باسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن... 

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

جالعاسى: ءبىز – قازاق ەجەلدەن...

ءوزىڭدى-ءوزىڭ تانۋ تاجىريبەسىنەن

31.

اتالعان كونفەرەنتسيا نازارىنا ۇسىنىلعان بايانداماسىندا ت. وماربەكوۆ ەڭبەكتىڭ ءار بولىمىنە تولىعىراق تالداۋ جاساپ، قازىبەك بەكتىڭ ارتىندا قالعان مۇرادا  تىزىلگەن ىزبەن، اتا شەجىرەسىن تاراتادى دا،  قازىبەك بەك شەجىرەسىنىڭ قالىپتاسقان ءداستۇرلى قازاق شەجىرەسىنەن  اۋىتقۋشىلىعى بارىن ايتادى. ادەتتەگى قازاق شەجىرەسىندە ءۇيسىن بەكارىستان تارايدى دەپ ەسەپتەلسە، قازىبەك بەك بويىنشا – اقارىستان  باستاۋ الادى... شەجىرەنى اڭگىمەلەۋ بارىسىندا ول اتى اڭىزعا اينالعان ءىرى تاريحي تۇلعالار جانە ۇلى ءجۇزدىڭ باستى تايپالارى تۋرالى كەڭىنەن باياندايدى. مۇنى مۇقيات قاراستىرعان زەرتتەۋشى-عالىمنىڭ ويىنشا، كەيبىر سايكەسسىزدىكتەرگە قاراماستان، ءوزىنىڭ اتاسى ماتايدىڭ جازبالارىنا سۇيەنگەن كازىبەك بەكتىڭ شەجىرەلەرى، نەگىزىنەن العاندا، «جالپى قازاق شەجىرەسىنەن اۋىتقىمايدى، جانە شەجىرەتانۋ سالاسىن جاڭا دەرەكتەرمەن تولىقگىرادى». سوندىقتان دا ول شەجىرەنى تاريحي دەرەك رەتىندە قاراستىرىپ جۇرگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ بۇل ەڭبەكتەن قاشقاقتاماي، قايتا ونى باسقا شەجىرەلىك دەرەكتەرمەن سالىستىرا زەرتتەۋ ءىسىن قولعا الۋلارى كەرەك دەگەن پىكىر بىلدىرەدى.

قازىبەك بەك ەڭبەگىنىڭ ەكىنشى بولىگىندە بۇگىنگى ءبىزدىڭ قازاقستان تاريحىنا بايلانىستى ىرگەلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىمىزدە كەزدەسە بەرمەيتىن ەسىمدەرگە جانە ءارتۇرلى تاريحي مەرزىمدەرگە جولىعامىز. ولاردىڭ ءبارى، ارينە، زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان ءالى دە سالىستىرا تالداي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەدى. ەڭبەكتە كەيبىر وقيعالارعا بايلانىستى ناقتى جىلدار دا اتاپ كورسەتىلەدى. ولاردىڭ كەيبىرى قازاقستان تاريحىندا قالىپتاسقان كوزقاراستاردى قايتا قاراۋعا يتەرمەلەيدى. ماسەلەن، ت. وماربەكوۆ قازىبەك بەكتىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» كىتابىنىڭ ىشىندەگى: «ويراتتار 850 جىلى (بىزدىڭشە 1471 جىلى – ت.و.) ماسانشى تايشىسى كەزىندە قازاق جەرىنە شابۋىل جاسادى دا، ىلەنىڭ وڭ جاعالاۋىندا ءجۇنىس حان جەڭىلىپ، سىر بويىنا كەتتى»، – دەگەن جولدارعا نازار اۋدارۋدى ۇسىنادى. بايقاعاندارىڭىزداي، كىتاپتاعى بايانداۋلاردا كەلتىرىلگەن حيجرالىق داتانى ءبىزدىڭ جىلساناققا وزىنشە اۋدارىپ ايتا كەتەدى. وسىعان ساباقتاستىرىپ ايتىلعان مىنا ءبىر پىكىرگە دە كوڭىل بولە قاراعان ءجون... «ەڭبەكتىڭ تاعى ءبىر جەرىندە وسى ويدى جالعاستىراتىن مىنانداي پىكىر بار: «ويراتتىڭ قازاق جەرىنە شابۋىل جاساعانىنا، مىنە، بيىل مەشىن جىلى تۋرا 255 جىل بولىپتى. ويرات شابۋىلىن 899 جىلى (بىزدىڭشە 1521 جىلى — ت.و.) باستاعان»[1].

زەرتتەۋشىنىڭ جىلساناق جۇيەلەرىن ءوزارا سايكەستەندىرۋدە جىبەرىپ وتىرعان قاتەلىگىن جوعارىدا ەسكەرتىپ، دالەلدەگەنىمىزدى ويدا ۇستاي وتىرىپ، «ويراتتار تايشىسى كەزىندە قازاق جەرىنە شابۋىل جاساعان 850 جىل» مۇسىلمانشادان ءبىزدىڭ بۇگىنگى كۇنتىزبەككە اۋدارعاندا – جوعارىدا ت. وماربەكوۆ كورسەتكەن  1471-ءشى جىل ەمەس، 1446-شى جىل بولاتىنىن، ال  ودان كەيىن تاعى «ويرات شابۋىلىن 899 جىلى باستاعان» دەگەن تىركەستەگى اي كالەندارىمەن سانالعان 899-ءشى جىل كۇن كالەندارىنا اۋىستىرعاندا، ت. وماربەكوۆ ەسەپتەپ شىعارعانداي – 1521-ءشى جىل ەمەس، 1497-ءشى جىل بولاتىنىن اتاپ ايتۋ ورىندى بولماق.  سوندا، قازىبەك بەكتىڭ «ويراتتىڭ قازاق جەرىنە شابۋىل جاساعانىنا، مىنە، بيىل مەشىن جىلى تۋرا 255 جىل بولىپتى» دەگەن دەرەگى – ەگەر شابۋىل «850-جىلى» جاسالسا: 850+255=1105 جىلعا، ياعني حريستيان جىل ساناۋى بويىنشا 1694 جىلعا، ال ەگەر  «899-جىلدى» الساق، وندا: 899+255 =1154 جىلعا، ال حريستيانشا جىلساناققا اۋدارعاندا –1741 جىلعا سايكەس كەلەدى.

«تاريحي دەرەكتەر مىنانى راستايدى، – دەيدى بايانداماشى، – قازىبەك بەك اڭگىمەلەپ وتىرعان حV-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ويرات بىرلەستىگىنىڭ نىعايا تۇسكەنى تاريحتا دالەلدەنگەن»[2].  ول سىلتەمە جاساپ وتىرعان قازاق سوۆەت ەتسيكلوپەدياسىنداعى «ويراتتار» دەگەن ماقالادا، شىنىندا، «15 ع-دىڭ 2-جارتىسىندا ەسەن تايشانىڭ كەزىندە و. بىرلەستىگى نىعايا ءتۇستى» دەلىنگەن[3].  ال ويراتتىڭ (باتىس موڭعولداردىڭ) بيلەۋشىسى ەسەن (ەسەن) 1440–1455 جىلدارى، ونىڭ اكەسى توعون 1418–1440 جىلدارى بيلىك قۇرعان.

ەسەن تايجى (ەسەن تايشا) قازاق ەلىنىڭ ورتا عاسىرلىق تاريحىندا جەتىسۋعا جاساعان قانقۇيلى شابۋىلدارىمەن اتىشۋلى. جەتىسۋعا ونىڭ مۇراگەرلەرى دە الدەنەشە شاپقىنشىلىق جاسادى. «دەرەكتەمەلەردە 15 ع-دىڭ 70 جىلدارى ە.ت-نىڭ (ەسەن تايشانىڭ – ب.ق.) بالاسى اماسانچي (كىتاپتا جانە كونفەرەنتسيا ماتەريالدارىندا: ماسانشى – ب.ق.) تايشانىڭ جەتىسۋعا جاساعان جورىعىنان باسقا، ويراتتار مەن قازاقتاردىڭ 16 ع-عا دەيىن قارىم-قاتىناسى جايىندا مالىمەت جوققا ءتان».

ياعني اماسانچي تايشا جەتىسۋعا 1470-جىلدارى جاساعان جورىق جوڭعار حاندىعى قۇرىلعانعا دەيىنگى شابۋىلداردىڭ باسى ەمەس، سوڭعىسى دەرلىك. ال بۇل حيجرانىڭ 873-ءشى جىلدارىنا سايكەس كەلەدى.  بايقالىپ تۇرعانداي، قاراستىرۋلى كىتاپتا كەلتىرىلەتىن وقيعالار مەن داتالارداعى جانە ونى ءتۇسىندىرۋشى بايانداما مەن عىلىمعا بەلگىلى ناقتى دەرەكتەردەگى سايكەسسىزدىكتەر جەتكىلىكتى. ايتا كەتۋ كەرەك، كەڭەس زامانىنان بەرى كەڭ ءمالىم ماعلۇماتتار بويىنشا، جوڭعار حاندىعى 1635 جىلى قۇرىلدى. جوڭعارلاردىڭ العاشقى حانى باتىر قونتايشى (1635–1653) تۇسىندا باستالعان جوڭعار-قازاق مەملەكەتارالىق قارۋلى قاقتىعىستار از مەرزىمدىك ۇزىلىستەرمەن  جوڭعار حاندىعى قىتايدى بيلەپ تۇرعان مانچجۋرلار تاراپىنان جويىلعانعا دەيىن سوزىلدى[4].

