگەن كەمەڭگەرلىك جوباسىن جۇزەگە اسىرۋشىلار بولدى.

بۇرىندىق-حان سارايشىقتى استانا ەتىپ، ۇلان-عايىر اۋماقتى تۇتاستىرۋعا زور ەڭبەك ەتتى، سول جولداعى شايقاستاردىڭ بىرىندە شەيىت بولدى. ونىڭ كوزى تىرىسىندە سامارقانداعى ايگىلى شاھ-ي-زيندا كەشەنىندە سوعىلعان انا دۇنيەدە جاتپاق كۇمبەزىندەگى لاقات، دەنەسى الىس قىرداعى ۇرىس دالاسىنان جەتكىزىلمەگەندىكتەن، بوس كۇيىندە قالدى.

ال بۇرىندىق-حاننان كەيىن ءاز-جانىبەكتىڭ ۇلى قاسىم حان بولىپ، قازاق مەملەكەتىنىڭ كۇش-قۋاتى مۇلدەم ارتتى: «ونىڭ بيلىگى كۇللى دەشتى-قىپشاققا ءجۇردى. ونىڭ ارمياسىندا (لاشكارىندا) ميلليوننان استام ادام بولدى.بۇل جۇرتتا جوشى-حاننان كەيىن ودان وتكەن قۋاتتى ءامىرشى بولعان جوق»[95]. ول دەربەس مەملەكەتتىك قۇرىلىم رەتىندە باتىس جەتىسۋدا 1456 جىلى شاڭىراق كوتەرگەن قازاق حاندىعىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتا ءتۇستى...

قازاق حاندىعى دەربەس مەملەكەتتىك قۇرىلىم رەتىندە باتىس جەتىسۋدا شاڭىراق كوتەرگەننەن قۇرامىنا وزگە تۇركى رۋ-تايپالارى ءتارىزدى، شاپىراشتى رۋى دا كىرگەن. باسقالار سياقتى، ول دا قازاق تۋىن كوتەرگەلى ءوزىن-ءوزى ازاماتتىق قوعام دارەجەسىندە باسقارىپ، ورتاق ەلدىك شارۋالاردى اتقارۋعا جالپىقازاق حانى قۇزىرىندا اتسالىستى...

[1] قازاقستان تاريحى. 2-توم. – الماتى، 2010. – 264–287-بب.

[2] تىنىشپاەۆ م. ماتەريالى ك يستوري  كيرگيز-كازاحسكوگو نارودا. – تاشكەنت، 1925; س. اسفەندياروۆ. «يستوريا كازاحستانا س درەۆنەيشيح ۆرەمەن». ت.1. – الما-اتا، 1935; «پروشلوە كازاحستانا ۆ يستوچنيكاح ي ماتەريالاح. پود رەد. پروف. س.د.اسفەندياروۆا ي پروف. پ.ا.كۋنتە. سب.1 (V ۆ. دو ن.ە.ء–حVىىى ۆ.ن.ە.). – الما-اتا، 1935.

[3] يستوريا كازاحسكوي سسر. س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي. ۆ پياتي توماح. ت.2. – الما-اتا، 1979. – 239-ب.

[4] تيزەنگاۋزەن ۆ.گ. سبورنيك ماتەريالوۆ، وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى. ت.1. يزۆلەچەنيا يز سوچينەني ارابسكيح. – سانكت-پەتەربۋرگ، 1884. – 540–542-بب.

[5] يستوريا كازاحسكوي سسر.  ت.2. – الما-اتا، 1979. – 239–244-بب.

[6] يسماگۋلوۆ و. ناسەلەنيە قازاقستانا وت ەپوحي برونزى دو سوۆرەمەننوستي (پالەوانتروپولوگيچەسكوە يسسلەدوۆانيە). – الما-اتا، 1970; يسماگۋلوۆ و. ەتنيچەسكايا گەنوگەوگرافيا كازاحستانا (سەرولوگيچەسكيە يسسلەدوۆانيا).  – الما-اتا، 1977; يسماگۋلوۆ و. ەتنيچەسكايا انتروپولوگيا كازاحستانا. سوماتولوگيچەسكوە يسسلەدوۆانيە.  – الما-اتا، 1982; يسماگۋلوۆ و.، سيحيمباەۆا ك. ەتنيچەسكايا ودونتولوگيا كازاحستانا. – الما-اتا، 1989.

