رەداكتسيادان: 7 تامىز كۇنى پورتالىمىزدا قوعام قايراتكەرى جانۇزاق اكىمنىڭ «قارا ءسوزدى وقىعان سايىن قازاق ناقۇرىستانا بەرەدى...» اتتى ماقالاسى جاريا بولىپ، قوعامنىڭ قىزۋ تالقىسىنا تۇسكەن ەدى. Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇنداي وي جارىستىرىپ، پىكىر تالاستىرۋعا قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ازاماتى قۇقىلى. ال بۇگىن پورتالىمىزدا جۋرناليست ومىرزاق اقجىگىت مىرزا جانۇزاق اكىمنىڭ سول ايتقان پىكىرىنە جاۋاپ ماقالاسى جاريالاندى.

وسىعان قاتىستى جانۇزاق اكىمنىڭ ومىرزاق اقجىگىتكە بەرگەن جاۋابىن دا Abai.kz وقىرماندارىنىڭ تالقىسىنا ۇسىنعاندى ءجون سانادىق.

تاربيەنىڭ وزەگى ۇلگىدە نەمەسە ماسەلە ابايدا ەمەس، جاستاردى قالاي قورعايمىز

- كوررۋپتسيا نەگە بالا-باقشادان باستالادى؟

- جىل سايىن مەملەكەتتىك قۇپيا بولىپ سانالاتىن ۇبت سۇراقتاردىڭ جارتىسىنان استامى نەگە ساتىلادى؟!

- 2008-2018جج ەلدەگى قازاقتىڭ سانى ەكى ملنعا وسكەنىمەن، قازاق مەكتەبىنىڭ سانى نەگە 139-عا، وعان بارعان بالالاردىڭ سانى 155 مىڭ بالاعا ازايعان؟

- قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەن 1,5 ملن (نەگىزىنەن جاستار) باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانى 2012 جىلدان بەرى نەگە 7-8 ەسەگە ازايدى؟!

- بۇۇ دەرەگى بويىنشا 2012 جىلدان بەرى 12-18 جاسار قازاق قىزدارى سۋيتسيدان الەمدە ءبىرىنشى ورىندا، قازاقستاندىقتار (نەگىزىنەن قازاقتار) 3-4 ورىندا (الەمدەگى ءسۋيتسيدتىڭ دەڭگەيى 10000 ادامعا 7 بولسا، قازاقستاندا 30 ادام). انالاردىڭ بالالارىمەن بىرگە جوعارى قاباتتان سەكىرىپ ولۋىنەن دە ءبىز الدامىز;

- 1991 جىلدان بەرى وزبەكستان حالقىنىڭ سانى 19-دان 34,4 ملنعا، قازاقستان حالقى 17,2 ملننان 19,8 ملنعا ءوستى...

بۇگىنگى قازاقتىڭ نەگىزگى ماسەلەسى جەكە تۇلعالاردى تالقىلاۋ ەمەس، ەل بولاشاعى جاستاردىڭ ماسەلەسىن دۇرىس شەشۋ بولىپ تابىلادى؟!

تاربيەنىڭ  وزەگى سوزدە ەمەس، ۇلگىدە نەمەسە ىستە! بۇل پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ، پەداگوگيكا سالاسىندا سوڭعى كەزدە اشقان جاڭالىقتارى.

سوزگە جانە تيىمعا («قىزعا قىرىق جەردەن تيىم» ت.ب.) نەگىزدەلگەن قازاقى تاربيەنىڭ پايدالى كوەففيتسيەنتى وتە تومەن بولىپ قالۋدا؟! جوعارىدا اتالعان كەمشىلىكتەردىڭ نەگىزگى سەبەبى، ول پاراقورلىق، ۇرلىق، كوررۋپتسيا، ۇلتتىق ءداستۇر مەن ءتىلدى قۇرمەتتەمەۋ، قوعامدى جايلاعان مادەنيەتسىزدىكتىڭ نەگىزى پوستتوتاليتارلىق جانە اۆتوريتارلىق رەجيمدەردىڭ مورالىنا نەگىزدەلگەن تاربيەنىڭ ۇلتتىق نەگىزدەن اۋىتقۋى جانە مەملەكەتتى قۇرتاتىن جۇيەگە اينالۋىندا. بۇل ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ بولاشاعىنا قاۋىپتى ءۇردىس!