تاريحي داتالاردى ناقتى اجىراتىپ قاراعاندا انىق كۇمان تۋدىراتىن تالداۋلار بايانداماشىنىڭ مىنا پىكىرلەرىندە دە كوزگە ۇرادى: «موعول حانى ءجۇنىس حاننىڭ ءوزىنىڭ ءىنىسى ەسەنبۇعا 1462-جىلى قايتىس بولعان سوڭ، العاش موعولستاننىڭ باتىسىندا، ال جوعارىدا ايتىلعان ويراتتارمەن سوعىستان ءبىر جىلدان كەيىن بۇكىل موعولستاندا حان بولعانى بەلگىلى»، – دەيدى ول. – بۇل تۋرالى كەزىندە م.ح. دۋلاتي دا جازعان ەدى[5].

وسى  جەردە ول قازىبەك بەك كەلتىرىپ وتىرعان دەرەكتى تەرىسكە شىعارا المايتىنىن ەسكەرتەدى. ءوزىنىڭ حاندىعىن كەڭەيتىپ كەلە جاتقان ءجۇنىس حاننىڭ ىلە بويىندا ويراتتارمەن سوعىسۋى جانە جەڭىلۋى جايىنداعى مالىمەتتەر م.ح. دۋلاتيدىڭ ەڭبەگىندە دە بارىن ايتادى. دەگەنمەن دە ول، جالپى، ءدال بۇگىنگە دەيىن – ويراتتاردىڭ قازاق جەرىنە قاشاننان باستاپ ۇيىمداسقان شابۋىل جاساي باستاعانى تۋرالى ناقتى پىكىر جوق دەپ تۇجىرادى.  الايدا بۇل سونشالىقتى دۇرىس پىكىرگە جاتا قويمايدى، ويتكەنى، تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى تىڭ زەرتتەۋلەردى بىلاي قويعاندا، كەڭەستىك ءداۋىردىڭ ىرگەلى انىقتامالىعىنىڭ ءوزى بۇل تاراپتان ەداۋىر  مول حابار بەرەدى[6].

«ال قازىبەك بەك بولسا ناقتى 1521 جىلدى (جوعارىدا اتاعانىمىزداي، قازىبەك بەك كورسەتكەن 899-ءشى جىل كۇن كالەندارىنا اۋدارعاندا، ت. وماربەكوۆ ەسەپتەپ شىعارعانداي – 1521-ءشى جىل ەمەس، 1497-ءشى جىلعا سايكەس كەلەدى – ب.ق.)  اتاپ كورسەتىپ وتىر. بۇعان سەنۋگە بولا ما؟ – دەگەن ساۋال تاستايدى دا، زەرتتەۋشى عالىم وعان ءوزى بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى. – بەلگىلى ەڭبەكتەر «بابۋرنامادا» دا، «تاريح-ي راشيديدە» دە وسى كەزەڭدەردە ويراتتاردىڭ ول كەزدە موعولستان قۇرامىندا بولعان وڭتۇستىك قازاقستان ولكەسىمەن قاقتىعىستارى تۋرالى جازىلعان[7]. ناقتى فاكتىگە جۇگىنەر بولساق، وسى داتادان ءسال ىلگەرىرەك (1509 ج.) قايتىس بولعان ءجۇنىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى سۇلتان ماحمۋد حاننىڭ قالماقتارعا بىرنەشە جورىعىنان كەيىن قالماقتار ونى الاشا حان ء(ولتىرۋشى حان) اتاعانى دا بەلگىلى[8].

«ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان ەڭبەكتەگى ەسىم حاننىڭ 998-جىلى ياعني 1620-جىلى (بۇل جەردە دە ەكى كالەندارلىق داتا قارابايىر ەسەپپەن – 622 جىلدىق ايىرماشىلىقتى ساقتاۋ ارقىلى قويىلا سالعان – ب.ق.) قالماقتارعا ۇلكەن جورىعى[9], باتىر تايشىسىنىڭ 1635 جىلى قالماقتاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ ۇلكەن حاندىق ورناتۋى... قالماقتاردىڭ ءسىبىر ارقىلى باتىسقا ىعىسۋى، سالقام جاڭگىردىڭ 1635 جىلى قالماقتار تۇتقىنى بولۋى... ونىڭ قالماقتارمەن سوعىستا قايتىس بولۋى، 1643 جىلى سالقام جاڭگىردىڭ باتىر قونتايشىعا قارسى وربۇلاقتاعى شايقاسى، وسى ۇرىسقا قولداۋ كورسەتىپ ءجالاڭتوس ءباھادۋردىڭ كومەككە كەلۋى تۋرالى ماسەلەلەر قولدا بار تاريحي دەرەكتەردى تەرىسكە شىعارمايدى، قايتا تولىقتىرا تۇسەدى»، – دەيدى ت. وماربەكوۆ[10].

ونىسى راس، قازىبەك بەك ەستەلىگىندە كەلتىرىلگەن دەرەكتەر مەن ءسوز بولعان وقيعالاردىڭ بىرقاتارى عىلىمعا ايان تاريحي ماعلۇماتتارمەن سايكەس كەلىپ جاتادى. تەك كىتاپتاعى حيجرا جىلساناعىمەن بەرىلگەن داتالار بۇگىنگى كۇنتىزبەككە اۋىستىرعاندا، تاريحتا قازىرگى زامان كالەندارىمەن بەلگىلەنگەن مەرزىمدەرگە ۇيلەسپەيدى، مىنە سوندىقتان دا ەستەلىكتىڭ تۇپنۇسقالىعى مەن دالدىگى كۇمان تۋعىزادى. قاتەلىك، ياكي بۇرمالاۋ، شاماسى، ءبىر زامانعى كوشىرۋشىلەردەن كەتكەن بولۋعا كەرەك...

كونفەرەنتسيادا، سونداي-اق، قازىبەك بەك اتايتىن ادام اتتارى دا تاريحي دەرەكتەردە، زەرتتەۋلەردە كەزدەسەتىن ەسىمدەرىمەن نەگىزىنەن سايكەس كەلەتىنى ايتىلدى. ولار، مىسالى، قازاق جەرىنە شابۋىل جاساعان تولاي تايشا، قۇجىتاي تايشا، تورعىش تايشا ءتارىزدى قالماق قولباسىلارى جانە سالقام جاڭگىردىڭ باستاۋىمەن شاپىراشتى قاراساي، ارعىن اعىنتاي، الشىن جيەنبەت، قاڭلى ساربۇقا، نايمان كوكسەرەك، دۋلات جاقسىعۇل، سۋان ەلتىندى باتىرلار قالماققا قارسى سوعىس ۇرىستارىنا بەلسەندى تۇردە قاتىسقان. وربۇلاق شايقاسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ اسكەرلەرىنىڭ سانى جونىندەگى قازىبەك بەك كەلتىرگەن دەرەك – «سالقام جاڭگىردىڭ 600 جاۋىنگەرى جانە قالماق حانى قونتايشى-باتىردىڭ 50 مىڭدىق اسكەرى تۋرالى مالىمەتتەرى ورىس تاريحشىسى لەۆشيننىڭ ايتقاندارىمەن ءدال كەلەتىنى جونىندە» دە كونفەرەنتسيا مىنبەرىنەن جاريا ەتىلدى[11].

«1076-بارىس جىلى سەۋان رابدان عاسكەرلەرى قازاققا تاعى سوعىس سالدى»، – دەيدى قازىبەك بەك. ونىڭ تۇسىندىرۋىنشە، قالماق حانى بۇعان ءۇش جاعدايدى سىلتاۋ ەتكەن. بۇرىن تاۋكەنىڭ ءبىر ۇلى قولعا ءتۇسىپ، ونى عالدان بوشاق دالاي لاماعا سىيعا تارتقان ەدى. ەندى سەۋان رابدان ءدىن باسىدان سۇلتاندى الىپ، بەس ءجۇز اداممەن اكەسىنە قايتارعانىن، بىراق تاۋكە بالاسىنا ەرە كەلگەن ادامداردى ۇرىپ-سوققانىن، قالماق حانىنىڭ باعىنىشتىسى ۇركەدەي تايشىنى ولتىرگەنىن، ونىمەن قويماي، ەلىنە قازاقتاردىڭ تىنىشتىق بەرمەي، بەيمەزگىل شابۋىل جاساعانىن، اسىرەسە ەدىل بويىنداعى قالماق حانى ايۋكەنىڭ قىزىن وعان ءۇشىنشى ايەلدىككە اكەلە جاتقاندارعا شابۋىل جاساعانىن جەلەۋ ەتتى.