[7] گينزبۋرگ ۆ.ۆ. كرانيولوگيچەسكيە ماتەريالى يز سەۆەرنوگو كازاحستانا ي ۆوپروسى پرويسحوجدەنيا راننيح تيۋركسكيح كوچەۆنيكوۆ//دوكلادى سوۆەتسكوي دەلەگاتسي نا VI مەجدۋنارودنوم كونگرەسسە انتروپولوگوۆ ي ەتنوگرافوۆ. – موسكۆا، 1960; يسماگۋلوۆا ا. كرانيولوگيچەسكيە ماتەريالى سوۆرەمەننىح كازاحوۆ زاپادنو-كازاحستانسكوي وبلاستي//يزۆەستيا نان رك. سەريا وبششەستۆەننىح ناۋك، 1994, № 1. – الماتى، 1994.

[8] يستوريا كازاحستانا. ت.2. – الماتى، 2010. – 279-ب.

[9] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – الماتى، 2010. – 286-ب.

[10] سوۆەتسكي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. 4-ە يزد. – موسكۆا، 1986. – 1264-ب.

[11] http://ru.wikipedia.org/wiki/سرەدنيە_ۆەكا

[12] سوۆەتسكي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. 4-ە يزد. – موسكۆا، 1986. – 1264-ب.; http://ru.wikipedia.org/wiki/پوزدنەە_سرەدنەۆەكوۆە.

[13] يستوريا كازاحسكوي سسر. ت.2. – الما-اتا، 1979. – 244-ب.

[14] تيزەنگاۋزەن ۆ.گ. سبورنيك ماتەريالوۆ، وتنوسياششيحسيا ك يستوري زولوتوي وردى. ت.1. يزۆلەچەنيا يز سوچينەني ارابسكيح. – سانكت-پەتەربۋرگ، 1884. – 235-ب.

[15] يستوريا كازاحسكوي سسر. ت.2. – ا.-ا.، 1979. – 244–247-بب.

[16] ۆوستروۆ ۆ. ۆ.، مۋكانوۆ م. س. رودو-پلەمەننوي سوستاۆ ي راسسەلەنيە كازاحوۆ (كونەتس ءحىح – ناچالو حح ۆۆ.) – ا.-ا.، 1968. – 15-ب.

[17] كازاحسكيە جۋزى//يستوريا كازاحسكوي سسر. ت.2. – ا.-ا.، 1979. – 248-ب.

[18] امانجولوۆ س. ا. ۆوپروسى ديالەكتولوتي ي يستوري كازاحسكوگو يازىكا. – ا.-ا.، 1959. – 112–113-بب.

[19] اديلگەرەەۆ X. م. ك يستوري وبرازوۆانيا كازاحسكوگو نارودا//ۆەستنيك ان كازسسر، 1951, №1. – ا.-ا.، 1951. – 85–86-بب.

[20] ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ ۆ. ۆ. يسسلەدوۆانيە و كاسيموۆسكيح تسارياح ي تسارەۆيچاح. چ. 2 – سانكت-پەتەربۋرگ، 1864. – 382–383-بب.; كراسوۆسكي م. ماتەريالى دليا گەوگرافي ي ستاتيستيكي روسسي، وبلاست سيبيرسكيح كيرگيزوۆ. چ. 2 –  سانكت-پەتەربۋرگ، 1868;  يستوريا كازاحسكوي سسر. ت.2. – ا.-ا.، 1979. – 248-ب.

[21] قازاق جۇزدەرى. ەتنيكالىق اۋماق//قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 308–309-بب.

[22] كازاحسكيە جۋزى. ەتنيچەسكايا تەرريتوريا//يستوريا كازاحستانا، ت.2. – ا.، 2010. – 301-ب.

[23] ۆياتكين م. پ. وچەركي پو يستوري كازاحسكوي سسر. س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو 1870 گ.  ت. 1. – موسكۆا، 1941. – 99-ب.; يستوريا كازاحسكوي سسر. ت.2. – ا.-ا.، 1979. – 249-ب.

[24] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 309-ب.

[25] ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ حV–XVIII ۆەكوۆ. (يزۆلەچەنيا يز پەرسيدسكيح ي تيۋركسكيح سوچينەني). سوست.: س.ك.يبراگيموۆ، ن.ن. مينگۋلوۆ، ك.ا. پيششۋلينا، ۆ.پ. يۋدين.  – ا.-ا.، 1969. – 242–243-بب.

[26] يز يستوري كازاحوۆ. – ا.، 1999. – 372–373-بب.

[27] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 2-ت. – ا.، 1999. – 540-ب.

[28] يز يستوري كازاحوۆ. سبورنيك. – ا.، 1999. – 363-ب.