«ەگەر جاستارعا قانداي تاربيە بەرىپ جاتقانىڭدى بىلسەم، وندا ءجۇز ۇرپاقتان كەيىن ەلدىڭ قانداي بولاتىنىن ايتا الامىن» دەيدى شىعىس دانالىعى.

سوندىقتان، وتباسىن، ۇرپاق تاربيەسىن، قوعام مەن مەملەكەتتى تۇزەتەمىز دەسەك قازاق، سول مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە بيلىكتەن دە، قۇدايدان دا ەشتەڭە كۇتپەي بەسىكتى، وتباسىن، قوعامدى ءوزىمىز تۇزەتە الساق، ەل تۇزەلەر! ال، 30 جىل ۇيىقتاعاندى جالعاستىرا بەرسەك، «ەكى سيىر ەمەس، تىشقاق لاق تا بۇيىرماس»؟!

قارا سوزدەرگە بايلانىستى كوتەرىلىپ جاتقان ماسەلە نەگىزىنەن تاربيەگە، ونىڭ ىشىندە پەداگوگيكا مەن مورالعا بايلانىستى بولعانىمەن، وسى سالا ماماندارىنىڭ اۋىزدارىن بۋعان كورتىشقانداي بولىپ وتىرۋى، سايلاۋلاردا داۋىس ۇرلاۋعا جانە مەكتەپتەردە بىتپەيتىن اقشا جيناۋعا ماشىقتانعان مۇعالىمدەردەن ەشتەڭە كۇتۋگە بولمايتىنىن كورسەتەدى.

ال، ەكىنىڭ ءبىرى «ابايتانۋشى» بولعان كەزدەگى جازعىشتارعا قاراساڭ، نەگىزگى ماسەلە، ول وقىرماندارى ابايدان 70-80 ەسە كوپ بولسا دا، «پۋشكين ابايدىڭ قولىنا سۋ قۇيا المايدى»، اباي زامانداستارى شوپەنگۋەر، نيتسشەلەردەن اسقان فيلوسوف (بولسا، وندا نەگە الەم ۋنيۆەرلەرىندە فارابيلەرمەن قاتار وقىلمايدى؟), ابايدان ۇتىلعان ورىس شەنەۋنىكتەرى ونىڭ ۇستىنەن پاتشاعا ارىزدانعان (بولىستىڭ ۇستىنەن ەسى دۇرىس ادام پاتشاعا ارىزدانادى ما؟)... دەگەن نەگىزسىز ماداقتاۋلارى مازاققا جاقىن، بازار اڭگىمەسىنەن اسپاعان ساندىراقتارعا تولى.

ت.جۇرتبايدىڭ ماقالاسىندا 20 جىل ەل باسقارىپ، بولىس-بي بولعان ابايعا توقتالادى. ۇلتتىق اكادەميانىڭ پرەزيدەنتى، عىلىم دوكتورى د. قوناەۆ، «26 جىل ەل باسقارعاندا زەرتتەپ، سارالاپ، ىزدەنەتىن عالىمدىق قاسيەتتەن ايىرىلدىم» دەيدى. بولىس-بي بولىپ بارىمتا، داۋ، پارانىڭ ورتاسىندا جۇرگەن اباي، سودان كەيىن قالاي ۇلى اقىن، ويشىل بولدى ەكەن؟!