مىنە، وسىنداي جايتتەرگە وراي تۋعان كيكىلجىڭ ۇرىس-كەرىس، شەجىرەشىنىڭ ايتۋىنشا، كەلەسى ءبىر كەسكىلەسكەن، قازاقتى توز-توز ەتكەن سوعىستىڭ باسى بولىپ ەدى. ال، راسىندا، ۇرىستى قويان جىلى باستاعان جورىق قونتايشى بولاتىن دەيدى اۆتور. ول شۋ جانە تالاس بويىنىڭ قازاقتارىنا شابۋىل جاساپ، ولاردى قان قاقساتقان-دى. ويتكەنى قىرىق مىڭ قولمەن قاپتاپ كەلگەن. ونداعى ويلارى – قازاقتىڭ قالىڭ جاتقان مالىن الىپ ءبىر كەنەلۋ ەدى. ويتكەنى بۇل ەكى-ءۇش جىل ىشىندە قالماقتاردا قاتتى اشارشىلىق بولعان-دى. ونىڭ ۇستىنە ەدىل بويىنداعى قالماقتار دا قازاق جەرىن باسىپ ويراتقا وتپەك بولدى. ولاردان دا تابانداتقان جەتپىس مىڭ ادام قوسىلىپ، سەۋان رابدان قولى كۇشەيە ءتۇستى. قازاقگارعا ەكى مايداندا ۇرىسۋعا تۋرا كەلدى. بۇل كۇشتى ءبولدى. ءبىر جىلعا تارتا بولعان بۇل سوعىستا قازاقتار قالماقتارعا ەسەسىن جىبەرگەن جوق[12].

تانىمدى مالىمەتتەرى بار ءسوز سىقىلدى. الايدا، اۆتور كورسەتىپ وتىرعان ۋاقىتتىڭ – حيجراشا 1076 جىلدىڭ قازىرگى جىلساناقپەن 1666 جىلعا سايكەس كەلەتىنىن ويلاعاندا، بۇل جازباعا كۇمانمەن قاراۋعا ءماجبۇر بولاسىڭ. ويتكەنى بۇل جىلى  سەۋان رابدان (سەۆان راۆدان، تسەۆان رابتان) دۇنيەگە جاڭا عانا كەلگەن، ءالى ءتاي-ءتاي دا باسا قويماعان بولۋى عاجاپ ەمەس. ول 1665–1729 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. تاققا 1697 جىلى وتىرعان[13]. ال قازىبەك بەك جازباسىن كوشىرگەندەر بۇل ۋاقىتتى 1076 جىل دەپ كورسەتكەندە، مۇسىلمانشا كۇنتىزبەدەن حريستيانشاعا ءوتۋدىڭ جوعارىدا كونفەرەنتسياعا بايانداما جاساعان عالىمدار پايدالانعان ەڭ قارابايىر تاسىلمەن – حيجراعا 622 دەگەن ساندى قوسا سالۋ: 1076+622=1698 (نەمەسە – قازىرگى زامانعى جىلساناق داتاسىنان 622 دەگەن ساندى الىپ تاستاۋ: 1698–622=1076) جولىمەن 1698 جىلدى مەڭزەگەن بولۋى عاجاپ ەمەس.

«...سەۋان رابدان قازاقتى ەسىنەن شىعارمادى. بىراق قاشقارلىقتار مەن جاركەنت – سۋان اراسىندا بولعان جانجال قالماق حانىنىڭ ويىنان شىقتى دا، بارلىق بەتتى سولاي بۇرىپ، ولاردى وپ-وڭاي قاراتىپ الدى. ءسويتىپ، كوڭىلىن دەمدەگەن سوڭ ەندىگى ويى كەڭ قازاق جەرى ەدى، بىراق ونىڭ قاراۋىنداعى تەنتەكتەر قىتايعا ءتيىسىپ قويىپ، بۇلارمەن بولعان ۇرىس ونى قازاق جەرىنە جىبەرمەدى».

«1092-جىلى (ياعني 1681 جىلى – ب.ق.) سەۋان رابدان قىرعىز اۋىلدارىنا باسىپ كىرىپ، ولاردىڭ وزىنە قاراعاندارىن قازاقتارعا ايداپ سالدى. ءبۇل كەزدەرى قازاقتار دا تىنىش جاتپاي، ويراتتاردىڭ شەكارالاس اۋىلدارىنا تىنىشتىق بەرمەۋشى ەدى. قالماقتار بۇعان قىرعىزدى شەبەر پايدالاندى. ارادا ەكى جىل وتكەندە، قازاقتار ىلە بويىندا سوعىس اشىپ، ولاردا جۇرگەن ورىس ەلشىسى ترۋبنيكوۆتى قولعا ءتۇسىردى. مەن وسى ەلشىنىڭ ءسوزىن تارجىمالاۋعا قاتىناستىم. مەنىڭ سوعىسقا ارالاسۋىم، مىنە، وسى جەردەن، ياعني 1093-جىلدان (حريستيان جىل ساناعىمەن 1682 جىلدان، ياعني ونىڭ ءوزى دۇنيەگە كەلۋدەن ون جىل بۇرىن  – ب.ق.) باستالدى». تاريحي وقيعالار ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەر، دەگەنمەن، بۇل جەردە دە داتاداعى سايكەسسىزدىكتى اتاپ كەتپەي بولمايدى.  ەگەر قولجازبادا داتا دۇرىس كورسەتىلگەن دەپ ەسەپتەسەك، وندا كىتاپتا ايتىلعان اڭگىمەنىڭ مازمۇنىنىڭ راستىعىنا دا ۇلكەن كۇدىك تۋادى. ەگەر باياندالعان جايتتەردى ونداعى داتامەن بايلانىستىرماي وقىساق، ءسوز جوق، بەلگىلى تاريحي مالىمەتتەرمەن بەلگىلى-ءبىر دارەجەدە ۇندەستىكتى كورەمىز.

«پاتشا جانسىزى ترۋبنيكوۆپەن دە كوپ اڭگىمەلەستىم، – دەيدى قازىبەك بەك. – ول مەنى ءوز جاعىنا تارتقىسى كەلدى. مەن ونىڭ، ول ارقىلى ورىس ھۋكىمەتىنىڭ ريا سىرىن اڭعارۋ ءۇشىن، وعان بەرىلە وتىرعان بولىپ، قوشتاي; ورىستى، ورىس مادەنيەتى تۋرالى ايتا وتىرىپ سۇحباتتاستىم. سونداعى مەنىڭ اڭعارعانىم – ورىس پاتشاسى پەتىردىڭ ويى. ول وي – قايتكەندە دە قازاق جەرىن قاراتىپ الۋ، سول ارقىلى بۇكىل ازياعا جول تارتۋ. ول – ازياعا قاقپا، ازيانىڭ كىلتى. مىنە، ورىس جانسىزىنىڭ سوزىنەن وسىنى اڭعاردىم. ول، ارينە، ويىمىز سەندەردى قاراتىپ الۋ دەمەيدى. بىراق مايموڭكەلەپ ايتقان ادەمى ءسوزىنىڭ ارعى جاعى، شىن  پىكىرلەرى – وسى، قيانات پىكىر»[14]. ءى پەتردىڭ كوزى تىرىسىندە ءتىلماشى تەۆكەلەۆكە قازاق بيلەۋشىسىن ساتىپ الۋعا ميلليون سوم جۇمساسا دا، ورىس پروتەكتوراتى بولۋعا كەلىسىمىن بەرگەن ءبىر جاپىراق قاعازدى قولعا ءتۇسىرۋ جايىندا تاپسىرما بەرگەنى بەلگىلى، الايدا، قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگىنە تاپ سول جىلدارى «پاتشا جانسىزى (ياكي ەلشىسى) ترۋبنيكوۆ» دەگەن كەلىپتى دەگەن دەرەك قاراستىرىلعان تاريحي ادەبيەتتەن ۇشىراسپادى...

«قازاقستان تاريحىنىڭ» 3-تومىنداعى «قازاق حالقىنىڭ حVIII عاسىردىڭ 20-جىلدارىنداعى جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى وتان سوعىسى» دەگەن ەكىنشى تاراۋدا مىنانداي جولدار بار: «...1716 ىلى تسەۆان-رابتان ءوز اسكەرلەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قازاقتارعا قارسى اتتاندىردى. ...تاۋكە حان ەلشىلەرىنىڭ ءسىبىر گۋبەرناتورى م.گاگارينمەن كەلىسسوزىندە 1716 جىلى رەسەيدىڭ اسكەري كومەگى تۋرالى ماسەلە قويىلدى. قازاق ەلشىلەرى حاننىڭ 20–30 مىڭ ادامنان تۇراتىن اسكەرى بار ەكەنىن حابارلادى. ال ەگەر ءسىبىر گۋبەرناتورى بۇعان ءوز اسكەرىن قوسسا، جوڭعارلار جەڭىلىس تاباتىن ەدى. سول جىلى قايىپ حاننىڭ ەلشىلەرى دە سونداي ۇسىنىس جاسادى. الايدا ءسىبىر گۋبەرناتورى كەلىسپەدى. كەلەسى 1717 جىلى سوعىس وقيعالارى ودان ءارى جالعاستى. سوعىس قيمىلدارىنىڭ نەگىزگى شوعىرلانعان جەرى اياگوز وزەنىنىڭ بويىندا بولدى. قازاق جاساقتارى مەن جوڭعارلار اراسىندا شايقاس باستالدى. جوڭعار اسكەرلەرى شىعىس جاقتا جۇرگەن ەدى. قازاقتاردىڭ باسىم كۇشى اياگوز وزەنىنە اكەلىندى. تابىسقا جەتۋدى اسكەر سانىنىڭ باسىمدىعى، تۇتقيىلدان شابۋىل جاساۋ قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس ەدى. شىنىندا، اسكەر سانى جونىنەن قازاقتار باسىم بولاتىن. بۇل جورىقتا قازاق اسكەرلەرىنىڭ سانى 30 مىڭ ادام بولدى»[15].