[29] پيششۋلينا ك.ا. يۋگو-ۆوستوچنىي كازاحستان ۆ سەرەدينە ءحىV– ناچالە XVI ۆەكوۆ. ۆوپروسى پوليتيچەسكوي ي سوتسيالنو-ەكونوميچەسكوي يستوري. – ا.-ا.، 1977; يستوريا كازاحستانا. ت.2.  – ا.، 2010. – 303-ب.; قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 310-ب.

[30] يستوريا كازاحسكوي سسر. 2-ت. – ا.-ا.، 1979. – 252-ب.

[31] قازاق سسر تاريحى. 2-ت. – ا.، 1983. – 262-ب.

[32] سوۆەتسكي ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار. 4-ە يزد. – موسكۆا، 1986. – 206-ب.

[33] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 2-ت. – ا.، 1999. – 557-ب.

[34] ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ ۆ. ۆ. يسسلەدوۆانيە و كاسيموۆسكيح تسارياح ي تسارەۆيچاح. چ. 2 – سانكت-پەتەربۋرگ، 1864.

[35] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. – ا.-ا.، 1992. – 225–226-بب.

[36] يز كنيگي «تاريح-ي راشيدي» ميرزا مۋحامماد حايدارا. راشيدوۆا يستوريا//يز يستوري كازاحوۆ. سب.. – ا.، 1999.  – 19–23-بب.

[37] پروشلوە كازاحستانا ۆ يستوچنيكاح ي ماتەريالاح. سبورنيك ءى (V ۆ. دو ن.ە. – ءXVىىى ۆ.ن.ە.). پود رەداكتسيەي پروف. س.د.اسفەندياروۆا ي پروف. پ.ا. كۋنتە. 2-ە يزد. – ا.، 1997. – 114-ب.

[38] سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلوي كوشمە. حانى كازاحسكيح ستەپەي. –  استانا، 2006. – 121-ب.

[39] ميرزا مۋحامماد حايدار. راشيدوۆا يستوريا. دافتار ءىى. وپيسانيە موگۋليستانا ي ەگو گرانيتس//يز يستوري كازاحوۆ. سبورنيك. – ا.، 1999.  – 55–56-بب.

[40] تۇرىك، قىرعىز-قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى//شاكارىم. ءىى ت. – ا.، 2007. – 123–212-بب.

[41] سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلوي كوشمە. حانى كازاحسكيح ستەپەي. –  استانا، 2006. – 121-ب.

[42] پروشلوە كازاحستانا ۆ يستوچنيكاح ي ماتەريالاح. سبورنيك ءى (V ۆ. دو ن.ە. – ءXVىىى ۆ.ن.ە.). پود رەداكتسيەي پروف. س.د.اسفەندياروۆا ي پروف. پ.ا. كۋنتە. 2-ە يزد. – ا.، 1997. – 114-ب.

[43] وكونچانيە پەرۆوگو دافتارا «تاريح-ي راشيدي»//يز يستوري كازاحوۆ. سب.. – ا.، 1999.  – 53-ب.

[44] پروشلوە كازاحستانا ۆ يستوچنيكاح ي ماتەريالاح. سبورنيك ءى (V ۆ. دو ن.ە. – ءXVىىى ۆ.ن.ە.). پود رەداكتسيەي پروف. س.د.اسفەندياروۆا ي پروف. پ.ا. كۋنتە. 2-ە يزد. – ا.، 1997. – 116-ب.

[45] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 325-ب.

[46] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 326-ب.

[47] شاكارىم. ءىى-ت. – ا.، 2007. – 140-ب.

[48] ناچالو كازاحسكوي گوسۋدارستۆەننوستي// كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. – ا.-ا.، 1992. – 215–240-بب.; يستوريا كازاحستانا. ت.2. – ا.، 2010. – 312–319-بب.

[49] راشيدوۆا يستوريا. دافتار  ءى. پوۆەستۆوۆانيە و پروتيۆودەيستۆي ەميروۆ يسان-بۋگا-حانۋ ي و توم، چتو پرويزوشلو ۆ تە دني//يز يستوري كازاحوۆ. سب. – ا.، 1999.  – 28–29-بب.

[50] يستوريا كازاحستانا. 2-ت. – ا.، 2010. – 146-ب.

[51] شاكارىم. ءىى-ت. – ا.، 2007. – 138-ب.

[52] يستوريا كازاحستانا. 2-ت. – ا.، 2010. – 147-ب.