ال، «اعارتۋشى، ءارى اقىن اباي (يبراھيم) قۇنانباي بولدى ما؟» دەگەن ءتىل مامانى زاۋرە باتاەۆانىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن:

- 1880 جىلدارى ومبىدا 12 جىل بويى شىققان «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» ماشكۇر ءجۇسىپ، ءبىرجان سال ت.ب. تۋرالى ماتەريال جەتكىلىكتى بولعانىمەن اباي تۋرالى (اقىلبايدىڭ اتىمەن شىققان ەكى ولەڭنەن باسقا) ەشقانداي ماتەريال جوق؟

- سەمەيدىڭ كىتاپحاناسىندا اباي تىركەلمەگەن؟!

- ابايدىڭ ۇيىندە ايلاپ قونىپ جاتتى دەگەن ميحاەليس، دولگوپولوۆتار كۇندەلىكتەرىندە ول تۋرالى نەگە ەشتەڭە جازباعان؟!

- اباي تۋرالى جازدى دەپ جۇرگەن ا.يانۋشكەۆيچتىڭ قازاقستاندا (دەرەكتەرى 1960 جىلدارى وزگەرتىلگەن) كۇندەلىگى، ت.ب. ماتەريالدار پولشادا شىققان دەرەكتەردەن وزگەشە، ت.ب. سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ كەرەك؟!

ال، ءو.اقجىگىتتىڭ جازعانىنا كەلسەك، ول ا.پۋشكيندى وقىماعانى كورىنىپ تۇر (ونىڭ ۇشتومدىعىنىڭ 1-ءشى تومىن وقىعاندا رۋحتانباعان جۇرەك، ول ءبىر كەسەك ەت)  جانە 2016ج جەر ساتۋ ماسەلەسى بويىنشا ۇكىمەتتە قۇرىلعان كوميسسيا مۇشەسى رەتىندە جەردى ساتۋدى قولداعان ايتاحانوۆ دەگەندى مىسالعا كەلتىرۋى مۇلدەم ورىنسىز بولدى.

«جاڭا قازاقستان» پرەزيدەنتتىڭ جەر ساتۋعا تيىم سالعان 10.06.2021 جىلعى قاۋلىسىنان باستالادى.

اۆتوردىڭ وسى تاقىرىپتاعى جانە دەموگرافياعا ارنالعان ماقالالارىن Abai.kz جانە فەيسبۋك Akim.Zhanuzak 7-تەن وقۋعا بولادى.

3-4 سىنىپتارعا ارنالعان وقۋلىقتارداعى قارا ءسوزدىڭ «قازاقتىڭ قازاقتان باسقا جاۋى جوق، مورالدىق دەڭگەيى تومەن، ەڭبەك ەتپەيتىن كەزبە...ت.ب. 17 رەت ءوز ۇلتىن قارالاۋى (ول جاناشىرلىق ەمەس، ەلدى كەمسىتۋ ەكەنىن 2020ج ابايعا ارناپ وقىعان شەنەۋنىكتەردىڭ چەلەندجدەرىنەن كورەمىز) جانە 6-شى سىنىپ وقۋلىعىندا «قازاقتىڭ مال قۇرلى قادىرى جوق...» دەگەن وتارلاۋشى، نە ۇلتقا جاۋلىقتان تۋعان سوزدەر، ونى وقىعان بالالاردىڭ ميىندا ءومىر بويى وبىر بولىپ قالادى.

بۇل جەردە بالانىڭ زەردەسى (ينتەللەكت) 9 جاستا 90-92%، 15 جاستا تولىعىمەن قالىپتاساتىنى ەسكەرىلگەن بولۋ كەرەك. سەبەبى، وسى قارا سوزدەردى 20-25 جاستاعى ستۋدەنتتەر نەگىزىنەن (كەيبىر تەرىس تاربيە كورگەندەرىنەن باسقالارى) قابىلدامايدى. ابايدىڭ كۇرلەلىلىگى ونىڭ قاسىندا بالانىڭ ويىنى بولىپ قالادى؟! ۇلتتى توبىر-قۇلعا اينالدىرۋ ءۇشىن ونى جاۋلاپ الۋ مىندەت ەمەس، ونىڭ ميىنا ءوز ءدىنىڭدى، ءتىلىڭدى، يدەولوگياڭدى نەمەسە ساناسى ويانباعان جاستارعا سول ۇلتتى «مال قىلاتىن» يدەولوگيانى سىڭدىرسەڭ جەتكىلىكتى! ول تۋرالى نەرۋ، ماندەللا، دين ريد، كاددافي ت.ب. جازدى.