قازىبەك بەكتىڭ ەستەلىگىندە جوڭعارلار مەن قازاقتاردىڭ اراسىندا وسى 1717 جىلعى اياگوز وزەنى اۋماعىندا بولعان سوعىس قيمىلى جايىندا  بىلاي دەلىنگەن:

«1095-تاۋىق جىلى (تاعى دا داتاداعى سايكەسسىزدىككە نازار اۋدارۋعا ءتيىسپىز: 1095+622=1717, ياعني حيجراشا بۇل داتانى كوشىرۋشىلەردىڭ ءبىرى قارابايىر ەسەپپەن – 1717 جىلدان 622-ءنى الىپ تاستاۋ ارقىلى شىعارا سالعان، ەگەر بۇل مۇسىلمانشا داتانى اۆتور قويعان بولسا، ول ءبىزدىڭ جىلساناعىمىزدىڭ 1684 جىلىنا سايكەس كەلگەن بولار ەدى – ب.ق.) اياگوزدە قالماقپەن قاتتى ۇرىس بولدى. اياگوز ماڭىنداعى نايماندار مەن جالايىرلارعا ولار قاتتى ءتيدى. قازاق قولىن قايىپ باسقاردى. بۇل – تاۋكەنىڭ ۇلى. وسى سوعىستا ابىلقايىر دا بولدى دەگەندى ەستىدىم. بىراق ول جولى ونى كورمەدىم. ەكى كۇن سىرەسپەن ءوتتى. قالماقتار اعاشتاردى كەسىپ، بيىك ورە جاساپ، قازاقتى سونىڭ ۇستىنەن تۇرىپ اتتى. كەلەسى كۇنى قازاقتار تۇنىمەن جەتىگەن جامباستاعانشا اعاشتان قالماقتاردىكىنەن دە بيىك بىرنەشە مۇنارا تۇرعىزىپ، ەندى قازاقتار ولاردان اسىپ ءتۇستى. ەكى كۇن بويى قازاق وعى وسى مۇنارادان اتىلىپ ءتۇردى»[16].

وسى دەرەكتى 2010 جىلى شىققان رەسمي تاريح كىتابىنداعى مىنانداي سوزدەردىڭ راستايتىنىن بايقايمىز: «قازاق قونىستارىنا باسقالارمەن بىرگە ارنايى جىبەرىلگەن بوريس بريانتسەۆ ءسىبىر گۋبەرناتورى م.گاگارينگە بىلاي دەپ جەتكىزگەن: «ال ءبىرىنشى ۇيدە قۇتتىباي مىرزا قازاق ورداسىنىڭ  قالماقتارمەن سوعىسى تۋرالى بىلاي دەدى: قالماقتارعا 30 000 ادامنان تۇراتىن قازاق اسكەرى اتتانىپتى، سوعىستا ونىڭ ءوزى دە بولعان، يانگۋس (اياگوز دەگەن اتاۋ بۇرمالانىپ جازىلعان ءتارىزدى – ب.ق.) دەپ اتالاتىن وزەن جانىندا ولار مىڭ ادامداي قالماقتاردى كەزدەستىرىپ، ولارمەن كەشكە دەيىن سوعىسقان، تۇندە قالماقتار اعاش كەسىپ، اعاشتان جال-قورعان جاساپ، توسقاۋىلدا وتىرعان، ال قازاقتار بولسا قالماقتاردىكىنەن دە بيىك جال-قورعان جاساپ، سول جال-قورعاننان قالماقتاردى ەكى كۇن اتقىلاعان». ءسىبىر گۋبەرناتورىنا بەرىلگەن بايانحاتتا ونىڭ قازاق ىشىنە جىبەرىلگەن ارنايى وكىلى: «...ءۇشىنشى كۇنى باسقا جاقتان تاعى دا ءبىر جارىم مىڭداي قالماق اسكەرى كەلىپ، ولاردىڭ كوشىن شاپقان، ال قالماقتاردىڭ قانشاسى نەمەسە ولاردىڭ قانشا ادامى ولتىرىلگەنىن ول (قۇتتىباي مىرزا – ب.ق.) بىلمەيدى»، – دەپ حابارلادى.

تايتالاس ەكى كۇنگە سوزىلعان. شايقاس اياگوز وزەنىنىڭ باس جاعىنداعى ورماندى وڭىردە وتكەن. ءۇشىنشى كۇنى تاڭ اتا كوپ قالماق كەلىپ، قازاقتارعا شابۋىل جاسادى. قازاق اسكەرى «ولاردى جاياۋ اتقىلادى، قالماقتار بولسا ولارعا ات ۇستىنەن ورشەلەنە شابۋىل جاسادى، ال قازاقتار وعان توتەپ بەرە الماي، قاشا جونەلدى دە، ولاردى قالماقتار جارتى كۇن قۋىپ، ادامدارىن قىرىپ تاستادى». ساقتالعان ءتۇرلى تاريحي قۇجاتتارعا قاراعاندا، سول شايقاسقا 3 مىڭداي قازاق اتىسقان. تۇندە ولاردىڭ جارتىسى وزەننىڭ قالماقتار تۇرعان جاعىنا وتكەن، ال كەلەسى كۇنى تۇستە ولارعا سەگىز ءجۇز ادام بولاتىن قالماقتار شابۋىل جاساپ، ءتورت جۇزدەيىن قىرىپ تاستاعان. قازاقتار وزەننىڭ ەكى جاعىنا جۇكتەرىن تاستاپ، بىتىراي قاشقان. ءسويتىپ، «اياگوز وزەنى ماڭىنداعى شايقاستا كوپتەگەن قازاق ساربازدارى قازا تاپتى»[17].

ال سوعىسقا قاتىسۋشىنىڭ ەستەلىگىندە وسى كەزەڭ جونىندە بىلاي دەلىنەدى: «ءبىر كەزدە قالماقتار بىزگە لاپ قويدى. ولار تۇرعان بىزگە قاراماي، ىلگەرى كەتتى. ولاردىڭ ارتىنان كازاقتار قۋدى. بىراق قازاق قولى از بولسا دا، ءبىز ەسەمىزدى جىبەرمەدىك. ەكىنشى جاعىنان، ءبىزدىڭ وزىمىزدە يتتيفاق بولماي، ابىلقايىر عاسكەرىن بۇرىن الىپ كەتتى. قايىپ پەن ابىلقايىردىڭ اراسىنىڭ جاماندىعى قازاققا شىعىن اكەلدى. سوعىس وسىمەن ءبىتتى». قازىبەك بەك ءوزىنىڭ «وسى ۇرىستا العاش ەراسىلدى» كورگەنىن ايتادى. «جاسى مەن قاتارلى، الپامساداي، ۇزىن مۇرتتى جىگىت بىرەۋدى سىپىرتا اكە-شەشەسىنەن، ءتۇپ-تۇقىيانىنان تۇك قالدىرماي بوقتاپ كەلەدى. «– ... قالماققا قارسى شىققاننىڭ ماعان ءبارى جاقىن، – دەدى ول. – كوردىڭ بە، اناۋ ابىلقايىر مايدان قىزعان كەزدە ءبىزدى تاستاپ كەتتى».  ەندى ءتۇسىندىم، بوقتاپ كەلە جاتقانى ابىلقايىر ەكەن»[18] .

اياگوزدە بولعان قازاق-قالماق سوعىسىنان كەيىن قازىبەك بەك نايمان توبان اۋىلىندا قوجابەرگەن جىراۋدى كەزدەستىرگەنىن جازادى. «قوجابەرگەن جىراۋ مەن كورگەندە قارتايعان، ەكى تىزەسىنەن اقساپ باساتىن شال كىسى ەكەن، – دەپ ەسكە الادى ول. (ەگەر ەنتسيكلوپەديا مالىمەتىنە سۇيەنسەك، قازىبەك بەك ونى اياگوز شايقاسىنان كەيىن، ياعني 1717–1817 جىلدارى كەزىكتىرگەن شاقتا  جىراۋ 54 جاستا:  باتىر، جىراۋ قوجابەرگەن تولىبايۇلى 1663 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1763 جىلى قايتىس بولعان[19]). – وسىسىنا قاراماي، جىراۋ سونشا ادەمى كيىنەدى. باسىندا سۋسار بورىك، ۇستىندە كۇزەن ىشىك. بەلىندە دىڭمەنت. ونىڭ قولىندا دومبىراسى دا جوق. بىراق ولەڭدى ساپىرىپ، مەن كورگەندە دومبىراسىز تاقپاقتاپ ايتتى. ەراسىلدى ول بۇرىننان تانيتىن بولسا كەرەك-ءتى. نەگە ەكەنىن قايدام، وعان جەزدەسىنشە قالجىڭداسىپ جاتتى. مەن وعان ول كەزدە ءمان بەرمەپپىن».

ەستەلىك يەسى «قوجابەرگەن تولىباي بالاسىنىڭ تاۋكە زامانىندا عاسكەر باسى بولعان، جاۋ ءتۇسىرىپ، تۋ العان باتىر بولعانىن» ايتادى. «ول باتىرلىعىمەن بىردەي سول زاماننىڭ ءوزى كوزبەن كورگەن وقيعاسىن مول جىرلاعان ادام» بولعان ەكەن. جاسى قازىبەك بەك قۇرالپى بۇقار جىراۋ وعان قۇلدىق ۇراتىن كورىنەدى. «بالكىم، ەگەر قوجابەرگەن جىراۋ بولماسا، بىزگە ول زاماننىڭ كوپ شىندىعى جەتپەس تە ەدى»، – دەگەن وي ايتادى ول شىعارماسىندا[20].