[53] يز يستوري كازاحوۆ. سبورنيك. – ا.، 1999.  – 28–29-بب.

[54] يستوريا كازاحستانا. 2-ت. – ا.، 2010. – 147-ب.

[55] يز يستوري كازاحوۆ. سبورنيك. – ا.، 1999.  – 28–29-بب.

[56] شاكارىم. ءىى-ت. – الماتى، 2007. – 140-ب.

[57] يز يستوري كازاحوۆ. – ا.، 1999. – 32-ب.

[58] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 158-ب.; يستوريا كازاحستانا. ت.2. – ا.، 2010. – 152-ب.

[59] پروشلوە كازاحستانا ۆ يستوچنيكاح ي ماتەريالاح. – ا.، 1997. – 116-ب.

[60] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. – ا.-ا.، 1992. – 184-ب.

[61] جاقىپوۆ ە. جوشى//قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 4-ت. – ا.، 2002. – 43-ب.

[62] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. – ا.-ا.، 1992. – 185-ب.; قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 237-ب.

[63] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 81-ب.

[64] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. – ا.-ا.، 1992. – 187-ب.

[65] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. – ا.-ا.، 1992. – 188–189-بب.

[66] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكولپەديا. 7-ت. – ا.، 2005. – 174-ب.

[67] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكولپەديا. 6-ت. – ا.، 2004. – 577-ب

[68] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. – ا.-ا.، 1992. – 190-ب.

[69] يستوريا كازاحستانا. ت.2. – ا.، 2010. – 103–104; قازاقستان  تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 108–109.

[70] وسكەنباي ق. ورىس حان//قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكولپەديا. 7-ت. – ا.، 2005. – 211-ب.

[71] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكولپەديا. 4-ت. – ا.، 2002. – 538-ب.

[72] شاكارىم. ءىى توم. – ا.، 2007. – 147-ب.

[73] يستوريا كازاحستانا. ت.2. – ا.، 2010. – 538-ب.;   كارىباەۆ ب. باراق حان//قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكولپەديا. 2-ت. – ا.، 1999. – 147-ب.

[74] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 137-ب.;   يستوريا كازاحستانا. ت.2. – ا.، 2010. – 132-ب.;

[75] شاكارىم. شىعارمالارى. ەكى تومدىق. ءىى توم. – ا.، 2007. – 142-ب.

[76] يستوريا كازاحستانا. ت.2. – ا.، 2010. – 153-ب.;

[77] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. – ا.-ا.، 1992. – 233-ب.

[78] قازاقتىڭ قايدان شىققانى//شاكارىم. ءىى توم. – ا.، 2007. – 143-ب.

[79] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. – ا.-ا.، 1992. – 233-ب.

[80] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 332–333-بب.

[81] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 147–148-بب.

[82] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. – ا.-ا.، 1992. – 234-ب.

[83] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 158-ب.

[84] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. – ا.-ا.، 1992. – 238-ب.

[85] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 337-ب.

[86] سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلاي كوشمە. حانى كازاحسكيح ستەپەي. – استانا، 2006. – 126-ب.

[87] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 343-ب.

[88] يز كنيگي «تاريح-ي راشيدي» ميرزا مۋحامماد حايدارا//يز يستوري كازاحوۆ. – ا.، 1999. – 29-ب.

[89] كلياشتورنىي س.گ.، سۋلتانوۆ ت.ي. كازاحستان. لەتوپيس ترەح تىسياچەلەتي. – ا.-ا.، 1992. – 240-ب.; سۋلتانوۆ ت. پودنياتىە نا بەلوي كوشمە. حانى كازاحسكيح ستەپەي. – استانا، 2006. – 128-ب.

[90] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 339-ب.

[91] قازاقستان تاريحى. 2-ت. – ا.، 2010. – 341–342-بب.

[92] يز يستوري كازاحوۆ. – ا.، 1999. – 29-ب.

[93] يز يستوريي كازاحوۆ. – ا.، 1999. – 29-ب.

[94] پروشلوە كازاحستانا ۆ يستوچنيكاح ي ماتەريالاح. پود رەد. پروف. س.د. اسفەندياروۆا ي پروف. پ.ا.كۋنتە. 2-يزد. – ا.، 1997. – 116-ب.

[95] يز يستوري كازاحوۆ. – ا.، 1999. – 29–30-بب.

بەيبىت قويشىباەۆ

(«رۋح-ساراي»، 5-توم، «قازاقپارات» باسپاسى، 2012 ج.)

جالعاسى بار...

Abai.kz