ال، تاربيەنىڭ ەرەكشەلىگى، ول ايتىلعان ءسوز ەمەس، ىستەلگەن ءىس ۇلگى بولىپ بەرىلەدى. بالا اكە-شەشە مەن ۇلكەندەردىڭ  قانداي ىستەرىن كورسە، سودان ۇلگى الىپ قايتالايدى.  بۇل اكسيوما!

اباي ولەڭدەرىنىڭ تۇسىنىكسىز، كۇردەلىلىگى، ولاردىڭ اۋدارۋعا كەلمەيتىنى تۋرالى كوپ جازادى.

ديپلومات، عالىم مۇرسال-ءنابي تۇياقباەۆتىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن ق.امانجووۆ پەن م.ماقاتەۆتىڭ ءبىراز ولەڭدەرى فرانتسۋز تىلىنە اۋدارىلىپ، ونىڭ ەلەكتروندىق نۇسقاسى فرانكوفوننىڭ 12 ەلىنە تارادى.

2014 جىلى مەمحاتشى م.تاجينگە «الدىمەن ون اقىن-جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن فرانتسۋز، ودان كەيىن اعىلشىن... تىلدەرىنە اۋدارايىق» دەپ بەرگەن  ۇسىنىس مينيسترلىك پەن وداققا بارىپ اياقسىز قالدى. سوزگە كەلگەندە «ادامزاتتىڭ ابايى...» دەپ باستالىپ، ىسكە كەلگەندە سيىرقۇيىمشاققا اينالاتىن بىزدەگى ىستەردىڭ سيقى وسى. 30 جىلدا ءتىلاشار جانە ءامبيباپ مەتوديكالار شىعارا الماي وتىرمىز.

حالىقارالىق ادام ينستيتۋتى ءار تىلدەگى الەمنىڭ ون ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ كافەدرالارىن اشۋدى كوزدەپ وتىر. بۇل باسقا تىلدەرمەن باسەكەلەس جاعدايدا، ءتىلدى دامىتىپ، اۋدارما ماسەلەسىن دامىتاتىن ءتيىمدى جول بولماق.

1882 جىلى پەتەربورداعى ا.س.پۋشكيننىڭ ەسكەرتكىشىن اشقاندا سويلەگەن ف.م.دوستوەۆسكيدىڭ (فب تۇر) بايانداماسىنان كەيىن بلوك، احماتوۆا ت.ب. باستاعان جۇزدەگەن اقىن-جازۋشى، كومپوزيتور، سۋرەتشى... «مەنىڭ پۋشكينىم» دەپ سايراگانى 1970 جىلدارى توقتادى. قازاقتان باسقالار مىلجىڭنىڭ دا شەگى بولاتىنىن جانە بىرەۋدى ءپىر تۇتۋ پەرىلەردىڭ تىرلىگى ەكەنىن ءتۇسىندى؟! بىراق، ودان پۋشكين تومەندەگەن جوق. سول سياقتى قارا سوزدەردەگى جوعارىدا ايتىلعان كەرى سوزدەردى مەكتەپ وقۋلىقتارىنان الىپ تاستاسا اباي دا تومەندەمەيدى، بىراق قازاقتىڭ ابىرويى ءوسىپ، رۋح كوتەرىلەدى!

جانۇزاق اكىم

Abai.kz