قوجابەرگەن جىراۋدىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن از عانا تۋىندىلارى 2001 جىلى پەتروپاۆلدا «ەلىم-اي» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ بولىپ شىققان[21]. سونداعى «ەلىم-اي» داستانىنداعى ءتۇرلى سايكەسسىزدىكتەر، ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ءداستۇرلى  اتاۋلارىن داستان ىشىندە اتاعاندا جىبەرىلگەن تەرمينولوگيالىق ساپىرىلىستىرۋلار زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارىپ، جالعان تاريح جاساۋشىلىق جايىندا ارنايى جۇمىس جازۋلارىنا سەبەپ بولدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، حVIII عاسىردا ايماقتىڭ تۇركى ءتىلدى كوشپەندىلەرى وزدەرىنىڭ ءتىلى بولەك جانە مادەنيەتى بوتەن جاقىن كورشىلەرىنە قويعان اتاۋلار مەن قازاقتىڭ سوزدىكپايدالانىمىندا حح عاسىردا عانا قولدانىلا باستاعان اتاۋلار داستاندا ارالاسىپ ءجۇر.

ماسەلەن، تەك باتىس موڭعولداردىڭ وزدەرى عانا ءوز ىشىندەگى توپتىق ەتنومادەني ۇقساستىقتى بەلگىلەۋ ءۇشىن قولدانعان «ويرات» ەندوەتنونيمى حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن تۇركى ءتىلدى جانە سلاۆيان حالىقتارىنا ءىس جۇزىندە بەيمالىم بولىپ كەلگەن. ولار ويراتتاردى ەتنوتاريحي اتاۋىمەن ەمەس، كوبىنە قالماقتار، سيرەگىرەك – جوڭعارلار (زيۋنگارلار) دەپ كەلگەن[22].

وسىنداي جانە وسىعان ۇقسايتىن وزگە دە مىسالدار اتالعان داستاندا جانە بىرقاتار باسقا شىعارمالاردا دا ءورىپ جۇرگەندىكتەن، «قازاقستاننىڭ قازىرگى زامانعى تاريحناماسىنداعى عىلىمي ءبىلىم جانە ميف شىعارۋشىلىق» دەپ اتالاتىن ءبىر توپ عالىمنىڭ ۇجىمدىق مونوگرافياسىندا قازاق دالاسىنداعى وقيعالار مەن تۇلعالار تاريحي رەميستيفيكاتسيا  – تاريحتى جالعان اڭىزدان تازارتۋ وبەكتى رەتىندە قاراستىرىلادى[23].

ولاردىڭ دالەلدەۋىنشە، «داستاننىڭ قازاق حاندارى قايىپتىڭ (1703 – 1718 جىلداردان كەيىن), بولاتتىڭ (1715 –1723 جىلداردان كەيىن), سەمەكەنىڭ (1724 – 1737 جىلداردان كەيىن) جانە ابىلقايىردىڭ (1710 – 1748 جىلداردان كەيىن)  جالپىقازاق ساياسي مۇددەلەرىنە قاتىستى «وپاسىزدىعى» تۋرالى جانە ولاردىڭ جوڭعارعا قارسى ازاتتىق كۇرەسىن ۇيىمداستىرا جانە باسقارا المايتىنى جايىندا ايتقان جولدارى ...مۇلدەم ويدان شىعارىلعان جانە فالسيفيكاتسيالانعان».

بۇل ورايدا اۆتورلار قازاق-جوڭعار سوعىسىنىڭ كەز-كەلگەن ءبىرشاما دەڭگەيدە قاتىسۋشىسى بولعان ادام قايىپ حاننىڭ ورتا جۇزدەگى ءوز ساياسي قارسىلاستارى تاراپىنان 1718 جىلى، ياعني «اقتابان شۇبىرىندى...» قاسىرەتى باستالاردان  ءتورت جىل بۇرىن ولتىرىلگەنىن بىلسە كەرەك ەدى. تاۋكە حاننىڭ (1680–1715) ۇلكەن ۇلى بولات حان ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا شاكارىم قۇدايبەردىۇلى جازىپ العان  ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ەسىندە ساقتالعان دەرەكتەر بويىنشا، بەلگىسىز جاعدايدا 1723 جىلعا دەيىن قايتىس بولعان. بۇل مالىمەتتى ونىڭ ءىنىسى سەمەكە ورىس قۇجاتتامالىق دەرەككوزدەرىندە ورتا ءجۇزدىڭ جاڭا حانى رەتىندە قايتا-قايتا ايتىلاتىنى جاناما تۇردە راستاي تۇسەدى.

دەمەك، سول شاقتاعى كىشى ءجۇز حانى (1719–1748 جىلدارى قازاقتىڭ اعا حانى) ابىلقايىردىڭ 1724–1730 جىلدارى قازاقتاردىڭ بارلىق جاۋىنگەرلىك كۇشتەرىن باستى دۇشپانعا تويتارىس بەرۋ ىسىنە جۇمىلدىرۋ حاقىنداعى اسا كورنەكتى دە زور ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتىن ونىڭ زامانداستارى ابدەن مويىنداعان. بۇل ءجايت ونىڭ كوزى تىرىسىندە قازاق حالىق فولكلورىنا، سونىڭ ىشىندە ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ توپونيميكالىق اڭىزدارىنا ارقاۋ بولعان. سان ءتۇرلى جەر-سۋ اتتارى وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستاننىڭ رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى كارتاسىندا ابىلقايىر ەسىمىمەن تاڭبالانىپ قالعان. ولار جايىندا ولكەنىڭ جەرگىلىكتى ەرەسەك ۇرپاعى وسى ۋاقىتقا دەيىن ايتادى.

قازىرگى تاريحناماداعى عىلىمي ءبىلىم مەن قيلى اڭىز، ميف شىعارۋشىلىق ماسەلەلەرىن ءوز ەڭبەكتەرىندە جان-جاقتى قاراستىرعان  عالىمداردىڭ پايىمىنشا، جوعارىدا ايتىلعان جايتتەردى سول زاماندا كۋاگەر رەتىندە بىلگەن ادام تاريحتى وسىنشا بۇرمالاۋعا بارماس ەدى[24].

32.

قازىبەك بەك ەستەلىگىنەن: «اياگوز ۇرىسىنان كەيىن (1717 جىلى –ب.ق.) ءالى بۇل وڭىردەن كەتپەگەن قايىپ مەنى شاقىرىپ: «قالماقتارعا سەۋان رابدان قارشىسىنا ەلشى بولىپ بار!» – دەدى. مەن ەل ءۇشىن كەلىسىم بەردىم. كەلەسى جىلى (1718 جىلى – ب.ق.)  باردىم»[25]. وسى جەردە مىنانداي انىقتاما بەرە كەتكەن ءجون: قازىبەك بەك ءماتىنى بويىنشا سەۋان رابدان دەپ جازىلاتىن جوڭعار ءامىرشىسى تسەۆان-رابتان نەمەسە سەۆان رابدان (1663 – 1727) تسيندەرمەن سوعىستا قازا تاپقان نەمەرە تۋىسقانى قالدان بوشوقتۋ حاننىڭ ورنىنا 1697 جىلى تاققا وتىرعان[26].

ال قازىبەك تاۋاسارۇلى سەۆان رابداننىڭ ۋرگاسىنا – ورداسىنا ەلشى بوپ كەتتىم دەيتىن  1718 جىلى قايىپ حان باقتالاستارى قولىنان قازا تاپتى. بىراق ەستەلىكتە بۇل قايعىلى وقيعا ءسوز بولمايدى. ال رەسمي تاريح بەتتەرىندە ول كەزەڭ وقيعالارى بىلايشا باياندالعان: «1718 جىلدىڭ كوكتەمىندە جوڭعارلار جەتىسۋدان ارىس، بوگەن، شايان وزەندەرى بويىنا شۇعىل جورىق جاساپ، تۇركىستان قالاسىنا تاقاپ كەلدى. ولاردىڭ نيەتى قازاق حاندارىنىڭ ورداسىن باسىپ الۋ بولاتىن. سىرداريانىڭ ورتا اعىسى باسىنداعى قازاق قالالارىنا قاۋىپ ءتوندى. بىرنەشە شايقاس بولدى. جوڭعارلار «قازاق ورداسىن شاپتى»، بىراق سانىنىڭ ازدىعىمەن ءوز قونىستارىنان ۇزاپ كەتۋى ولاردىڭ تولىق جەڭىسكە جەتۋىنە مۇمكىندىك بەرمەدى»[27].

سول شاقتا قايىپ حان تسەۆان-رابتانعا (سەۋان رابدانعا) ەلشى جىبەردى دەگەن مۇراعاتتىق دەرەك بۇعان دەيىن كەزىككەن ەمەس، سوندىقتان دا بۇل ورايدا قازىبەك بەكتىڭ تۋىندىسى وتە قىزعىلىقتى. ول ءوزىنىڭ شىعارماسىندا قايىپ حاننىڭ تاپسىرماسىمەن جوڭعار ورداسىنا ەلشى بولىپ بارعان ساپارى جايىن اڭگىمەلەۋ بارىسىندا: «بۇل كەزدەرى قازاقتىڭ كەز كەلگەنى، قالماقتىڭ دا كەز كەلگەنى ءبىرىنىڭ ءتىلىن ءبىرى بىلەتىن، ءتارجىماشى كەرەك بولمايتىن، – دەيدى. – ال ەراسىل (قابانباي باتىر – ب.ق.) قالماقشا سويلەگەندە ولاردىڭ ءوزىن جاڭىلدىراتىن». اۆتور سەۋان رابداننىڭ جاسى ۇلكەن ەكەنىن، ءوزىنىڭ اكەسى قاتارلى ەكەنىن ايتادى. ويرات ءامىرشىسى 1663 جىلى تۋعان، ال اۆتور ء(وزى حيجرامەن كورسەتكەن 1070 جىلدى ەلەمەي، قازىرگى ادەبيەتتە وعان قارابايىر تاسىلمەن 622 دەگەن ساندى قوسۋ ارقىلى كورسەتىلىپ جۇرگەن ۋاقىتتى ايتقاندا) 1692 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. «مەن ونىڭ دورجى دەگەن بالاسىنىڭ قولىندا تۇردىم. ولاردىڭ سىرىن دا، جىرىن دا قازاقتارمەن بايلانىسۋعا قۇمار قىزدارىنان ءبىلىپ وتىردىم، – دەپ اڭگىمەسىن ودان ءارى ساباقتايدى اۆتور. – سيىر جىلى كوكتەمدە قالماق حانىنىڭ اۋىلى شالا ءبۇلىندى. سويتسەم، قىتايلار قالماقتارعا شابۋىل جاسايدى دەگەن حابار العان ەكەن. سەۋان رابدان ساسىپ، بورقورعان دەگەن ورىسشا ءتاۋىر بىلەتىن ەلشىسىن ىشكەرى جاققا ەرەسەيگە (جالپى، «ەرەسەي» دەگەن اتاۋ جانە «ىشكەرى جاق» دەگەن انىقتاما جەتىسۋداعى حVIII عاسىر اۆتورىنىڭ قولدانۋى نەعايبىل، جاساندى ءتارىزدى – ادەبيەتتە روسسيانى رەسەي، راسەيا، رۋسيا دەۋ بار، تەك ەرەسەي ەش كەزدەسپەيدى، ال قالماق ەلشىسىن اتتاندىرعان قيانداعى جاقتى وسى ءبىر «ىشكەرى جاققا» دەگەن سوزبەن بەلگىلەۋ كەيىننەن قوسىلعان با دەرسىڭ – ب.ق.) جىبەردى. ونداعى ماقساتى – ەرەسەيگە بودان بولۋ. بىراق سەۋان رابداننىڭ ساسۋى بەكەر بولدى، ولارعا جاقسى كۇن تۋدى. قىتاي پاتشاسى كانسي ءولدى دە، جاڭا پاتشا ۇرىستى تىيدى. كارى تۇلكى دەمنىڭ اراسىندا وزگەرىپ، ەرەسەيدەن اينىپ، شىن ەلىنە ەلشى جىبەردى»[28].

شىنىندا دا، جوڭعار بيلەۋشىلەرىنىڭ قازاقتارعا قارسى  نەعۇرلىم باتىل جورىقتار جاساۋعا بەل بۋماۋىندا تسين قىتايى تاراپىنان تونگەن شاپقىنشىلىق قاۋپى جاتقان ەدى. تەجەۋدى ۇمىتا تۇرۋعا  1722 جىلى قىتاي يمپەراتورى  كانسيدىڭ قايتىس بولۋى سەبەپ بولدى. 1723 جىلى جوڭعار-قىتاي ءبىتىمى جاسالدى. ءسويتىپ جوڭعارلار شىعىس جاعىن قاۋىپسىزدەندىرىپ الدى دا، باتىسىنداعى قازاقتارمەن سوعىسۋعا مىقتاپ دايىندالا باستادى. جاعدايدىڭ جوڭعارلار ءۇشىن تاعى ءبىر قولايلى بولعانى سول، بۇل كەزدە ەرتىس بەكىنىس شەبىن قۇرىپ العان رەسەي دە ولارعا قاندايدا-ءبىر ناقتى تالاپ قويا قويماعان-دى[29].

«قاڭتاردا جەردە قار قالىڭ بولدى، –  دەيدى قازىبەك بەك ەستەلىگىن ودان ءارى ساباقتاي ءتۇسىپ. – كانسي ولگەن سوڭ (قىتايدا يمپەراتور كانسي كۇتپەگەن جەردەن  1722 جىلعى 20 جەلتوقساندا ومىردەن ءوتتى[30] – ب.ق.)  ون بەس كۇننەن كەيىن (دەمەك،  1723 جىلعى قاڭتاردىڭ 5-ءشى جۇلدىزىندا – ب.ق.)  ءتۇن ىشىندە مەن جاتقان ۇيگە بىرەۋ ۇرلانا كىردى». كىرگەن – دورجىنىڭ ەكىنشى ايەلى نايمان قىزى مەڭلى ەكەن. «قالماقگار سىزدەرگە كوكتەمدە سوعىس سالادى. ماعان دورجى ماقتانىپ ايتتى»، – دەيدى... قازىبەك كورەر تاڭدى كوزىمەن اتقارادى. ...ساسكەگە تامان ونى سەۋان رابدان شاقىرىپ: «بالامداي بولىپ ەدىڭ، ەندى ەلىڭە قايت، بىزگە ەلشى كەرەك ەمەس»، – دەيدى. «...مەن اۋىلىمدى ورنىنان تابا المادىم. قايىپ حانعا بار جاعدايدى ايتىپ لاۋمەن حات جىبەردىم دە (ماتىنگە قاراعاندا، قازىبەك تاۋاسارۇلى جاعدايدى بايانداعان حاتىن قايىپ حانعا 1723 جىلدىڭ باسىندا جولداعان، الايدا حان، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ودان بەس جىلداي بۇرىن، 1718 جىلى وپات بولعان-دى – ب.ق.), ءوزىم بيىل ىلەنىڭ سول جاعىندا كۇرتى بويىندا قارادىردى قىستاپ وتىرعان اۋىلىما تارتتىم. قالماق قاي كۇنى ءولتىرىپ قويادى دەپ وتىرعان ەلىم مەنى جىلاپ-سىقتاپ قارسى الدى.

...كەش الدىندا قارادىرعا ەكى اتتى سۋىت كەلدى. ...مەن ۇيدە كىتاپ وقىپ جاتقانمىن. ...ۇيگە ءۇستى-باسى قىراۋ ەكى ەركەك كىردى». ءبىرى مەڭلى ەكەن. «ءيا، اعا، مەن، – دەيدى ول. – مەن قاشىپ كەلدىم. قالماققا سىيمادىم. – ول بار شىنىن جايىپ سالدى. نايمان ماتاي جىگىتى سىدىق ونىڭ كوڭىل قوسقان ادامى ەكەن. سودان ۇرىستا مۇنى ۇيىنەن دورجى تارتىپ اكەتكەن. سودان بەرى سىدىق قالماق اۋىلىن جاعالاپ جۇرەدى ەكەن. ەندى قالماق پەن قازاق اراسى ءبىرجولا اجىراساتىن بولعان سوڭ، مەڭلى كەتۋدى ويلايدى دا، سىدىقپەن قازاق ىشىنە قاشىپتى. مەڭلى دورجىدان ۇرىس مەرزىمىن، قالماقتىڭ 30 مىڭ اسكەر دايىنداعانىن بىلگەن سوڭ، باسقا دا سىردى اڭعارىپ بولدىم-اۋ دەگەندە قاشادى[31].

بۇگىنگى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەنگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازىبەك بەك ايتاتىن، ءوزى ەلشى كەزىندە  قولىندا تۇرعان «سەۋان رابداننىڭ دورجى دەگەن بالاسى» جوڭعار شونجارلارىنىڭ 1722–1723 جىلدارى بەلگىلى بولعان ەسىمدەرى اراسىنان كەزدەسپەيدى. ول، شاماسى، قازاق-جوڭعار تاريحىندا اسا ءىز قالدىرماعان تۇلعا بولۋعا كەرەك.

دەگەنمەن، ادىلدىك رەتىمەن ايتا كەتۋ ءلازىم، سەۆان-رابداننىڭ ءىزباسارى قالدان سەرەن (گالدان-تسەرەن، جوڭعار تاعىندا 1727–1745 جىلدارى وتىرعان) مەن ونىڭ قولىنا جاۋگەرشىلىكتەن تۇتقىنعا تۇسكەن ەرىكسىز ايەلى ياكي سارايىنداعى كۇڭى ەكەۋىنەن 1726 نەمەسە 1728 جىلى تۋعان لاما-دورجى دەگەن ۇلى بولعان. ول شۋ-تالاس وزەندەرى ارالىعىنداعى جانە شۋ-ىلە تاۋلارى ايماعىنداعى شەكارالىق جوڭعار اسكەرىنىڭ سوڭعى كومانديرى بولدى. اكەسى قالدان سەرەن ونى بۇل لاۋازىمعا 1744 جىلى تاعايىنداعان. اكەسىنىڭ كوزى تىرىسىندە-اق ول بۇحارا جانە قازاق ورداسى شەكتەرىنەن مەنشىكتى جەر يەلەنىپ، جەرگىلىكتى ويراتتاردان قۇرالعان، شەكارانى قاراۋىلداۋ ءۇشىن ۇيىستىرىلعان اسكەري جاساقتاردى باسقارىپ جۇرگەن. حان ۇلىنىڭ ءوز كوشى-قونى شۋ-ىلە اۋماعىندا، اقتەرەك، دەگەلەڭ جانە جىڭعىلدى تاۋلارىنداعى جاسىل جايلاۋدا جاتقان-دى. ول 1751 جىلى ولگەن[32]. تاعى ءبىر دەرەك بويىنشا – قالدان سەرەننىڭ 70 مىڭ ادامنان قۇرالعان اسكەرى قاتارىندا ەكىنشى بالاسى لاما-دورجى جاساعىمەن ىستىقكول باعىتىندا ارەكەت ەتكەن[33]. ال ول ەكەۋى ءبىر ادام با، جوق پا، قوسىمشا زەرتتەۋدى تىلەيدى.

قالاي بولعاندا دا، قازىبەك بەك ءوز ەستەلىگىندە، ەستەلىك بولعاندىقتان دا ۋاقىت جاعىنان شاتاسىپ، ىڭعايى، وسى دورجىنى اتاپ وتىرۋى ىقتيمال.

ويرات كوشى-قون جەرلەرىنىڭ باتىس شەكتەرىن، ياعني قازاق حاندىعىمەن شەكارالاس ايماقتى كۇزەتۋدى بۇل ۋاقىتتا، ياعني حVIII عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىندا، جوڭعار بيلەۋشىسى سەۆان-رابدان قونتايشىنىڭ ەدىل بويىنداعى قالماق حانى ايۋكەنىڭ (1672–1724) قىزىنان تۋعان ۇلى لاۋزان-شونو باسقارىپ جۇرەتىن[34]. ونىڭ قاراماعىنا، قازاق دالاسى مەن ورتا ازيانىڭ شەكتەسىپ جاتقان جەرلەرىندەگى كوشپەندى جانە وتىرىقشى حالىققا جاڭا دا قۋاتتى، جويقىن سوققى بەرۋى ءۇشىن،  30 مىڭنان استام جاۋىنگەرى بار اسكەر ءبولىپ بەرىلەدى. وسى قۇرامانى تولىقتىرۋ ماقساتىمەن جوڭعار قوسىندارى شۇعىل تۇردە حاندىقتىڭ وڭتۇستىك ولكەسىنەن شۋ جانە تالاس وزەندەرى ايماعىنا جونەلتىلە باستايدى.

«ول شاقتا قازاق بيلەۋشىلەرى ازىرلەنىپ جاتقان شاپقىنشىلىقتان مۇلدەم بەيحابار بولاتىن، ال كوپشىلىگى ءتىپتى ەدىل بويى قالماقتارىنىڭ كوشى-قون ايماقتارىنا شابۋىل جاساۋدى دايىنداۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن ەدى»[35]. ياعني، قازىبەك بەكتىڭ قايىپ حانعا جولداعان حاتى، ال اتالمىش حان ومىردەن 1718 جىلى وتكەلى بەس جىلداي ۋاقىت بولعان، سول سەبەپتى دە بولار، قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ ەشقايسىسىنىڭ قولىنا تيمەگەن. بالكىم سودان دا شىعار، قالماق شاپقىنشىلىعى تاپ سول 1723 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمىندە باستالادى دەپ ەشقايسىسى دا ويلاي قويماعان.

«قالماقتار وزدەرىنشە ارقاس پەن لاباستاعى قازاقگار ەش جاققا كەتە المايدى» دەپ ويلاسا كەرەك، – دەيتىن پىكىرمەن تانىسامىز قازىبەك بەكتىڭ كىتابىنان. ونىڭ جازۋىنشا، سوندىقتان دا قالماقتار  «الدىمەن ولاردىڭ ەڭ قالىڭ جەرىنەن اۋىز سالۋ كەرەك دەپ، جيىرما مىڭ قولدى كوكتەڭىزدىڭ تەرىستىگىمەن شۋ مەن تالاسقا – قازاقتىڭ قالىڭ جەرىنە – اتتاندىرادى. الدىمەن نە دە بولسا سايرام، تاشكەنت سياقتى جاردەمگە جەتەر جەردى تالقاندايىق دەيدى»[36].

«1723 جىلدىڭ اقپان-ناۋرىز ايلارىندا قۇددى قار كوشكىنىندەي جوڭكىلگەن  سانسىز كوپ جوڭعار قوسىندارى وڭتۇستىكتەگى قازاق كوشى-قون اۋماعىنا  كەنەتتەن، ابايسىزدا  تارپا باس سالدى. جوڭعار سوققىسىنا تالاس پەن ارىس وزەندەرى القاپتارىندا قونىستانعان قازاق رۋى سادىر اۋىلدارى  العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ۇشىرادى»[37]. قالماقتار قازاقتاردى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتىنە ۇرىندىرعان ءىرى شاپقىنشىلىق ناۋقانىن جۇرگىزىپ، تۇركىستان، سايرام، تاشكەنت قالالارىن جاندارىنداعى جەر وڭدەۋشىلىكپەن شۇعىلداناتىن   وتىرىقشى ەلدى مەكەندەرىمەن قوسا باسىپ الدى. حالىق توز-توز بولىپ، جان-جاققا ۇدەرە كوشتى[38].

نەگە ەكەنىن، حالىق باستان كەشكەن «...شۇبىرىندى»، «...سۇلاما»، «قايىڭ ساۋعان»، «ساۋران اينالعان» سىندى زوبالاڭ وقيعالار زامان كۋاگەرى كوزىنە شالىنباعان دا، تيىسىنشە، قالامىنا ىلىكپەگەن. ەسەسىنە ونىڭ جازبالارىندا تاريح عىلىمىنىڭ قازىرگى جەتىستىكتەرى رەتىندە ناقتىلانعان دەرەكتەرمەن سالىستىرىپ قاراۋعا سۇرانىپ تۇرعان باسقا بايلامدار بار. ماسەلەن، قازىبەك بەك: «ورىستاردىڭ كوكتەن سۇراعانى جەردەن تابىلىپ، قالماقتاردىڭ قازاق جەرىنە باسىپ كىرەتىنىن بىلە وتىرىپ، ءۇنسىز قالدى. ونىڭ ۇستىنە قارۋ-جاراقتى مول بەرىپ، ولاردى ابدەن قارۋلاندىردى»، – دەپ جازادى. ودان ءارى:  «بۇل ءبىر شاقتا ابىلقايىر اياگوزدەن كەتكەن بويى مۇعادجار دالاسىنا قاراي ءوتتى»، – دەگەن حابار بەرىپ: «ونداعى ويى ورىستان كومەك الىپ، بۇكىل قازاقتى جالعىز بيلەۋ ەدى»، – دەپ ءتۇيىن جاسايدى[39].

1723 جىلعى جويقىن شاپقىنشىلىعى كەزىندە جوڭعارلار تاشكەنت، سايرام سەكىلدى قالالارمەن قاتار قازاقتاردىڭ باستى ساياسي ورتالىعى تۇركىستان قالاسىن جاۋلاپ الدى. مۇندا ادەتتە قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى وتباستارىمەن، كوپتەگەن تۋىستارىمەن تۇراتىن. اعا حان ابىلقايىر ءباھادۇر دە، قازا بولعان قايىپ حاننان سوڭ يە بولعان لاۋازىمىنا ساي، 1719-شى جىلدان ءۇي-ىشىمەن استاناعا قونىستانعان-دى.

تۇركىستان قالاسى مەن وعان جاپسارلاس وتىرىقشى-ەگىنشىلىكمەن شۇعىلداناتىن مەكەندەردى دۇشپاننىڭ باسىپ الۋى قازاق بيلەۋشى ەليتاسى ءۇشىن وقىستان كەلگەن وتە اۋىر جانە جانعا باتقان سوققى بوپ ءتيدى. ويتكەنى بۇل شاھار ەسىم حان داۋىرىنەن  بەرمەنگى ءجۇز شاقتى جىل بويى قازاق كوشپەندى قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي جۇيەسىندە ەلدى جۇمىلعان جۇدىرىقشا ۇيىستىرىپ تۇراتىن كىندىك، وزەك سىندى  ماڭىزدى ءرول اتقارىپ تۇرعان بولاتىن.

باسقىنشىلىق سالدارىنان وسى قالاعا ەندى جوڭعار حانىنىڭ قۇقىقتىق-اكىمشىلىك باقىلاۋى ورنادى. تيىسىنشە، قازاقتىڭ اقسۇيەك كوشباسىلارىنىڭ حالىقتى قالماقتاردىڭ اسكەري اگرەسسياسىنا قارسى جۇمىلدىرۋ ىسىندە شاپشاڭ شارالار قولدانىپ، تەز ۇيىسۋ مۇمكىندىگىن ەلەۋلى تۇردە السىرەتتى.

ال سول شاقتاعى اعا حان ابىلقايىر ءۇشىن بۇل اۋىر قايعىنىڭ سالماعىن ودان سايىن ارتتىرا تۇسكەن تاعى ءبىر كوڭىلسىز جاعداي بولعان-دى. قازاق استاناسىن قورعاۋ جولىنداعى قانتوگىستى شايقاس بارىسىندا قالماقتار ونىڭ بايبىشەسىن، وگەي شەشەسىن جانە ىنىلەرىنىڭ ايەلدەرىن قولعا تۇسىرگەن ەدى. سول تۇتقىن ايەلدەردىڭ ءبارىن جوڭعار اسكەرباسىلارى ءوز قونتايشىلارىنىڭ ۇلىسىنا الىپ كەتكەن بولاتىن[40].

جوڭعارلار قازاق ەلىن وڭتۇستىكتەن شاۋىپ قانا قويماي، وعان سولتۇستىك-باتىس جاعىنان دا جورىق ۇيىمداستىرۋدى ويعا العان بولاتىن. ەدىل بويىنداعى قالماقتارمەن وسى اسكەري-ساياسي ماسەلەلەر بويىنشا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلگەن.  سول 1723 جىلى جوڭعار قونتايشىسى سەۆان رابدان قازاقتارعا قارسى بىرلەسىپ، اسكەري-سوعىس قيمىلدارىن قازاقتىڭ ەكى بۇيىرىنەن ءبىر مەزگىلدە جۇرگىزۋ جايىندا ارنايى ۇسىنىس ايتۋعا تەرىستىك-باتىستاعى قالماقتاردىڭ حانى ايۋكەگە ەلشىسىن جىبەرەدى. بۇرىندارى يت جىعىس جورىقتاردان ارتىققا شاماسى جەتپەي جۇرگەن ايۋكە مۇنداي تاسىلمەن قازاق ەلىن شابۋىلداۋدى  بىردەن وڭ قابىلدايدى. پاتشا ۇكىمەتىنە ءتيىستى ءوتىنىشىن بىلدىرەدى. قالماققا قازاق جەرىنە تابىستى جورىق جاساۋ ءۇشىن استراحان، ساراتوۆ نەمەسە قازان قالالارىندا شوعىرلانعان تۇراقتى ورىس اسكەرىنەن قول مەن قارۋ ءبولىپ، ارنايى سوعىس كۇشىن بەرۋدى وتىنەدى...

ەل باسىنا كۇن تۋعان، جۇرت «اقتابان شۇبىرىندى...» قاسىرەتىنە ۇرىنعان وسى كۇردەلى دە قايعىلى العاشقى ايلاردا ابىلقايىر حان ءبىرىنشى بولىپ ەس جيدى دا، اگرەسسياعا قارسى تۇرۋ ءۇشىن، تەز ارادا وزىنە قاراستى رۋلار مەن تايپالار ىشىنەن قارۋلى قول جيىپ الدى. قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك شەكتەرىندە قالىپتاسقان حالىقارالىق جاعدايعا دەر كەزىندە ءمان بەرىپ، شۇعىل ارەكەتكە كوشتى. سول قارالى 1723 جىلدىڭ تامىز ايىندا ارال تەڭىزى ماڭايىنداعى قازاقتار مەن قاراقالپاقتاردان قۇرالعان جيىرما مىڭ ساربازى بار ۇلكەن قوسىندى باستاپ، سولتۇستىك-باتىسقا قاراي زىمىراي ۇشقان جەدەل دە باتىل جورىق جاسادى.

ول قالماق حانى ايۋكە يەلىگىندەگى جەرلەرگە قالىڭ قولىمەن قۇيىنشا ۇيتقىپ كەلىپ، ونىڭ قازاق جەرىن شاپپاق پيعىلىنىڭ الدىن الدى. ايۋكە اتتى اسكەرىمەن وڭتۇستىك ورالدان قازاقتار ىشىنە كيلىگۋ ارقىلى ءوزىنىڭ قايىناتاسى سەۆان رابداننىڭ ناۋقانىنا قولداۋ كورسەتپەك ەدى. قازاقتاردىڭ ءوز پيعىلىنىڭ الدىن وراپ كەتكەنىن كورگەندە،  ايۋكە ءبىتىم جايىندا كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن ابىلقايىرعا ەلشى جىبەردى. تەمىر وزەنى بويىنداعى كەزدەسۋدە ابىلقايىر حان قالماق ەلشىسىنە ءوزىنىڭ «قالماقتارمەن جانە ورىستارمەن سوعىسۋعا كەلە جاتقانىن» ايتقان.

1723–1724 جىلدارى جۇرگىزگەن سوعىس قيمىلدارى ناتيجەسىندە قالماق حاندىعىن قازاقتار ءۇشىن قاۋىپ توندىرە المايتىنداي كۇيگە تۇسىرگەن سوڭ، ابىلقايىر حاننىڭ جاۋىنگەر جاساقتارى 1724 جىلدىڭ جازىندا ات باسىن وڭتۇستىككە بۇردى[41]...

[1]قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونف. ماتەر.. –ا.،  2001. – 14–15-بب.

[2] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 8-ت. – ا.، 1976. – 447-6.; قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونف. ماتەر. – ا.،  2001. – 15-ب.

[3] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 8-ت. – ا.، 1976. – 447-6.

[4] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 4-ت. – ا.، 1974. – 183, 474–476-ب6.

[5] دۋلاتي م.ح. تاريح-ي راشيدي. 102, 570-66.; قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن. عىلىمي كونف. ماتەريالدارى. – ا.،  2001. – 15-ب.

[6] جوڭعار مەملەكەتى// قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 4-ت. – الماتى، 1974. – 474–476-ب6.

[7] بابۋرنامە. 12, 13-6.; تاريح-ي راشيدي. – 148-6.

[8] قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن...  – ا.،  2001. – 15-ب.

[9] ابۋسەيتوۆا م.ح. كازاحستان ي تسەنترالنايا ازيا ۆ حV-ءحVىى ۆۆ.، يستوريا، پوليتيكا، ديپلوماتيا. – ا.، 1998. – 204-6.; قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن... – ا.،  2001. – 15-ب.

[10] گاليەۆ ب. حان دجانگير ي وربۋلاكسكايا بيتۆا. – ا.، 1998, 34–45-6.; قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن... – ا.،  2001. – 15–16-بب.

[11] قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى – تاريحي تۇلعا، عالىم جانە اقىن.... – 16-ب.

[12] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن. – ا.، 2008. – 918-6.

[13] قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى. 10-ت. – ا.، 1977. – 94-ب.

[14] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – ا.، 2008. – 920-6.

[15] قازاقستان تاريحى. 3-ت. –ا.، 2010. -127-ب.

[16] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. –ا.، 2008. – 921-6.

[17] قازاقستان تاريحى. 3-ت. – ا.، 2010. –127–128-بب.

[18] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – ا.، 2008. – 921-6.

[19] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 6-ت. – ا.، 2004. – 10–11-بب.

[20] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. – ا.، 2008. – 921–922-ب6.

[21] قازاقستان. ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. 6-ت. – ا.، 2004. – 11-ب.

[22] ناۋچنوە زنانيە ي ميفوتۆورچەستۆو ۆ سوۆرەمەننوي يستوريوگرافي كازاحستانا. – ا.، 2007. – 294 ب.

[23] سوبىتيا ي ليۋدي كازاحسكوي ستەپي (ەپوحا پوزدنەگو سرەدنەۆەكوۆيا ي نوۆوگو ۆرەمەني) كاك وبەكت ناۋچنوي رەميستيفيكاتسي//ناۋچنوە زنانيە ي ميفوتۆورچەستۆو ۆ سوۆرەمەننوي يستوريوگرافي... – ا.، 2007. – 133–224-بب.

[24] ناۋچنوە زنانيە ي ميفوتۆورچەستۆو ۆ سوۆرەمەننوي يستوريوگرافي كازاحستانا. – ا.، 2007. –175–176-بب.

[25] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن. –الماتى، 2008.  – 922-6.

[26] ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك. يزدانيە 3-ە، يسپراۆلەننوە ي دوپولنەننوە. – ا.، 2007. –84-ب.

[27] قازاقستان تاريحى. 3-ت. –ا.، 2010. –128-ب.

[28] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن... – 922-6.

[29] قازاقستان تاريحى. 3-ت. – ا. ، 2010. – 128-ب.

[30] ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك. يزد. 3-ە، يسپر. ي دوپ. – ا.، 2007. –160-ب.

[31] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن... – 922–923-بب.

[32] انىراكايسكي ترەۋگولنيك.... – ا.، 2008. – 48-ب.

[33] قازاقستان تاريحى. 3-ت. – ا.، 2010. – 130-ب.

[34] انىراكايسكي ترەۋگولني.... – ا.، 2008. – 46-ب.

[35]ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك. يزد. 3-ە، يسپر. ي دوپ. – ا.، 2007. – 161-ب.

[36] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن... – 923-ب.

[37] ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك. يزد. 3-ە، يسپر. ي دوپ. – ا.، 2007. – 161-ب.

[38] انىراكايسكي ترەۋگولنيك... – ا.، 2008. –46-ب; ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك. يزد. 3-ە، يسپر. ي دوپ. – ا.، 2007. –163-ب.

[39] شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. ءتۇپ-تۇقىياننان وزىمە شەيىن... – 923/924 / -ب.

[40]ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك. يزد. 3-ە، يسپر. ي دوپ. – ا.، 2007. –163-ب.

[41] ەروفەەۆا ي.ۆ. حان ابۋلحاير: پولكوۆودەتس، پراۆيتەل، پوليتيك...– ا.، 2007. –169–175-بب.

بەيبىت قويشىباەۆ

(«رۋح-ساراي»، 5-توم، «قازاقپارات» باسپاسى، 2012 ج.)

جالعاسى بار...

Abai.kz